بالاڭىزدىڭ سيفرلىق اۋتيزممەن اۋىراتىنىن بىلەسىز بە؟

سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە بۇلدىرشىندەردىڭ «؛اۋتيزم»؛ دەرتىنە شالدىققانىن ءجيى ەستيتىن بولدىق. بۇلدىرشىندەردىڭ تەڭ جارتىسى ءتۋابىتتى وسى دەرتكە شالدىقسا, بىرىندە بۇل دەرت جۇرە كەلە پايدا بولۋدا. ونىڭ سەبەبىن ماماندار سمارتفون, گادجەت سەكىلدى تەحنيكالارعا بالالاردىڭ كوپ اۋەستەنۋىمەن تۇسىندىرەدى.

ستاتيستيكا بويىنشا ؛ ەلىمىزدە اۋتيزم دەرتىنە 150 مىڭنان استام بالا تىركەلگەن. ال الەم بويىنشا ساندىق اۋتيزمگە بالالار اراسىندا جاپونيادا 55-تەن ءبىر, امەريكا قۇراما شتاتىندا 54-تەن ءبىر, وڭتۇستىك كورەيادا 38-دەن ءبىر, گونكونگتا 27-دەن ءبىر جاعدايعا كوبەيگەن. بۇل دەرتكە تەك بالالار عانا ەمەس, اقىل-ەسى كىرگەن, سانالى ادامداردىڭ دا ساندىق اۋتيزمگە شالدىعۋى الاڭداتاتارلىق ماسەلەگە اينالىپ وتىر.

سەبەبى, ءقازىر اينالامىزدا جۇمىس ورنىندا, وتىرىستاردا, كوشەدە جۇرسەڭىز دە, ءبىرىنشى نازارىمىز تەلەفونعا شۇقشيىپ وتىرعان ادامدارعا تۇسەدى. ءتىپتى كەيدە وز-وزىمەن كۇلىپ, جىندى ادامشا تەلەفونننىڭ الدىدا بيلەيتىندەردى كورگەندە باسىندا «؛مىناۋ نە ىستەپ تۇر؟»؛ دەپ ويلايتىنىمىز انىق. ول ازداي مەكتەپ وقۋشىلارى دا كىشكەنتاي قۇرىلعىنىڭ ءجىپسىز تۇتقىنىنا اينالعان. ونىڭ ىشىندە بەسىكتەن ءالى بەلى شىعىپ ۇلگەرمەگەن سابيلەر دە بار. كوپ اتا-انا بالاسىنىڭ تەلەفونمەن اۋرە بولىپ, رۋحاني جان دۇنيەسىنىڭ قۇلدىراپ, ساۋاتتىلىقتان, وتباسىلىق قۇندىلىقتان الىستاتىپ العانىن سەزبەيدى دە. ال عالامتور, الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى قاجەتسىز دۇنيەلەر بالا تۇگىلى ەرەسەكتەردىڭ ساناسىن ۋلاپ, ءسوز بايلىعىن كەمىتىپ, شىعارماشىلىق وي-قيالىنىڭ جەتىلۋىنە كوپ كەدەرگى كەلتىرۋدە. مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ كوبىنىڭ پىكىرىنە كەلسەك, ساباق اراسىنداعى ۇزىلىسىستە كەيبىر وقۋشىلار تەلەفوننان ويىن ويناپ, سونىڭ قىزىعىنا كىرىپ كەتەدى ەكەن. ساباق قايتا باستالعاندا ويىننىڭ قىزىعىنا باتقان وقۋشىنىڭ ەسىل-دەرتىنىڭ بارلىعى ۆيرتۋلدى الەمگە نە بولماسا ويىنعا اۋىپ, تۇسىندىرىلگەن ساباقتىڭ ەشقايسىن قابىلداي المايدى. قابىلداعاننىڭ وزىندە ءمۇعالىمنىڭ سۇراعىنا اۋىزشا جاۋاپ بەرە المايدى. مۇنداي جامان قاسيەت بالا تۇگىلى ەرەسەكتەر دە كوپ كەزدەسەدى.

مامانداردىڭ ايتۋىنشا, ادام ميى ۇزدىكسىز ىزدەنىستە بولماي, تەك گادجەتتەگى قاجەتسىز اقپاراتتارعا ەنەرگياسىن جۇمساۋى ارقىلى قوعامنان ءوزىن جىراقتاتىپ الاتىن كورىنەدى. وفتالمولوگ دارىگەر داريعا تولەپبەرگەنوۆا ادامنىڭ گادجەتكە تاۋەلدىگىنىڭ سالدارى شىنايى قوعامدى قاجەت ەتپەيتىندەي جاعدايعا الىپ كەلەتىنىڭ ايتادى.

• ساندىق اۋتيزم بالانىڭ گادجەتكە 2-3 جاسىنان تاۋەلدى بولۋى. باستاپقى كەزدە ول پسيحولوگيالىق تۇرعىدان قالىپتى داميدى. ءبىراق بارعان سايىن ۇيالى تەلەفونعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتىپ, شىنايى دوستارىن ۆيرتۋالدى الەمدەگى كەيىپكەرلەرگە الماستىرادى. وسىلايشا, بىرتىندەپ باسقالارمەن قارىم-قاتىناسقا ءتۇسۋ قاجەتتىلىگى ازايادى. بالا عالامتوردا كوپ ۋاقىت وتكىزسە, الەۋمەتتىك ورتانى, قوعامدى قاجەت ەتپەيدى. ويلاۋ قابىلەتى دامۋدىڭ ورنىنا تومەندەي بەرەدى. كىشكەنتاي بالانىڭ نەگىزگى قاجەتتىلىگى &ndash؛ دامۋ. بالانىڭ وي-قابىلەتى دامۋى ءۇشىن فيزيكالىق تۇردە كوپ قيمىلداۋى, ويناۋى كەرەك. ءتۇرلى جاعدايلاردى قيال قابىلەتى ارقىلى شىعارا بىلگەنى ءجون. ينتەرنەت جەلىسىن پايدالانۋ ارقىلى بالالار بارلىق اقپاراتتى كوزبەن عانا قابىلدايدى. قىسقا ۆيدەولار كورەدى. ودان ەموسيونالدى ينتەلەكت دامىمايدى, بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعى تومەندەيدى. بۇلاي جالعاسا بەرسە, ءبىلىمى تومەن ۇرپاققا اكەلۋى مۇمكىن.

قازىر بالا تۇگىلى ەرەسەك ادامنىڭ پسيحيكاسى دا تومەندەپ كەتتى. سەبەبى نەدە؟ ءقازىر ەرەسەك ادامنىڭ ءوزى قانشا ۋاقىتىن تەلەفوندا جوعالتىپ جاتقانىن بايقامايدى. الەۋمەتتىك جەلىگە 1-2 مينۋتقا كىرىپ, 3-4 ساعاتىن وتكىزەدى.

تەلەفونعا تاۋەلدى نە ساندىق اۋتيزم بەلگىلەرى بار ادام باسقالارمەن قارىم-قاتىناس جاساعان كەزدە قولىن ۇيالى تەلەفونعا سوزا بەرەدى. اڭگىمە اراسىندا ءتۇرلى سەبەپتەردى سىلتاۋ ەتىپ, تەلەفون اقتارىپ كەتەدى. سويلەسكەن كەزدە ادامعا تۋرا قارامايدى, بار نازارى الەۋمەتتىك جەلىدە بولادى. قاجەتتىلىگى بولماسا دا, تەلەفوندى ءبىر قوسىپ, ءبىر ءسوندىرىپ, ءار قوسىمشانى ءبىر اقتارىپ وتەدى. ۇزاق ۋاقىت تەلەفوندا وتىراتىن ادامدار تولىققاندى سويلەمدەردى قۇراستىرا الماي قالاتىن جاعدايعا جەتەدى. قالىپتى جاعدايدا ادامدار وزدەرىنىڭ سويلەۋ مانەرىنە, ەموسياسىنا ءمان بەرەدى. ال ساندىق اۋتيزمگە شالدىققان ادام مۇنداي ادەتتەردى جوعالتۋ ارقىلى ەمپاتيالىق قابىلەتى جويىلادى, &ndash؛ دەيدى.

سمارتفون, گادجەتكە تاۋەلدىلىك ءبىر جاعىنان قاراعاندا قالىپتى جاعداي بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ءبىراق ونىڭ ەرتەڭگى سالدارى اۋىر ەكەنىن كوپ ادام ەسكەرە بەرمەيدى. ال اۋتيزم دەرتىنىڭ الدىن الماسا, ەرتەڭگى كۇنى ونىڭ سالدارى قانداي بولاتىنىن بالاسى اۋتيزم دەرتىنە شالدىققان اتا-انالاردىڭ پىكىرىنەن بىلسەك بولادى. ماسەلەن, autism kazakhstan ۇلتتىق اسسوسياسىنىڭ ءتورايىمى, ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, مۆا ماگيسترى جانە ەرەكشە بالانىڭ اناسى نۋريا بالتابايقىزى قىزى اۋتيزم دەرتىمەن اۋىراتىندىعىن, ءارى ونىڭ ەمى تۇگىلى وعان ەش جاعداي جاسالىنباعانىن, سونىڭ سەبەبىنەن 10 جاستاعى قىزى مەكتەپكە بارا الماي جۇرگەنىن ايتىپ, قىنجىلادى.

• قازاقستاندا اۋتيزم بەلگىسى بار بالالارعا مۇلدەم جاعداي جاسالىنباعان. ءبىز اتا-انالار وزىمىزبەن ءوزىمىز ىزدەنىپ, بالانى اندا-مۇندا تاسىپ, سابىلىپ جۇرەمىز. مۇنداي بالانى نە بالاباقشا المايدى, نە مەكتەپ قابىلدامايدى. مىسالى, مەنىڭ قىزىمنىڭ جاسى ءقازىر 10-دا. ەرتەڭگى كۇنى كوللەدج دە المايدى. سەبەبى ارنايى ماماندار جوق. كەلەشەكتە دە قۇر بوسقا ۇيدە وتىرادى. ال ەلىمىزدە ءدال وسى دياگنوزداعى بالالاردى وقىتاتىن ءالى ەشقانداي مامانداردى دايارلايتىن جاعداي جاسالماعان. ەڭ قۇرىعاندا, ەڭبەككە باۋليتىن وقۋ ورنى تۇگىلى ارنايى ماماندىق تا جوق. سونىڭ سالدارىنان, ەندى قىزىم 15-20 جاسقا كەلسە دە ۇيدە وتىرادى ما سوندا؟ ال تەك قانا قالتاڭدا قوماقتى اقشاڭ بولسا, بالانى ارنايى تۇزەتۋ ورتالىعىنا اپارا الامىز. اقشا بولماسا, امال جوق, بالانى قاراتۋ قيىن. وسى ورايدا, اۋىلداعى بالالاردىڭ جاعدايىنا تىپتەن تاڭعالامىن. سەبەبى, ول جاقتا ايلىق از, ارنايى جەكە تۇزەتۋ ورتالىقتارى دا جوق.

جوعارىدا ايتقانىمداي, ءبىز بۇل ماسەلە تۋرالى 2018 جىلدان بەرى ايتىپ, قوزعاۋ سالىپ كەلەمىز. ءبىراق ءالى ەشقانداي ناتيجە جوق. ءسىز ءوزىڭىز قالانىڭ كەز كەلگەن ەمحاناسىنا بارىپ كورىڭىزشى, وندا ءاۋتيزمنىڭ ەرتە بەلگىلەرى تۋرالى اقپاراتتى قابىرعالاردان كەزدەستىرە المايسىز. «؛اتا-انالار ؛ وسى ءاۋتيزمنىڭ ەرتە بەلگىلەرى»؛ دەپ كىشكەنتاي ا4 فورماتىنداعى قاعازدان بولسىن ەسكەرتپەنى تابا المايسىز. سەبەبى, بۇل جۇيە بىزدە ءالى قالىپتاسپاعاندىقتان, ەشقانداي جۇمىس جۇرگىزىلمەيدى. سول سەبەپتەن, ءاربىر ەمحانادا «؛اۋتيزم»؛ تۋرالى اقپاراتتار جازىلۋى كەرەك. ال بىزدە كەرەكتى اقپاراتتى جازۋدىڭ ورنىنا جاتتاندى بولىپ كەتكەن كوۆيد &ndash؛ 19, تۋبەركۋلەزدىڭ, راكتىڭ بەلگىلەرى دەگەن اقپاراتتار عانا قابىرعادا ءىلۋلى تۇر. ال «؛اۋتيزم»؛ تۋرالى بىلمەيتىندەر ءالى دە كوپ. سول ءۇشىن قازاقستانعا ء«؛اۋتيزمدى»؛ انىقتايتىن دياگنوستيكالار جەتىسپەيدى. 3 ايلىقتان باستاپ انىقتاۋ ءبىز ءۇشىن ارمان. ءتىپتى 5-7 جاسىندا دا ناقتى انىقتاپ ؛ بەرسە دە, راقمەتىمىزدى ايتار ەدىك. سوسىن بىزدە وسى اقپاراتتىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن كوپ اتا-انالاردىڭ بۇل جاعدايدا ساۋاتى تومەن. كوبىسى بالالارىن «؛ىشىنە جىن كىرگەن»؛ دەپ ەمشىلەردى جاعالاپ, نە بولماسا ء«؛بىر ءدارىنى بەرسەم, ەرتەڭ ءتاۋىر بولىپ شىعا كەلەدى»؛ دەپ الاياقتارعا الدانىپ جۇرگەنى جانىما باتادى.

باسقا مەملەكەتتەردە مۇنداي بالالاردى جۇمىسقا الادى. سەبەبى, بۇلاردىڭ مي قىزمەتىنىڭ بۇزىلعانى بولماسا, اياق-قولى ساۋ, كوزدەرى كورەدى, كەيبىرەۋى سويلەي السا, كەيبىرەۋى سويلەي المايدى. ءبىراق دەنە-بىتىمى ساۋ بولعاننان كەيىن جەڭىل جۇمىستارعا جارامدى. ال بىزدە تىپتەن جۇمىسقا المايدى. مۇنداي بالالاردىڭ تۋىلعانى ءۇشىن ەشكىم كىنالى ەمەس قوي. ءارى مۇنداي بالا كەز كەلگەن قاراپايىم وتباسىندا دا, نە دەپۋتاتتىڭ ۇيىندە دە دۇنيەگە كەلۋى مۇمكىن ەمەس پە؟!. سول ءۇشىن بۇل جاعدايعا اتا-انا كىنالى دەمەي, بارلىق بالاعا تەڭ مۇمكىندىك بەرە وتىرىپ, تۇسىنە وتىرىپ, جاعداي جاسالىنعانى ءجون دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل جونىندە دە ۇكىمەتكە ء«؛ۇزىپ-ۇزىپ, اندا ءبىر شارا, مىندا ءبىر شارا دەپ وتكىزگەننەن ەش ناتيجە بولمايدى»؛ دەپ ۇيىمىمىز قۇرىلعاننان بەرى ايتىپ كەلەمىز. ناقتى «؛اۋتيزم»؛ دەپ ءبولىنىپ جۇمىس جاسالماعاندىقتان, قاي مينيسترلىككە بارساق تا, «؛مۇنىمەن ءبىز اينالىسپايمىز, ەڭبەك مينيسترلىگىنە بارىڭىز دەپ شىعارىپ سالادى. ال ەڭبەك مينيسترلىگى دەنساۋلىق مينيسترلىنە نە وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنە نەمەسە باسقا قۇزىرەتتى مينيسترىكتەرگە جىبەرەدى. سونىمەن 5 جىل بولدى وسى ەكى ورتادا ماسەلەمىزدى شەشە الماي ءجۇرمىز. ؛ سول ءۇشىن بىزگە «؛اۋتيزمگە»؛ قاتىستى ناقتى جۇيەلى باعدارلاما جاسالىنىپ, وسى ماسەلەنىڭ بارلىعى ورنىمەن تەزىرەك شەشىلسە دەپ تىلەيمىن, &ndash؛ دەيدى نۋريا بالتابايقىزى.

نۋريا حانىمنىڭ باسىنداعى جاعداي بالاسىنىڭ اۋتيزم دەرتىمەن ءتۋابىتتى جاعداي بولىپ وتىر. ەرتەڭگى كۇنى گادجەتكە, سمارتونعا تاۋەلدى بالالار دا ول كىسىنىڭ باسىنداعى جاعدايدى قايتالاماسىنا كىم كەپىل؟ ءبىر قاراعادا, بالانى گادجەتتەن اجىراتىپ الۋ وڭاي كورىنۋى مۇمكىن. ءبىراق ونىڭ قايتا قايتالانۋىنا جاۋاپ بەرە الامىز با؟ ءتىاتى كوپ اتا-انالار بالالارىن ۆيرتۋالدى الەمنەن قالاي شىعارىپ الۋ كەرەكتىگىن بىلمەي الەك. شىنىندا دا ونىمەن كۇرەسۋ مۇمكىن بە؟ وسى ورايدا, وفتالمولوگ-دارىگەر داريعا تولەپبەرگەنوۆا مىناداي كەڭەس بەرەدى.

• بۇل جەردە دە وتباسىنداعى جاعداي ۇلكەن ورىن الادى. ەگەر اتا-اناسى ۇزاق ۋاقىت تەلەفون نەمەسە تەلەۆيزور كورەتىن بولسا, بالادا گادجەتكە دەگەن قىزىعۋشىلىق, تاۋەلدىلىك دامۋى مۇمكىن. جانە بالانىڭ كورەتىن مۋلتفيلم, ۆيدەولارى جاسىنا سايكەس بولۋى كەرەك. سونداي-اق بالاعا ەرتە جاستان كۇن ءتارتىبىن دۇرىس ۇيىمداستىرعان ءجون. ياعني, بلانىڭ ۇيقىسى, تاماقتانۋى, وينايتىن ۋاقىتى مەن دالادا سەرۋەندەيتىن ۋاقىتىن بەلگىلەپ, ول كۇن ءتارتىبىن وتباسىنىڭ باسقا دا مۇشەلەرى ساقتاعانى دۇرىس. بۇل كىشكەنتاي بالاعا ۇلگى جانە كۇن ءتارتىبىنىڭ جەڭىل قالىپتاسۋىنا كومەكتەسەدى. اتا اناسى بالاعا قورشاعان ورتامەن, دوستارىمەن, قوعاممەن دۇرىس قارىم-قاتىناس قۇراۋىن ۇيرەتۋ كەرەك, سونى قىزىقتىرۋ كەرەك.

وسى جوعارىدا ايتىلعاندار ساندىق ءاۋتيزمنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جانە ساندىق اۋتيزمنەن شىعارۋ ءۇشىن دە قولدانۋعا بولادى. كەيدە گادجەتكە تاۋەلدىلىك بالادا وتە ايقىن, اۋىر دارەجەدە بايقالۋى مۇمكىن. سول كەزدە ارنايى مامانداردىڭ (نەۆرولوگ, پسيحولوگ, پسيحياتر) كومەگىنە جۇگىنگەن دۇرىس, &ndash؛ دەيدى مامان.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي, بۇل دەرتپەن تەك بۇلدىرشىندەر اۋىرمايدى. ساندىق اۋتيزم ءقازىر ەرەسەك ادامداردىڭ ەكىدەن ءبىر بولىگىندە ءجيى كەزدەسەدى. ال كەلەشەك ۇرپاقتىڭ سمارتفونعا تاۋەلدى بولماۋى ءۇشىن زياندى ادەتتەن ءوزىمىزدى ءبىرىنشى قورعاعانىمىز ءجون.