شىڭعىسحان جانە تىلەۋبەردى (ەكەۋارا سۇحباتتان ءۇزىندى)

تاريحشى, اۋدارماشى, زەرتتەۋشى عالىم, كورنەكتى شىڭعىسحانتانۋشى تىلەۋبەردى ابەنايۇلى ومىردەن ءوتىپ كەتكەنىنە ءبىر جىلدان استى. ول ارتىنا جالپى 15 كىتاپ قالدىردى. باۋىرى كاسىپكەر تىلەۋباي بازاربەكۇلىنىڭ جيناقتاپ توپتاستىرۋى ارقاسىندا تولىق شىعارمالار جيناعى ون توم بولىپ جارىق كوردى. ولشەۋسىز ەڭبەك ەتكەن عالىم وتكەل بەرمەس شىڭعىسحان تاقىرىبىنا باتىل قالام تەربەپ, تاريحقا توڭكەرىس اشقان زەرتتەۋشى رەتىندە تاڭعالارلىق سەڭبۇزار ىزدەنىستەر جاسادى. ول تۋرالى بىلگىسى كەلگەن ادام ونىڭ ون تومىن وقىسا كوزدەرى جەتەدى. مەن سونوۋ 2006-جىلدان باستاپ شىعارماشىلىق قارىم-قاتىناستا بولىپ, ونىڭ كۇللى كىتاپتارىن وقىپ شىقتىم. تىرشىلىگىندە ول ەكەۋمىز رەتىن تاۋىپ سۇقباتتار جاساۋشى ەدىك. سونداي ءبىر ەمەن-جارقىن اڭگىمەنى جازىپ العامىن. ونى كۇندەلىك فورماسىنداعى ء«؛ومىردىڭ ءوزى»؛ كىتابىما ەنگىزگەمىن. مارقۇمدى ەسكە الۋ ماقساتىندا ونىڭ اقجارما اڭگىمەسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىن.

داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلى, اقىن, اۋدارماشى, قجو-نىڭ مۇشەسى

 ؛

كىرىسپە

تاريحشى, قر ۇعا-نىڭ قۇرمەتتى اكادەميگى, شىعىستانۋشى, اۋدارماشى تىلەۋبەردى ابەنايۇلىنىڭ الماتى وبلىستىق «؛جەتىسۋ»؛ گازەتىنە شىققان «؛«؛ماركو پولونىڭ ساياحات ەستەلىگى»؛ جانە قازاق تاريحى»؛ اتتى ماقالاسىن وسى جىلدىڭ 30-شىلدە جانە 8-تامىزداعى نومىرلەرىندە بەرىپتى. اۆتور ماقالانىڭ باسىنداعى كىرىسپەدە: «؛ماركو پولو قازىرگى يتاليا جەرىندەگى ۆەنەسيا قالاسىنىڭ ورتا عاسىرلىق تۇرعىنى بولىپ, سونداعى باي ساۋداگەردىڭ وتباسىندا, شامامەن 1253-1254 جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن. ول ىشتەگى كەزىندە اكەسى &ndash؛ نيكولاس پولو مەن كوكەسى ماتتەو پولو شىعىسقا قۇبىلاي قاعان ورداسىنا اتتانادى دا, ساۋدا ىسىمەن جانە قاعان تاپسىرعان مىندەتتى ادا قىلۋ جايىمەن بولىپ كەتىپ, ەلىنە ونشاقتى جىل بويى ورالا الماي قالادى. ولار باعداتتاعى پاپاعا قۇبىلاي قاعاننىڭ حاتىن تاپسىرا بارعاندا, بۇرىنعى پاتشاسى باقيلىق بولعان, جاڭاسى ءالى مىندەتكە تولىق كىرىسپەگەن وقيعاعا دۋشار كەلەدى. ءسويتىپ, اعايىندى ەكەۋى وسى ورايدا ەلىنە بارىپ قايتۋدى جوسپارلايدى. ۇيلەرىنە كەلگەندە بىلگەندەرىندەي (1269 جىلدار شاماسىندا), وتباسىندا كوپتەگەن اۋىرلى-جەڭىلدى جاعدايلار بولعان ەكەن. ەڭ ماڭىزدىسى نيكولاستىڭ اۋىراياق قالعان كىشى ايەلى امان-ەسەن بوسانىپ, بالاسى ون بەس, ون التى جاستارداعى بوزبالا بولىپ قالعانىن كورىپ, كوزايىم بولىسادى. مىنە, سول بالا ماركو پولو ەدى»؛, &ndash؛ دەپ باستاپتى ماقالاسىن. ونان ارى كوپ ماسەلەنى ايتا كەلىپ, ء«؛بىز قاۋزاعان نۇسقاسى, سونىڭ 1307 جىلعى تۇڭعىش كوشىرمەسى نەگىزىندە جاسالعان قىتايشا اۋدارماسى بولاتىن. قىتايشاعا 1935 جىلى اۋدارعان فىڭ ءچىڭ-جۇن ەدى»؛, &ndash؛ دەپ ەسكەرتىپتى. «؛...وسىناۋ ۇلى تاريحي قۇجاتتىڭ ومىرگە كەلۋى دە وتە قىزعىلىقتى. 1298 جىلدارى ۆەنەسيا جانە گەنۋيا سىندى ەكى ايماق اراسىندا قاقتىعىس ورىن الىپ, ماركو پولو قارسى جاق تاراپىنان تۇتقىندالىپ, اباقتىعا جابىلادى. ونىڭ باقىتىنا وراي, قاماقتاسى ءبىلىمدار, جازۋشى ادام بولىپ شىققان. ول رۋستيسيان ەسىمدى پيزا تۇرعىنى ەكەن, ەكەۋارا اڭگىمەدەن سوڭ ماركو پولونىڭ ءوزى ونىڭ قۇرمەت سەزىمىن جانە زور قىزىعۋشىلىعىن قوزعايدى. اقىرعى ەسەپتە, پولو اڭگىمەسىن ايتىپ وتىرادى دا, رۋستيسيان مىرزا كۇن سايىن جۇيەلەپ حاتقا تۇسىرۋمەن بولادى»؛. بۇل ەستەلىكتىڭ جازىلۋ سەبەبىنە توقتالساق, ەگەر ەلىنە كەلگەن سوڭ, الگى سوعىسقا قاتىناسىپ, تۇتقىنعا تۇسپەگەندە, اباقتىدا جازۋشىعا جولىقپاعاندا, بۇل ەڭبەك جازىلماس ەدى. ءتىپتى ماركو پولو دەگەن ەسىمدى ءبىز ەستىمەيتىن دە ەدىك. بۇل جەتى عاسىردىڭ الدىنداعى وقيعالار تاريحپەن بىرگە كوشىپ, جەل ايداپ, سۋ شايىپ جوق بولىپ كەتەر ەدى. حاتقا تۇسكەن ەڭبەكتىڭ قۇدىرەتى دەگەن وسى بولار. ماركو پولو 17 جىل, اكەسى مەن كوكەسى الدىنعى مەزگىلدەرمەن قوسىپ ەسەپتەگەندە 26 جىل قۇبىلايحان ورداسىندا قىزمەت ەتەدى. يتاليانىڭ ۆەنەسياسىنان حانبالىقتاعى قۇبىلايحان ورداسىنا (بەيجىڭگە) باراردا قۇرلىقپەن ءجۇرىپ, قايتاردا قاعاننىڭ تاپسىرماسىمەن تەڭىزبەن قايتادى ەكەن. ء«؛از وقىرمان, «؛ماركو پولو ساياحات ەستەلىگى»؛ اتتى ءتۇپنۇسقا تاريحي قۇجاتتىڭ قازاق-تۇرىك تاريحى تۇرعىسىنان ماڭىزدىلىعى مىنە وسىنداي, ول كوپتەگەن تاريحي دەرەكتەردىڭ شىن ءمانىن اشىپ بەرە الادى. سوندىقتان وتاندىق تاريحتانۋشىلار مەن باسقا دا زەرتتەۋشىلەر وعان باسا نازار اۋدارعاندارى دۇرىس. باتىس جانە قىتاي زەرتتەۋشىلەرى جوعارىدا اتتارى اتالعان ساياحاتشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىندەگى ونوماستيكالىق اتاۋلاردا, ايتالىق, ەتنونيم, انتروپونيم, سونداي-اق توپونيم, گيدرونيم قاتارلىلار دا تۇركى ءتىلىنىڭ وتە كۇشتى ىقپالى بار دەپ قارايدى. ولار جىلدار بويى, ءتىپتى شيرەك عاسىردان ارتىق ۋاقىت ورداعا قىزمەت ەتە وتىرىپ, نەلىكتەن موڭعول ءتىلىنىڭ ەمەس, تۇرىك ءتىلىنىڭ ىقپالىنا ۇشىراعان؟ دەمەك, بۇل دەرەكتەر &ndash؛ شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ ورداسى تۇرىك ادەبي تىلىندە, ياعني ەجەلگى قاقانيا, سول كەزدەگى شاعاتاي تىلىندە سويلەگەنىنىڭ ەڭ ناقتى دالەلى بولىپ تابىلادى. ال, ماركو پولونىڭ ءوزى تاتار تىلىندە, ياعني تۇرىك ادەبي تىلىندە سويلەي دە, جازا دا بىلگەنىن ەسكەرسەك, ونىڭ وسىناۋ ساياحات ەستەلگى اۋەل باستا تۇرىكشە قولجازبادا بولعانى داۋسىز. ايتپەسە ونىڭ سونشالىقتى كوپ اتاۋلارمەن ساندىق مالىمەتتەردى, ناقتى مارشۋرتتارمەن داتالاردى جازۋشى رۋستيسيان-عا جاتقا ايتىپ بەرە الۋى مۇمكىن ەمەس. قورىتا ايتقاندا, پ.كارپيني, ۋ.گ.رۋبرۋك, م.پولو قاتارلى باتىستىقتاردىڭ ساياحات ەستەلىكتەرىندە تۋركيزم بولۋى &ndash؛ شىڭعىسحان جانە ونىڭ مۇراگەرلەرى تۇرىك تەكتى بولعانىنىڭ اسا سەنىمدى تاريحي قۇجاتتىق دالەلدەرى بولماق»؛. مەن, وسى ماقالانى وقىپ شىققان سوڭ, قاتتى اسەرلەندىم. بۇل, بىرىنشىدەن, تاريحي ەڭبەككە دەگەن قۇرمەت. ەكىنشىدەن, تاريحشى باۋىرىمنىڭ ىزدەنىمپازدىق بىلىمىنە دەگەن ءسۇيىنىش بويىمدى بيلەدى. سونىمەن, تىلەۋبەردى ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە اڭگىمە ءوربىپ ەدى. تومەندە سول اڭگىمەمىزدى رەتىمەن كەلتىرەيىن.

سۇقبات

تىلەۋبەردى ابەنايۇلى:

&ndash؛ داۋكە, مىناۋ وتكەندەگى ماقالانىڭ پدف نۇسقاسى ەكەن. عالامتورعا شىقپاپتى, سوسىن سىزگە جولداپ وتىرمىن. &ndash؛ مەنەن اشىلدى, ءقازىر وقيمىن! &ndash؛ دەپ, بىردەن باستاپ كەتتىم. قىزىعۋشىلىق بولعان سوڭ ەكى نومەردەگى ەكى بەت ماقالا تەز وقىلدى.

داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلى:

&ndash؛ اسسالاۋماعالايكۋم تىلەۋبەردى مىرزا! مەن وسىعان دەيىن ءسىزدىڭ كىتاپتارىڭىزدى جالعاستى وقىپ كەلەمىن. مىنا ماقالاعا دەيىن ءسىز اۋدارعان پ.كارپيني مەن ۋ.گ.رۋبرۋكتى وقىپ, ول كىتاپتاعى دەرەكتەرگە قاتتى تاڭ قالىپ, ءسىزدىڭ ىزدەنىسىڭىزگە دەگەن قۇرمەتىمدى پاش ەتىپ, «؛تىڭشىدان جەتكەن تىڭ دەرەك»؛ دەگەن ماقالا جازىپ, ونى «؛قازاقستان-زامان»؛ گازەتىنە, «؛شىڭعىسحان»؛ جۋرنالىنا جاريالاتتىم. ونان سوڭ «؛جەتىسۋ»؛ گازەتى كوشىرىپ باستى. شاعىن ماقالا بولسا دا, ءوزىمنىڭ وقىرمان رەتىندەگى شىنايى اسەرىم بولاتىن. ال, مىناۋ ماركو پولو تۋرالى جازعان ماقالاڭىز مەنى تاعى دا تاڭعالدىرىپ وتىر. 500 بەتتەن اساتىن ۇلكەن كىتاپتى قىتاي تىلىنەن وقىپ, ونىڭ نەگىزگى تۇستارىنا شولۋ جاساپ, تۇسىندىرە وتىرىپ جازعانىڭىز ۇلكەن مالىمەت, زور ءبىلىم بولارلىق. مۇنداعى دەرەكتەر, تاريحي وقيعالار وتە كوپ. كىتاپتا جازىلسا دا, وقىرمانعا تۇسىنىكسىز بولعان جايىتتەردى دە اشالاپ ايتىپ, ءوڭى وزگەرىپ كەتكەن اتاۋلار مەن دەرەكتەردى اۋەلگى مانىمەن جەتكىزىپسىز. كىتاپتاعى ءدۇدامال «؛جاپانعۋ»؛ دەگەن ءسوزدى دە وقىرمانعا ۇعىندىرىپ كەتىپسىز. «؛جاپون»؛ دەگەن اتاۋدىڭ دا, ەڭ باستا تۇركىلەر قويعان ات ەكەنىنە سەندىم. جاپان &ndash؛ جاپان دالا, جاپان ءتۇز, الىس-قيىر, جىراق مەكەن... ەكەنى انىقتالا بەرەدى. ءسىز, ماركو پولونىڭ ەستەلىگىنەن قۇبىلايحان جاۋلاپ العىسى كەلگەن ولكە وزگە عالىمدار جازىپ جۇرگەنىندەي مىنا تۇرعان جاپونيا ەمەس, امەريكا قۇرلىعى ەكەنىنە جورامال جاسايسىز, دالەلدەيسىز. امەريكا قۇرلىعىن اشقان ەۋروپالىق امەريكو مەن كولومبى, ماگەلان ەمەس, قايتا قۇبىلايحان باستاعان تۇركىنىڭ قولى ەكەنىنە سەنە باستادىم. وكىنىشكە وراي, تەڭىز داۋىلىنا تاپ بولىپ, كوپ ساندىسى سۋعا باتىپ, قالعان جيىرما مىڭ قولمەن كەرى قايتادى. وسىلايشا باستاعان ءىسىن اياقتاي الماي تەڭىز ارمياسى شەگىنۋگە تۋرا كەلەدى. قۇبىلايحان قولى مىنا تۇرعان 500 شاقىرىم جەردەگى حونسيۋ, حوحكويدو, كيۋسيۋ, سيكاكو دەگەن ءتورت ارالدان ارى اسىپ, ون مىڭ شاقىرىمعا جۋىق جەردەگى امەريكا قۇرلىعىنا اياق باسقانى انىق.

تىلەۋبەردى ابەنايۇلى:

&ndash؛ ماقالانى وقىپ بىتىرگەن ەكەنسىز عوي, تەز ەكەنسىز! «؛زاپانعۋ»؛, «؛جاپانگۋ»؛ دەپ وتىرعانى سول جاپان دالا, جاپان ءتۇز, يەن دالا... دەگەنى ەكەن. مەن «؛جاپون تىزبە ارالدارى»؛ دەپ قانا اتايمىن, شىنىمدى ايتسام, ونىڭ ءتورت ارالدان تۇراتىنىن بىلمەيدى ەكەنمىن. انەۋكۇنى ماقالامدا قىتاي مەن جاپوننىڭ, ونان قىتاي مەن امەريكانىڭ اراسىن ناقتى بىلمەگەن سوڭ مولشەرلەپ جازىپ ەدىم, ونى ءسىز ءدال ايتىپ وتىرسىز. مولشەرمەن قۇبىلايحان قوسىندارى تەڭىز ارقىلى ەكى امەريكانىڭ تۇيىلىسكەن تۇسىنا تامان بارىپ قۇرلىققا شىعىپ ەدى. مەكسيكا شىعاناعىنىڭ ماڭى, مايا مادەنيەتى قالىپتاسقان تۇسقا بارادى. ونى ولاردىڭ كورگەن التىن بۇيىمدارىنان, سۋرەتتەۋلەرىنەن اڭعاردىم. بۇل جەردە ماركو پولونىڭ بايانداعانىنا قاراپ مولشەرلەدىم. قىتاي مەن جاپون اراسىن جاپون تەڭىزى عانا ءبولىپ تۇر. ول ارالىققا ماۋسىمدىق جەلدىڭ قاجەتى جوق. ماۋسىمدىق جەل باعىتىن كۇتىپ ءبىر ماۋسىمدا بارىپ, ءبىر ماۋسىمدا كەلەتىن جەر امەريكا بولۋعا ءتيىس. قوسىننىڭ وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىنەن اتتانۋىنىڭ ءوزى ولاردىڭ باعىتىنىڭ جاپون ەمەس, امەريكا ەكەنىنە دالەل. مىناۋ جەرلىك قازاقتاردىڭ اراسىندا مەنى سىزدەي تۇسىنەتىن, ءسىز سەكىلدى قولدايتىن ادامدار بولعان دا, ماعان ۇلكەن قولداۋ بولار ەدى. وكىنىشكە وراي بۇل تاقىرىپتى مەڭگەرىپ, انىق- قانىعىنا كوز جەتكىزە الاتىن وتانداستارىم از بولىپ تۇر. كوبى شىڭعىسحان تاقىرىبى زەرتتەۋدى قاجەت ەتپەيتىن تۇراقتانىپ, شەگەلەنىپ, قاتىپ قالعان جابىق ماسەلە سەكىلدى كورەدى. تاريحتا نە سوراقى ۇلكەن قاتەلەر بولعان. ناسىلشىلدىكتىڭ, كەمسىتۋشىلىكتىڭ, قورقىنىشتىڭ سالدارىنان تۋىندايتىن قاتەلەر, بىلمەستىكپەن جاسايتىن, قاساقانا ىستەيتىن قاتەلەر دە بولادى. شىڭعىسحان جانە ونىڭ اۋلەتىن تاريحتا بەلگىسىز موڭعولدارعا اپارىپ مەنشىكتەپ بەرۋى ەشبىر قيسىنعا كەلمەيتىن, ادەيى تۇركىلەرگە جاسالعان, تاريحقا ىستەلگەن قيانات. ەجەلگى «؛ماعول»؛ سوزىمەن كەشەگى «؛موڭعول»؛ اتاۋىن اجىراتا الماعان ولار بىلىقتىرىپ جىبەردى. ءتىپتى ەرتەدەگى «؛تاتار»؛ اتاۋىنىڭ تۇرىكتىڭ بالاماسى ەكەنىنە دە كوڭىل بولمەدى. مەنىڭ ەڭبەكتەرىمدى العاشقى 2006 جىلداردان باستاپ گازەتكە شىعۋىنا مۇرىندىق بولدىڭىز, ءوزىڭىز دە ماقالا جازىپ ءناسيحات جاسادىڭىز. ءتىپتى جۇرگەن جەرلەرىڭىزدە ىلعي دا ايتىپ جۇرەسىز. سىزگە العىستان باسقا ايتارىم جوق. «؛جاميع-اتتاۋاريح»؛, «؛تاريحي-راشيدي»؛, «؛بابىرناما»؛, «؛تاريح-ي جاھانگۋشاي»؛ كىتاپتارىنىڭ دەرەك كوزدەرىمەن, قيسىنىنا جۇگىنسەڭ ءبارى انىق تۇر. بۇگىنگى ءسوز بولىپ وتىرعان ءۇش ساياحاتشىنىڭ, ءۇش كىتابىنىڭ جازبالارى دا تايعا تاڭبا باسقانداي انىق تۇر. سويتە تۇرا ادامدار كوزدەرىن تارس جۇمىپ الىپ, ايداۋعا ءتۇسىپ الىپ, دايىن جولدان شىققىسى كەلمەيدى.

داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلى:

&ndash؛ قازىرشە ناقتى دالەلدەنبەسە دە, قۇبىلايحاننىڭ تەڭىز ارمياسى امەريكا قۇرلىعىنا بارعانى تۋرالى ماركو پولو تۋرالى كىتاپتاعى سوزدەرگە قاراپ وتىرىپ, ءسىز سەزىپ وتىرسىز. تاعى ءبىر جاعىنان سول كەزدەگى كەمە جاساۋ, تەڭىز ساياحاتىنىڭ اشىلۋى قۇبىلايحانمەن تىكە قاتىستى ەكەنىن العا تارتىپ وتىرسىز. ول ماسەلەنى باسقالار ايتۋ تۇرسىن, ول كەزدە, قۇبىلايحان زامانىندا «؛دامۋ بولماعان»؛ دەپ مانسۇقتايدى. امەريكا قۇرلىعىن ەۋروپالىق ساياحاتشىلاردان كوپ بۇرىن, تۇرىك جاۋىنگەرلەرى اشتى دەسە, ەشكىم سەنە قويماس. ويتكەنى بۇگىنگى ادامداردىڭ ميى, ويلاۋى سولاي قالىپتاسقان. بۇل ماقالاڭىزدى ءبىر مارتە عانا وقۋ ازدىق ەتەدى ەكەن, الدە نەشە رەت وقۋعا تۋرا كەلەدى. مىناۋ ماقالانى جازىپ شىعۋدىڭ ءوزى ۇلكەن قاجىر-قايراتتىڭ تۋىندىسى. ماقالانى وقىپ وتىرىپ, ءسىزدىڭ لوگيكالىق پايىمدارىڭىزدىڭ ىزىمەن جاپانعا (جاپونعا), ونان ارى امەريكاعا بارىپ قايتتىم. وسى ماقالاڭىزعا تاعى سول ماركو پولو تۋرالى بىرەر ماقالا قوسىپ, تۇسىنىكتەمە جازساڭىز, ءبىر كىتاپتىڭ توبەسى قىلتيىپ تۇر. ەگەر دەمەۋشى بولسا, اللا سىزگە كۇش-قۋات, دەنساۋلىق بەرسە, سول كىتاپتى تولىق اۋدارساڭىز بولادى ەكەن. قازىرگە دەيىن قازاق تىلىنە اۋدارىلعانىن بىلمەيمىن, ەگەر اۋدارسا, ولار باسقا يدەيانىڭ جەتەگىمەن اۋدارعان شىعار. ال, ءسىز ازياتتىقتاردىڭ, ياعني تۇركىنىڭ كوزىلدىرىگىمەن اۋداراسىز, قۇپياسىن اشاسىز, جۇمباعىن شەشەسىز. ءسىز, سى-ما ءچياندى اۋداردىڭىز عوي, مىناۋ ءتىپتى ودان دا بىزگە جاقىن سەكىلدى, كوپ ماعلۇمات بەرەدى ەكەن. وسىدان 1150 جىل بۇرىن ادامدار اتاقتى ەكى فيلوسوف پلاتون مەن اريستوتەلدى بىر-بىرىنە قاراما-قارسى قويىپ كەلىپتى. ءبىراق ەكەۋىن دە اقيقات دەپ مويىنداپتى. سول كەزدە وزىنە دەيىنگى وسى قايشىلىقتى انىقتاۋ ءۇشىن ءال-فارابي بابامىز ەكەۋىن دە وقىپ, زەرتتەپ, ولار تۋرالى تۇسىنىكتەمە جازىپ, ەكەۋىنىڭ ء«؛بىر اعاشتىڭ ەكى باسىن ايتىپ جاتقانىن, ءتۇبى ءبىر اقيقاتتى اشۋشىلار»؛ ەكەنىن دالەلدەپ, بىرلىككە كەلتىرىپ, جاڭا فيلوسوفيانىڭ الەمىن اشىپتى. ارينە, ءسىزدى الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى ال-فارابيگە تەڭەپ وتىرعانىم جوق. دەسە دە, مىناۋ ماركو پولو جونىندەگى تۇسىنىكتەمەڭىز, ماعان سول ون عاسىر بۇرىنعى وقيعانى ەسىمە سالدى. سوزىڭىزدەن ماركو پولو سول كەزدەگى وردا ءتىلىن جاقسى بىلگەن جانە جازعان دەپ وتىرسىز. تاعى دا ول بۇل كىتاپتىڭ اۋەلگى نۇسقاسىن ءوزى شاعاتايشا جازعان بولۋى مۇمكىن, جازۋشى رۋستيسيان تولىقتىرۋشى, نەمەسە اۋدارماشى بولۋى دا عاجاپ ەمەس دەگەن جورامال ايتاسىز. ماركو پولو جونىندەگى اڭگىمەلەردى دوسىم سەرىك ىدىرىسۇلى كوپ ايتاتىن, ول ءبىر جەردەن وقىعانى انىق. ودان وتكەندە ءسىز اڭگىمەلەپ بەرگەنسىز, ەندى مىنە, ماقالاڭىزدان ءوزىم وقىدىم. وقىعان سايىن ەنتەلەپ, كوزىم اشىلدى, كوڭىلىمە جارىق قۇيىلدى. سوسياليزم جانە ورىس يدەياسىمەن قارۋلانعان عالىمدار, وسى ءسىز ايتقان جاعدايلاردى كورمەي كەلگەنى انىق. ولاردىڭ ءبارى شىڭعىسحان جانە ونىڭ اۋلەتتەرىن موڭعول ساناپ كەلدى, اناۋ تۇرىكتەرگە قاتىستى جەرىنىڭ ءبارىن كەزدەيسوقتىق دەپ قاراعان بولار. ال, ءسىزدىڭ ءجونىڭىز مۇلدە بولەك. ايتا بەرسەم اڭگىمە ۇزارىپ كەتەدى, بابالارىمىزدىڭ جەر بەتىندە بارماعان جەرى, باسپاعان تاۋى قالماپتى. قۇرلىقپەن دە, تەڭىزبەن دە الەمدى جاۋلاپتى, ۇشقان قۇستاي زاۋلاپتى. ءىزى جارقىراپ جاتىر, شاڭ باسقانى بولماسا, سورابى انىق. باسقالار قازاق حاندىعىنىڭ اتاسى جوشىدان باستالادى دەسە, ءسىز, نەگە ونىڭ اكەسى شىڭعىسحاننان باستالماۋ كەرەك دەپ, قازاق حاندىعىنىڭ سارا جولى شىڭعىسحاننان باستالادى, ويتكەنى ول ءوزىمىزدىڭ جەتىسۋدان تۇلەپ ۇشقان قىران ەدى, باتىسقا دا, شىعىسقا دا جەر كىندىگى جەتىسۋدان كوشتى قوزعادى دەپ سەنىمدى تۇردە دالەلدەيسىز. باسقالار ۇلكەن وردا قاراقۇرىم قالاسى قيىر شىعىستاعى موڭعول جەرىندە دەپ اسپانداعى قازدىڭ سورپاسىنا تالقان شىلاپ جەسە, ءسىز ول مىنا تۇرعان ىلە وزەنىنىڭ بويىنان تۋ كوتەرگەنىن باتىل ايتاسىز. ولار ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن بۇگىنگى موڭعول دەگەن جۇرتقا شىڭعىسحاندى اپارىپ ۇستاتىپ قور قىلىپ جۇرگەنىن جازدىڭىز. شىڭعىسحان تاريحى قازاقتىڭ تاريحى ەكەنىنە جول اشتىڭىز. بۇرىنعى سان رەتكى ەڭبەكتەرىڭىزبەن دە, ونان اناۋ كۇيىك پەن موڭكەنىڭ كەزىندەگى كارپيني مەن رۋبرۋكتىڭ جازباسى ارقىلى, بۇگىنگى ماركو پولو تۋرالى جازبا ارقىلى دا, قاراقۇرىمنىڭ الىستا ەمەس, مىنا تۇرعان جاركەنت پەن قۇلجانىڭ اراسىندا ەجەلگى موعولستان حاندىعىنىڭ جۇرتىندا بولعانىن ناقتى قولمەن قويعانداي ەتىپ سيپاتتادىڭىز. اڭگىمە وتە كوپ, مەن ىلعي ايتىپ كەلەمىن, ءسىز تاريحقا تۇرەن سالدىڭىز, جاڭا ءبىر توڭكەرىس اشتىڭىز! ءسىز ءسوز جوق ۇلكەن عالىمسىز, مىناۋ تەوريالارىڭىز دالەلدەنىپ جاتسا, بولاشاق ۇرپاق ءسىزدى «؛ۇلى عالىم»؛ دەپ ايتاتىنى داۋسىز. زەرتتەۋلەرىڭىز بىردەن مويىندالا كەتپەسى انىق, ودان بەرى سەگىز عاسىر ءوتتى, ءۇش عاسىر بويى وتارلانىپ, قۇلداندىق. مۇز قالىڭ, سىرەسكەن سەڭ تاۋداي, قايشىلىق قاتتى. سويتە تۇرا, ءسىز وزىق ويلى ادامدارعا وي سالدىڭىز, يلاندىردىڭىز. از دا بولسا, مارال ىسقاقباەۆ, بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ, قابدەش ءجۇمادىل, مۇرات جۇرىنوۆ سەكىلدى اقىنجازۋشى اقساقالدار, مەملەكەت قىزمەتكەرى بولعان, سوڭعى كەزدە كاسىپكەرلىكپەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن قاجىمۇرات ۇسەنوۆ اعا العاشقى بولىپ قولداپ, ماقالا جازدى, ءسىزدى عالىمدار ۇلتتىق عىلىم اكەدەمياسىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەلىگىنە وتكىزدى. ءبىر قىزىعى, قابدەش اعا استاناداعى ۇلكەن جينالىستا شىڭعىسحاندى ء«؛بىزدىڭ تۇرىك, تۇرىك بولعاندا ول قازاق»؛, دەپ ايتقانى ءۇشىن, موڭعول جازۋشىسىنىڭ شابىنا وت ءتۇسىپ تۋلاپ, شاراسىزدىقپەن, ىزاعا بۋلىعىپ جينالىستى تاستاي قاشتى. مەن ءسىزدىڭ زەرتتەۋلەرىڭىزگە ءدان ريزامىن. بۇل ءسوزدى ءسىزدىڭ ونشاقتى كىتابىڭىزدى وقىعاندىقتان ايتىپ وتىرمىن. دۇرمەككە ىلەسىپ, داقپىرتقا جىعىلىپ وتىرعامىن جوق. «؛تەڭىزدىڭ ءدامى تامشىسىنان»؛ دەپ, مىناۋ ەكى نومەردە جاريالانعان ماقالاڭىزدىڭ ءوزى كوپ شىندىقتىڭ بەتىن اشىپتى. ەڭبەگىڭىزدىڭ باعاسى التىننان قىمبات. ءسىز, ءوز اتاق-دارەجەڭىزدى بۇگىنگى تاڭدا الا الماساڭىز دا, بولاشاق ۇرپاق ءسىزدىڭ ءداۋىر بولگىش ەڭبەكتەر جازعانىڭىزدى مويىندايدى.

تىلەۋبەردى ابەنايۇلى:

&ndash؛ مەن ءار جىلدىڭ باسىم كوپ ۋاقىتىندا ءوزىمدى ەڭبەگى ەش, تۇزى سور بولعان كەرەكسىز ادامداي سەزىنەمىن. ويتكەنى مەنىڭ اشقان اقيقاتىم ەشكىمگە قاجەت بولماي, ىزدەۋسىز, سۇراۋسىز قالاتىن شاقتارىم كوپ بولادى. قاتتى قۇلازيمىن. سونداي كۇي كەشىپ جۇرگەنىمدە اناۋ بەكسۇلتان اعا, مارال اعا, ودان, ءسىز ىزدەيسىزدەر, باعالايسىزدار. قاجىمۇرات ۇسەنوۆ اعا ەڭبەگىمدى باعالاپ, قاتتى قولداۋشىلىق تانىتىپ, ەكونوميكالىق جاقتان مەنىڭ تىرشىلىك كوزىمە اينالعان كەزدەرى كوپ. ايتپەسە, «؛جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس, جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس»؛ دەگەن ماقالدى ءسىز جاقسى بىلەسىز. وسىنداي جاعدايلاردان كەيىن بارىپ بويىما جان كىرىپ, رۋحىم سەرپىلە باستايدى. ءۇمىتىم ويانىپ, قولىما قايتادان قالامىمدى الامىن. كەيبىرەۋلەر «؛شىڭعىسحان قازاق بولعاندا, نە وزگەرە قويادى؟»؛ دەپ مازاقتايدى. ول ءبىزدىڭ تۇرىكتىك رۋحىمىز, ەرلىك داستانىمىز, قايتا ءتىرىلۋدىڭ كوزى بولار ەدى. ەرتەدەگى حۇن, ساح, ءۇيسىن, قىپشاق زاماندارىنىڭ زاڭدى جالعاسى رەتىندە شىڭعىسحان ءداۋىرى جىمداسىپ جاتىر. بايقايسىز با, ءجاي جاتقان, تۇك قاتىسى جوق موڭعول ەلى شىڭعىسحاننىڭ ات-اتاعىنان نان جەپ وتىر, كۇللى دۇنيە ولارعا نازار اۋدارادى. ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز ماعان رۋحاني قۋات بەرىپ جاتىر, سىزگە اللا زور قۋات بەرسىن! ءسىز ۇزاق ۋاقىت ۇستاز بولعان, قوعامدىق جانە جاراتىلىستىق عىلىمداردان حابارىڭىز بار ادامسىز. وسىدان ون بەس جىل بۇرىن مەنى ەشكىم بىلمەيتىن كەزدە, ءسىز العاشقىلاردىڭ بىرەۋى بولىپ قولداپ, ماقالامدى گازەتكە شىعاردىڭىز. سودان بەرى, توقتاۋسىز ايتىپ كەلەسىز, كوڭىل ءبولۋدى ءبىر ءسات توقتاتقان جوقسىز, «؛شاڭىراقتاعى»؛ سۋىق كۆارتيراما دا كەلىپ باس سۇققانسىز. سىزبەن ءار جولى سويلەسكەن سايىن ماعان قانات بىتەدى. مەن جازعاندا ايتا الماي قالعان, جەتە الماي قالعان جەرلەرىمە ءسىزدىڭ سوزىڭىزدەن شابىت الىپ, وي تۋادى دا شيمايىمدى جالعاستىرامىن, تولىقتىرامىن. ءسىز ايتقانداي, مىناۋ ماركو پولونى تاعى دا كىشكەنە قاۋزاي تۇسسەم بولاتىنداي... جازعاندارىم عالامتورعا, سايت-پورتالدارعا شىقپاعان سوڭ, كەيدە توقىراپ, سۋىپ قالامىن. ءسىز قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ماقالانى وقىپ, قورىتىپ, ماعان وي-پىكىر قوسىپ جاتىرسىز. وسى ىستىق ىقلاسىڭىزدىڭ وزىنە ريزا بولىپ وتىرمىن. بۇل ماركو پولو جونىندەگى «؛كىتاپتا»؛ ءتىل, تاريح, گەوگرافيا, ماتەماتيكا, ءبارى ارالاسىپ جاتىر. ونىڭ بىرەۋىن بىلسەك, بىرەۋىن تۇسىنبەي قالامىز, ءسىزدىڭ ايتقاندارىڭىزدان تالاي نارسەگە كوڭىلىم ويانادى. اللا مەنىڭ ءىسىمدى اناۋ ۇلكەن اعالار ارقىلى, سىزدەر ارقىلى سەبەپ ەتىپ قولداپ تۇر. وسى باستاعان جۇمىستارىمىزدى ەل بولىپ جاپپاي قولدايتىن سانا پايدا بولىپ, اسىرەسە, ءوسىپ كەلە جاتقان جاس عالىمدار ءىلىپ الىپ كەتكەندە, ءتىپتى كەرەمەت بولار ەدى. ەڭبەگىمىزدىڭ جاناتىن كەزى بولعاي! ءوز شىعارماشىلىعىڭىزعا دا تابىس, ساتتىلىك تىلەيمىن! ەلدىڭ تىنىشتىعىندا, تاۋەلسىزدىكتىڭ اياسىندا الاڭسىز جۇمىسپەن اينالىساتىن كۇندەر تۋسىن دەپ تىلەيمىن! ءۇمىتتىڭ جارىعىندا ۇزاق ءومىر ءسۇرۋدى جازسىن! اللادان كوپ قايتارا يگىلىك تىلەيمىن!

داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلى:

&ndash؛ تىلەۋبەردى دوس, مىناۋ تاۋەلسىز وتانعا امان-ەسەن جەتىپ, باسقا ەش نارسەگە مويىن بۇرىپ, ءپانداۋي تىرلىككە نازار اۋدارماي, ءبىرىڭعاي شىڭعىسحاندى زەرتتەۋدى جالعاستىرىپ جاتىرسىز. نەمەسە تۇركىلىك رۋحتى ىزدەپ كەلەسىز. قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگىنە رۋحاني دەمەۋشى بولىپ, شىڭعىسحاننىڭ دەرجاۋالىق ايباتىن, الەمدى بىرلىككە كەلتىرگەن اقىل-پاراساتىن ايگىلەپ ءجۇرسىز, «؛شىڭعىسحان تاريحى &ndash؛ قازاق تاريحى»؛ دەگەن ۇستانىمنان اينىمادىڭىز. كەرەك دەسە, ەش جەردە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جوقسىز, وتباسىڭىزعا كىرىپ جاتقان كىرىس كوزى دە شامالى. شىنىن ايتقاندا, جۇبايىڭىزدىڭ زەينەت اقىسىنان وزگە دانەڭە جوق. عىلىمعا ءوزىن ارناعان جانكەشتى سىزدەي-اق بولار. قۇداي ءسىزدى قولداپ, وسى ەگەمەن ەلىڭىزدە ەركىن شىعارماشىلىقپەن اينالىستىڭىز, ءقازىر باسپانالى بولىپ, جازۋمەن اينالىسىپ وتىرسىز. مىنە, وسىنىڭ وزىنەن اللا ءسىزدى قولداپ وتىرعانىن انىق كورۋگە بولادى. ۋاقىتتىڭ, دەنساۋلىقتىڭ بارىندا ۇلگەرگەنىڭىزشە زەرتتەپ, جازا بەرىڭىز! اللا سىزگە ۇزاق ءومىر بەرسىن!

تىلەۋبەردى ابەنايۇلى:

&ndash؛ وسى كەزگە دەيىن مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە ۇزاق جىلدار قىزمەت ەتكەن, سوڭعى كەزدەردە كاسىپكەرلىكپەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن قايىرىمدى, حالقىنا قاتقىسىز جۇمىس اتقارىپ جۇرگەن قاجىمۇرات قانىتبايۇلى ۇسەنوۆ اعانى ەرەكشەلەپ ايتۋعا بولار ەدى. ول كىسى جالعىز ماعان عانا ەمەس, كوپتەگەن يگى باستامالار مەن ۇلكەن جوبالاردى قارجىلاندىرىپ ءجۇر. كەدەي-كەمباعال, عارىپ-مىسكىندەرگە كوپ جارەدەمدەستى, ولاردىڭ وقۋداعى بالالارىنا ستيپەنديا تاعايىنداپ, الاڭسىز ءبىلىم الۋىنا قولقابىس ەتتى. ۇشتوبە حالپە اۋىلىنداعى مۇسىلمان جاماعاتى ءۇشىن مەشىت سالىپ بەردى. اتاقتى ءانشى كۇلاش بايسەيىتوۆا اپامىزدىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەيتويىن ءوزى اتقارىپ وتكىزىپ بەردى. كومپوزيتور ءشامىل ابىلتاەۆ اعامىزدىڭ ونەرىنە قۇرمەت ەتىپ, ول كىسىگە دە كوپ كومەك ەتتى. ءوزى دە ءبىر اللا دەگەن كەڭ پەيىل جومارت جان, ساجدەگە ماڭدايىن تيگىزىپ, قۇلشىلىق عيباداتىن دا جاساپ جۇرگەن ىزگى جولداعى ادام. كەيدە «؛جەمىسى كوپ اعاشقا بالالار تاس لاقتىراتىنىن»؛ بىلەسىز, سول جاعىنان سوزگە ءىلىنىپ جۇرەتىنى دە بار. ول كىسىگە اللا ءوزى جار بولسىن دەپ تىلەيمىن! مەنىڭ تاريحپەن اينالىسىپ, «؛شىڭعىسحان تاريحى &ndash؛ قازاق تاريحى»؛ دەگەن ۇلكەن تاقىرىپتى قاۋزاپ كەلە جاتقانىما, وسى ەلگە كەلگەنىم بويىنشا 20 جىل بولدى. الايدا مەملەكەتتىك ورىندارداردان ەشبىر كومەك العان ەمەسپىن. دەسە دە, وسى ەلدىڭ ازاماتى قاجىمۇرات مىرزانىڭ جاردەمىن مەملەكەتتىڭ كوڭىل بولۋىنەن بولە قارامايمىن. ول كىسىنىڭ قارجىلاي قولداۋى مەن رۋحاني دەمەۋىنىڭ ناتيجەسىندە كوپ جۇمىس ءبىتتى. ونداعان كىتاپتارىم شىقتى, باسپانالى بولدىم. ودان وزگە دە باۋىرلارىمىزدىڭ وزىندىك ۇلەسى بار ەكەنىن دە ايتقىم كەلەدى. ويتكەنى, مەملەكەت دەگەندە وسىنداي ادامداردان قۇرالادى. «؛جەتىسۋ»؛ گازەتىنىڭ باس رەداكتورى امىرە ءارىن اعامىز دا ۇزدىكسىز اقپاراتتىق قولداۋشىلىق تانىتىپ جاتىر. «؛شىڭعىسحان»؛ جۋرنالىنىڭ, «؛قازاق ادەبيەتى»؛ گازەتىنىڭ, «؛جەتىسۋ»؛ تەلەارناسى ۇجىمىنا العىس ايتامىن. ءبىر ولقى سوعىپ تۇرعانى, ءسىز بەن ءبىزدىڭ قۇرداستارىمىز, ونان تومەنگى ارتىمىزدان ەرىپ كەلە جاتقان ءىنى-قارىنداستارىمىزدان قوزعالىس از بولىپ تۇر. الدە شىڭعىسحان تاقىرىبى جاستارعا قىزىق ەمەس پە, ءوزىمىزدىڭ وتكەنىمىزگە ۇڭىلگىمىز كەلمەي مە؟!. جاس تاريحشىلار مەن جاس جۋرناليستەر جاعى سالعىرت بولىپ تۇر. مەن شىڭعىسحاننىڭ شىعۋ تەگى, تۋعان ورتاسى, سويلەگەن ءتىلى, ۇستانعان ءدىنى جاعىنان زەرتتەپ ء«؛تورت دالەل»؛ دەگەن كىتاپ جازعانىمدى بىلەسىز, ونى ءوزىڭىز وقىدىڭىز. ەگەر باۋىرلارىمىز وسى نارسەلەرگە كوڭىل بولگەندە, كوپ نارسەگە كوز جەتكىزەر ەدى.

داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلى:

&ndash؛ شىن كوڭىلىڭىزبەن ايتقان اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

16-قىركۇيەك, 2020 ج.