اەس سالۋ – قاجەتتىلىك

فيزيكا, ماتەماتيكا جانە ينجەنەريا عىلىمدارىنىڭ phd دوكتورى, ل.گۋمەلەۆ ؛اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى حالىقارالىق يادرولىق فيزيكا, جاڭا ماتەريالدار جانە تەحنولوگيالار كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى باقىتجان ؛ۋرازبەكوۆپەن بەيبىت اتومدى قولدانۋ جولدارى جانە اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ پەرسپەكتيۆالارى تۋرالى تالقىلادىق.

&ndash؛ بىلۋىمىزشە, ءسىز ۋنيۆەرسيتەتتە يادرولىق رەاكسيانى تەوريالىق نەگىزدە مودەلدەيسىز. اتومدىق ەلەكتر ستانسيالارىندا نەگىزگى قىزمەت اتقاراتىن اتوم رەاكتورلارى دەگەن ساباقتان ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقيسىز. جالپى جاستاردىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسىن قابىلداۋى قالاي؟

&ndash؛ بەرىلگەن تاپسىرمانى ورىنداپ, زەرتتەپجۇرەتىن ستۋدەنتتەر سانى از ەمەس. ءقازىر اقپاراتتىق زامان. اشىق دەرەك كوزدەرىندە اتوم ەنەرگەتيكاسى تۋرالى اقپارات جەتكىلىكتى. سوندىقتان جاستار اەس-كە قاتىستى اقپاراتتان قۇلاقدار, ءارى پايداسى مەن زيانىن جاقسى بىلەدى.

&ndash؛ اتوم يادرولىق فيزيكا توڭىرەگىندەگى زەرتتەۋلەرىڭىزگە توقتالا كەتسەڭىز.

&ndash؛ يادرولىق رەاكسيالاردى مودەلدەۋمەن اينالىسامىن. ءبىز, مىسالى, يادرولىق رەاكتورلاردا بولاتىن پروسەسستەردى تەرەڭ زەرتتەيمىز. ودان بولەك بىزدە قىزىقتى عىلىمنىڭ سالاسى &ndash؛ نەيترينو فيزيكاسى. بۇل جالپى الەمنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى, ونىڭ ستاندارتتىق مودەلىنە كەلە مە, الدە كەلمەي مە دەگەن سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەتىن عىلىم.

&ndash؛ ەندى نەگىزگى سۇراققا كوشسەك, اتومنان ەنەرگيا الۋ قالاي باستالدى؟

&ndash؛ 1954 جىلى ماسكەۋ تۇبىندەگى وبنينسكقالاسىندا اتوم ەنەرگياسىن بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋ باستالىپ, دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ەڭ العاشقى اتوم ەلەكتر ستانسياسى جۇمىس ىستەي باستادى.

&ndash؛ اەس دەگەنىمىز نە؟ ول قالاي جۇمىس ىستەيدى؟

&ndash؛ اەس-تەگى رەاكتورلاردا يادرولىق رەاكسيانىڭ نەگىزىندە ەنەرگيا تۇزىلەدى. سالىستىرمالى تۇردە ايتساق, گيدروەلەكتروستانسياسىندا سۋدىڭ اعىنى تۋربينانى اينالدىرىپ, ەلەكتر ءورىسى پايدا بولادى. سوسىن ەلەكتر اعىنىن ءارى قاراي تۇتىنۋشىلارعا جەتكىزىلەدى. تاعى ءبىر ەنەرگيانىڭبالاما كوزى &ndash؛ كۇن پانەلىنەن الىناتىن قۋات. بۇل جەردە جارتىلاي وتكىزگىشتىڭ توق اعىنىن ءبىر باعىتتا وتكىزەتىن قاسيەتىن قولدانامىز. جەل ەنەرگياسىنا توقتالاتىن بولساق, ۇلكەن قالاقتاراينالىپ, ەلەكتر ەنەرگياسى گەنەراسيا پايدا بولادى. ءارى قاراي ونى ساقتاپ, تۇتىنۋشىلارعا ۇلەستىرىلەدى.

ال ەندى اەس-كە توقتالاتىن بولساق, ول &ndash؛ كەشەندى عيمارات. كوبىنە ءبىر, ەكى نە ءۇش بلوكتان تۇرادى. ءارقايسىنىڭ ءوز رەاكتورى بولادى. باسقا ەنەرگيا كوزدەرىمەن سالىستىرعاندا, يادرولىق رەاكسيا اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ جۇرەگىسانالاتىن يادرولىق رەاكتوردا جۇرەدى. سونىڭ ىشىندە ءبىز تىزبەكتى يادرولىق رەاكسيالاردى ايتا كەتەتىن بولساق, بەلىگىلى ءبىر نەيترونداردىڭ كوزى كەرەك بولادى. مىسالى, بىزدە ۋران-235 دەگەن شيكىزات بار. وسى شيكىزات اەس-تىڭ نەگىزگىجانارمايى سانالادى. وندا ەنەرگيا تۇرلەرىنىڭ ءوزارا ءۇش تۇرلەنۋى جۇرەدى: اتوم ەنەرگياسى جىلۋ ەنەرگياسىنا, جىلۋ ەنەرگياسى مەحانيكالىق ەنەرگياعا, مەحانيكالىق ەنەرگيا ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالادى.

&ndash؛ قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا, رەاكسيا ناتيجەسىندە ۋران جىلۋ بولەدى. سوسىن سۋدى بۋلاندىرىپ, رەاكتورلاردى قوزعايدى. سولاي ما؟

&ndash؛ دۇرىس ايتاسىز, يادرولىق فيزيكادا كريتيكالىق ماسسا دەگەن نارسە بار. كريتيكالىق ماسسا دەگەن ۋران شيكىزاتىن بەلگىلى ءبىر ماساعا جەتكىزگەننەن كەيىن عانا تىزبەكتى يادرولىق رەاكسيالار پايدا بولادى. وندىرىستە 5-8 كەلى ۋران بولسا, وكىنىشكە قاراي, جەتكىلىكسىز. كەمى 13 كەلىۋران كەرەك. جىلۋ كوزى وسىنداي يادرولىق پروسەستىڭ نەگىزىندە الىنادى.

&ndash؛ رەاكتور &ndash؛ اتوم ستانسياسىنىڭ جۇرەگى. ونىڭ قىزمەتىن قالاي تۇسىندىرەسىز؟

&ndash؛ رەاكتورلاردىڭ جۇمىسى ەكى كونتۋردان تۇرادى. مىسالى, سۋ رەاكتورىن الار بولساق. بىرىنشى كونتۋردا جىلۋدى تاسىمالداعىش سۋ بولادى ادەتتە جانە ول رەاكتوردىڭ ىشىندەيادرولىق رەاكسيالار ناتيجەسىندە پايدا بولعانجىلۋدى ەكىنشى كونتۋرداعى اينالىپ جاتقان سۋعابەرەدى. ياعني وسى ەكىنشى كونتۋرداعى سۋ ارى قارايگەنەراتورلارعا, تۋربينالارعا بەرىلەدى دە, ناتيجەسىندە ەلەكتر ەنەرگياسى وندىرىلەدى. ارىقاراي بىز ول ەنەرگيانى ساقتاۋىمىزعا, بولماساباسقا جەرگە ۇلەستىرۋىمىزگە بولادى.

&ndash؛ مويىنداۋ كەرەك, اەس-تىڭ قاۋىپسىزدىگىنەبايلانىستى ەكىۇداي پىكىر بار. قاۋىپسىزدىگىتۋرالى نە ايتا الاسىز؟

&ndash؛ حالىقتىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۇسىنۋگەبولادى. كەڭەس عالىمدارى ۋراندى جيناپ, دەرجاۆالى مەملەكەتتەر نە جاساسا, سونى جاسايمىز دەگەن نيەت بولىپ, سەمەي توپىراعىندا قانشاما يادرولىق سىناق جۇرگىزىلدى. 1949-1989 جىلى سەمەي ءوڭىرى سىناق پوليگونىنا اينالدى. سوسىن چەرنوبىل مەن فۋكۋسيما اەس-دە اپات ورىن الدى. بالكىم, وسىنىڭ سالدارىنان حالقىمىزدىڭ ساناسىندا ۇرەي بار.

قازىر اتوم ەنەرگەتيكاسى سالاسى ىلگەرىلەتىپ, قاۋىپسىزدىك شارالارى كۇشەيتىلىپ, اەس-تىڭ 3 جانە 3+ بۋىنى ىسكە قوسىلدى. زاماناۋي تەحنولوگيا قاۋىپسىزدىك شارالارىن الدىن الۋعا مۇمكىندىكبەرەدى. مۇنىڭ ءبارى يادرولىق ينجەنەريا, ارحيتەكتۋرا سالاسىنىڭ جەتىستىگى.

&ndash؛ اەس تۋرالى ايتقاندا, الەمدىك تاجىريبەنى ايتپاي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. وزىق ەلدەردىڭ ۇلگىسىن زەرتتەپ كوردىڭىز بە؟

&ndash؛ حح عاسىردىڭ 50 جىلدارى يادرولىق قارۋعا دەگەن حالىقارالىق الاڭداۋشىلىقتىڭ ارتۋىنا بايلانىستى ماگاتە قۇرىلدى. حالىقارالىق ۇيىم اتوم ەنەرگەتيكاسىن, عىلىمىن جانە تەحنولوگيالارىن بەيبىت ماقساتتا قولدانۋدى دامىتۋدى ىنتالاندىرادى جانە باقىلايدى.

ماگاتە-نىڭ قاتاڭ باقىلاۋىمەن الەم ەلدەرى اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋعا مۇددەلى. اەس قۋاتى جانە سانى ءجونىنەن كوشباسشى ەلدەر &ndash؛ اقش, فرانسيا, قىتاي. اتوم ەنەرگەتيكا سالاسىندا رەسەي, كانادا جانە وڭتۇستىك كورەيانىڭ دە تاجىريبەسى بار. تۇركيا, بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى, بەلارۋس, بانگلادەش, ەگيپەت سياقتى ەلدەر اتوم ەلەكتر ستانسيالارىن سالۋ بويىنشا بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزۋدە.

2022 جىلدىڭ ستاتيستيكاسى بويىنشا, الەمدە جالپى قۋاتى شامامەن 391 گۆت بولاتىن 439 ەنەرگەتيكالىق رەاكتور بار جانە 55 گۆت قۋات بەرەتىن تاعى 52 رەاكتور سالىنۋدا.

&ndash؛ «؛بەيبىت اتوم»؛ سوز تىركەسىن جيىپايدالانامىز. بەيبىت اتومدى تۇرمىستىق باعىتتا دامىتۋدىڭ ارتىقشىلىعى نەدە؟

&ndash؛ ادامزات اتومنان ەنەرگيا الۋدى جاقسى مەڭگەردى. زاماناۋي تەحنولوگيا ارقىلى «؛بەيبىت اتومدى»؛ قوعامنىڭ باسقا سالاسىندا پايدالانۋ جولى جان-جاقتى ىزدەستىرىلۋدە.

&ndash؛ اتوم ەنەرگەتيكاسىنان قورقىپ, ۇركۋدىڭ قاجەتى جوق دەيسىز عوي.

&ndash؛ يادرولىق ينجەنەريا جاقسى دامىدى. ءقازىراەس-تىڭ 3 جانە 3+ بۋىنى قولدانىستا. سوندىقتان قاۋىپسىزدىگىنە الاڭداۋدىڭ قاجەتى جوق.

جىل وتكەن سايىن حالىقتىڭ سانى وسۋدە. اسىرەسە, وڭتۇستىك وڭىرلەردە بالۋ تۋۋ جوعارى دەڭگەيدە. ەكونوميكالىق تۇرعىدا ءبىر ورىندا تۇرمايمىز. حالىقتىڭ قاجەتتىلىگىن وتەۋ ءۇشىن جاڭا ءوندىرىس ورىندارى سالىنىپ, شاعىن جانە ورتا بيزنەستى ىلگەرىلەتۋ كەرەك. مۇنىڭ ءبارى ەلەكتر ەنەرگياسىنا كەلىپ تىرەلەدى. ەنەرگياسىز دامۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس. وعان سان قۇبىلىپ تۇرعان گەوساياسي ماسەلەلەردى قوسىڭىز. ءقازىر كورشى ەلدەردەن ەلەكتر ەنەرگياسىن الىپ وتىرمىز. كەلەشەكتە كورشىلەرىمىزدە دە حالىقتىڭ سانى ارتىپ, ەنەرگياعا دەگەن سۇرانىس ارتادى. ەگەر سولاي بولاتىن بولسا, وندا سىرتتان جارىقتى تارتۋ مۇمكىندىگى قيىنداپ, تاۋەلسىزدىگىمىزگە سىن-قادەرلەر كۇشەيى تۇسەدى. وسىنداي ماسەلەلەردىڭ الدىن الۋدا ءبىر ەمەس, بىرنەشە اەس سالۋعا تۋرا كەلەدى. ونسىز ستراتەگيالىق جوسپارلاردى جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس. قورىتا كەلگەندە, اەس سالۋ &ndash؛ قاجەتتىلىك.

سۇحباتتاسقان نۇرلات بايگەنجە