ارىس ساڭلاعى (وچەرك)

1975 جىلى كۇز. قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەلىك بالۋاندار كومانداسىنا التاي, تارباعاتاي, ىلە, قاشقار, قوتان, اقسۋ, تورپان سىندى جەتى ايماقتان بالۋان تالداپ الۋ جارىسى ءۇرىمجى قالاسىنداعى دەنە تاربيە سارايىندا ءوتىپ جاتىر ەدى. ۇستىنە ءوڭى تۇسكەن قارا شاپان كيگەن ەڭگەزەردەي قارا تورى جاس جىگىت جارىس باسقارۋشىلارىنىڭ الدىنا كيمەلەي كەلىپ, ءوزىن جارىسقا قاتىناستىرۋدى قايتا-قايتا ايتىپ تالاپ قويدى. ونىڭ كەسەك كەرەمەت تۇلعاسىنا قاراپ, قايتا-قايتا قيىلا ءوتىنىش ەتكەنىن ەسكەرىپ, مەسەلدەسىن قايتارعىسى كەلمەگەن سۋديالار القاسى اقىلداسا كەلىپ, ونىڭ تالابىن بىردەن ماقۇلدادى. تابانى قىزعان جۇيرىكتەي, ارىستى كورىپ, كۇش-قۋاتى قاۋلاي تۇسكەن جاس جىگىت, ۇستىندەگى كونەتوز شاپانىن تاستاي بەرىپ, بالۋاندارعا ارنالعان پەرەزەنت شاپاندى كيىپ, كۇرەس مايدانىنا كىردى. تالاي رەت مايدان كورىپ, ابدەن كۇرەس ەرەجەلەرى مەن ءادىس امالدارىن تولىق مەڭگەرىپ ىسىلىپ العان ساقا بالۋان جىگىتتەر ء«؛ا»؛ دەگەندە بىردەن ۇستاتا قويمادى. كۇرەس ءادىسىن بىلمەسە دە قارا كۇشىنە سەنگەن جاس جىگىت, قولىنا ىلىككەن بالۋاندى كەيدە ەڭكەيتە تارتىپ, شوكە تۇسىرسە, كەيدە اسىقتاي ءۇيىرىپ اكەلىپ, اساۋ جامباسقا الىپ بىر-بىردەن بالاز ۇستىنە جاۋىرىنىن جەرگە تيگىزىپ, دوپشا تومالاتىپ, باۋداي ءتۇسىرىپ جاتتى. ونىڭ الىپ كۇشى مەن الىمدى قيمىلىن كورگەن سۋديالار دا, كورەرمەن قاۋىم دا ءدان رازى بولدى. ءبىراق ول جاس جىگىتتىڭ كىم ەكەنىن, قايدان كەلگەنىن بىلەتىندەر ءدال وسى ساتتە تىم از ەدى.
 ؛  ؛  ؛وسى جولعى جارىستا بىرىنشىلىكتى الىپ, التىن مەدالمەن سىيلانعان بۇل جىگىتتىڭ ءاتى-جونى &ndash؛ سولتىكەن كوكىشۇلى, التاي ايماعىنىڭ ازاماتى ەكەنىن جۇرتشىلىق جارىس سوڭىنداعى سىيلاۋ سالتىندا ءبىر-اق ءبىلدى.
 ؛
كوزگە ءتۇسۋ
 ؛  ؛  ؛  ؛
 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ سولتىكەن كوكىشۇلى 1953 جىلى التاي ايماعى, التاي اۋدانى, ۇتىبۇلاق جايلاۋىندا, كوكىش شاڭىراعىندا دۇنيەگە كەلدى. ول وقۋ جاسىنا تولا سول ءوزى وسكەن قازاق اۋىل مەكتەبىنەن وقىدى. وقۋعا دەگەن ىنتا-ىقىلاسى جوعارى بولعاندىقتان سىنىپتاستارىنان ارقان بويى الدا وزىپ وقىپ ءجۇردى. باستاۋىش مەكتەپتىڭ 3 سىنىبىنا كوشىپ, حات تانىپ, قارا ساۋاتىن اشقاننان باستاپ ولەڭ-ونرەگە بەرىلىپ ولەڭدەر جازىپ, ۇستازدارى مەن ساباقتاستارىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ, جىل سايىن «؛وزات وقۋشى»؛, «؛ۇلگىلى وقۋشى»؛ دەگەن ماراپاتتارعا يە بولىپ وتىردى. قازاق حالقىنىڭ ولەڭ-جىر, قيسسا-داستاندارىن, اڭگىمە-ەرتەگىلەرىن, باتىرلار جىرىن جاتتاپ ءوستى. بالا كەزىنەن-اق ۇلتجاندى ازامات بولىپ وسۋگە, كەلەشەكتە كەرەمەت ازامات بولىپ ەرجەتۋگە تالپىندى. اينالاسىنداعى ساباقتاستارىن دا وزىنە باۋراپ الىپ, وقىعان كىتاپتارىن اڭگىمەلەپ بەرىپ, جازعان تاماشا ولەڭدەرىمەن سۋسىنداتىپ ءجۇردى. ونى بىرگە وقىعان ساباقتاستارى «؛اقىن سولتىكەن»؛ دەپ اتاپ تا كەتتى. اۋىل بالالارى ويناۋعا شىققاندا سولتىكەن كەلمەسە, ويناماي تاراپ كەتىپ ءجۇردى. ويتكەنى سولتىكەننىڭ بالالار اراسىنداعى ورنى تىپتەن بولەك ەدى. ونسىز باس قوسۋدىڭ ەش ءمانى جوقتاي سەزىلەتىن. ال سولتىكەنمەن بىرگە ويناپ جۇرسە, بىرگە قىدىرسا وندا وتە كوپ تاعىلىمدى اڭگىمەلەر, تاماشا ولەڭ-جىرلار ايتىلىپ, بالالاردىڭ كوڭىلى كوك اسپانداي ءبىر كوتەرىلىپ قالاتىن.
 ؛  ؛  ؛  ؛ امال قانشا سولتىكەن 5-سىنىپتى ءبىتىرىپ, ورتا مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن اتتاۋ الدىندا تۇرعاندا «؛بەس سالالى بۇزىق ەلەمەنتتىڭ ۇرپاعى»؛ دەگەن اكەسى كوكىشكە جابىلعان جالامەن مەكتەپ ەسىگىنەن قاقپايلاندى. تالانتى تاسقىنداپ ونەر مەن بىلىمگە ەندى عانا ەنتەلەپ كەلە جاتقان جاس بالا قوعامنىڭ سولاقاي سوقىر ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن شاراسىز وقۋدان قول ءۇزىپ قالدى.
 ؛  ؛  ؛  ؛ ءيا, ءالى دە بولسا, بۇعاناسى قاتا قويماعان جاس بالا باسقا تۇسسە باسپاقشىل دەپ, امالسىز قوعامدىق ەڭبەكتىڭ الدىڭعى شەبىندەگى اتپال ازاماتتارمەن بىرگە ەڭبەك ىستەپ, بىر-ەكى جىلدا-اق بەلدى ەڭبەكشىلەردىڭ ءبىرى بولىپ شىعا كەلدى.
 ؛  ؛  ؛  ؛ 1975 جىلى اۋىلدىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى كولدىڭ اياقجاعىن بوگەپ, ۇلكەن سۋ قويماسىن جاساۋعا قامدانىپ, اۋىلداعى بارلىق اتپال ازاماتتاردى جۇمىسقا سالىپ جاتقان ەدى. سونىڭ اراسىندا سولتىكەن كوكىشۇلى دا بار بولاتىن. توسپانىڭ ەسىگىن تاسپەن قالاپ شىعۋعا وتىز كۇشتى ازاماتاردى سەركەدەي تاڭداپ, اۋىر جۇمىسقا ورنالاستىردى. الدەن ۋاقىتتا سولتىكەن اۋدەم جەردە ءتورت جاس جىگىتتىڭ جارتى تۇيدەي ۇلكەن تاستى كىسى بويىنداي شۇڭقىردان شىعارا الماي جاتقانىن كوزى شالىپ قالىپ, ولاردىڭ قاسىنا اياڭداي باسىپ بارىپ, ءبىرازعا دەيىن ءۇنسىز قاراپ تۇردى. تورتەۋى ارى ارپالىسىپ, بەرى ارپالىسىپ, اق تەر-كوك تەرگە ءتۇسىپ, تيتىقتاپ بولدىرىپ قالدى. سوندا ءتورت جىگىتتىڭ ىشىندەگى ءتىل-جاقتى بىرەۋى:
 ؛  ؛  ؛- ءاي, بۇزىق ەلەمەنتتىڭ ۇرپاعى نەمەنەگە تاماشالاپ تۇرسىڭ. بۇل قىزىق كورەتىن ويىن مايدانى ەمەس. مىنا شۇقىرعا ءتۇسىپ تاستى كوتەرىس, - دەدى. سوندا سولتىكەن اسپاي-ساسپاي, ىزا دا بولماي الگىلەرگە تىكە قاراپ تۇرىپ:
 ؛  ؛ - ەرگەجەيلىنىڭ ەلۋى جينالىپ ءبىر تۇيەنىڭ قۇمالاعىن كوتەرە الماي دەگەندى ەستىپ ەدىم راس ەكەن-اۋ, - دەپ جىميىپ قانا كۇلدى. سوندا الگى ءتىل-جاقتى قارا تورى جىگىتتىڭ قانى باسىنا شاۋىپ, ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ سۇرلانىپ, ەرىندەرى كوگەرىپ, ەزۋىنەن كوبىگى شىعا بۇرقىلداپ تۇرىپ:
 ؛  ؛ - ءاي, ءۇي, مىناۋ, مىنا مىسكىن نەدەپ بىلجىراپ كەتتى؟!مىناۋ قۇمالاق ەمەس, ءبىز ەرگەجەيلى ەمەس. مىناۋ بارعوي, مىناۋ الىپ قارا تاس, قارا تاۋ, ءزىل باتپان. سەن نەدەپ شاتپاقتاپ تۇرسىڭ؟! مىقتى بولساڭ, قانە, ءوزىڭ جالعىز شىعارشى. ءبىز دە تاماشالاپ راحاتتانىپ, قىزىق كورىپ وتىرايىق,  ؛شۇڭقىردان شىعىڭدار. مىنا كوكىشتىڭ ۇلىنىڭ كۇشىن كورەيىك, - دەپ قاسىنداعى ءۇش جىگىتتى ۇگىتتەپ شۇڭقىردان سىرتقا شىعارىپ الدى دا:
 ؛  ؛  ؛- قانە, باتىرسىماعىم كەزەك سەنىكى, تاماشالاۋ كەزەگى بىزدىكى, - دەپ توتەۋى بىردەي سىقىلىقتاپ كۇلدى.
 ؛  ؛  ؛سوندا سولتىكەن:
 ؛  ؛ - ءار نارسەنىڭ بوداۋى جانە سىيى بولادى. ەگەر مەن انداعى تاستى شۇڭقىر جيەگىنە جالعىز شىعارىپ بەرسەم, وندا قانۇداي سىي جاسايسىڭدار. الدىمەن كەلىسىپ الايىق, - دەدى. وسى كەزدە جۇمىستى باسقارىپ جۇرگەن باسشى دا ۇستەرىنە كەلىپ قالعان ەدى. ول دا باعاندان ايتىلىپ جاتقان سوزدەردى سىرتتاي ەستىپ تۇرعان ەكەن. ول سول جەردە شەشىم جاساپ:
 ؛  ؛  ؛ - سولتىكەن, سەنىڭ شاماڭ مىنا تاستى شۇڭقىردان سىرتقا جالعىز شىعارۋعا شاماڭ كەلەمە؟ ارتجاققا قاراۋ كەرەك. بايقا, ايتىلعان ءسوز &ndash؛ اتىلعان وق. ەر ازاماتتىڭ ابىرويى ءبىر توگىلسە, وڭايمەن ورنىنا كەلمەيدى, ەگەر وسى تاستى شىعارىپ تاستاساڭ, وندا ساعان ون كۇن دەمالىس بەرەمىن, -دەدى الگى جۇمىس باسشىسى ءازىل-شىنىن ارالاستىرا, قاسىنداعى جىگىتتەردە دابىرلاسىپ باسشىنى قۇپتاي جونەلدى.
 ؛  ؛  ؛«؛ارتىڭا قارا, بايقا»؛, - دەگەن ءسوز سولتىكەننىڭ شىمبايىنا ءتيىپ كەتسە كەرەك:
 ؛  ؛ - جارايدى, قاراپ تۇرىڭدار. ءبىراق ايتقان سوزدەرىڭدە, بەرگەن ۋادەلەرىڭدە تۇرىڭدار. ەر جىگىتتىڭ ەكى سويلەگەنى &ndash؛ ولگەنى, &ndash؛ دەپ شۇڭقىرعا سەكىرىپ ءتۇستى دە, ەكى بىلەگىن ءسال ءتۇرىپ, بالشىققا باتىپ جاتقان قارا شۇبار ءداۋ تاستى الىپ قۇشاعىمەن قاپسىرا قۇشاقتاپ, بۇكشيىڭكىرىپ باردى ءدا,«؛اۋىپ»؛ دەپ ءبىر اششى داۋىستاپ, الگى تاستى جەپ-جەڭىل كوتەرىپ شۇڭقىر جيەگىنە ىرعىتتا سالدى دا, ءوزى دە  ؛جيەككە قارعىپ شىعىپ تاستى ارى قاراي  ؛كوتەرىپ, توسپا قاقپاسىنىڭ الدىنا جيناپ جاتقان كوپ قوي تاستاردىڭ ۇستىنە اكەلىپ قويدى. سولتىكەننىڭ مىنا الىپ كۇشىن ناق مايداندا ءوز كوزدەرىمەن كورگەن ءدۇيىم جۇرت ۋلاپ-شۋلاپ, كوڭىلدەرى كوتەرىلىپ, رۋحتارى ءوسىپ دابىرلاسىپ كەتتى:
 ؛  ؛  ؛ - ويپىرىم-اي, مىناۋ ادام ەمەس, ديۋ عوي! ديۋ, ديۋ!!! - دەسىپ تاڭداي قاقپاعان جان قالمادى. ۇلكەندەر اق باتا بەرىپ, العىستارىن ايتىپ, ەر ازاماتتىڭ الىپ كۇش-جىگەرىن جوعارى باعالاپ جاتتى. باعاناعى تاستى كوتەرالماعان ءتورت ازامات تا سولتىكەننىڭ قولىن الىپ تۇرىپ, باستارىن ءيىپ كەشىرىم سۇرادى.
 ؛
 ؛ارىستىڭ ارىستانى
 ؛  ؛  ؛

1978 جىلى قىتاي مەملەكەتىنىڭ ون ولكەسىنەن ەڭ ۇزدىك بالۋاندار جارىسى شىنجاڭ ولكەسىنىڭ ورتالىق قالاسى ۇرىمجىدەگى ەڭ ۇلكەن سپورت سارايىندا ءوتتى. كەزەك ەندى عانا ارىس الاڭىن جاعالاپ جۇرگەن سولتىكەنگە كەلگەندە, قارسى جاعى 15 جىل بويى ارىس الاڭىنىڭ شاڭىن قاققان, كۇرەس ونەرىنە ابدەن جەتىلگەن, قيلوڭجاڭ ولكەسىنىڭ اعا, اقساقسال بالۋانى جاڭ فاميليالى تۇيەدەي ءداۋ قىتاي بولىپ شىعا كەلدى. تالايدى ءادىس امالىمەن الداپ سوعىپ جەر قاپتىرىپ ۇيرەنىپ العان, بالۋاندىقتىڭ بار قۇپيا سىرىن ەركىن مەڭگەرىپ العان, الگى ءداۋ قىتاي الدىنا كەلىپ تۇرعان قازاقتىڭ جاس جىگىتىن كوزىنە ىلە قويعان جوق. ول ءوز ويىندا, وزىنە قارسى كەلىپ تۇرعان مىنا قازاقتىڭ قارا جىگىتىن العاشقى تەتىندە-اق الىپ جىبەرمەكشى بولىپ, ىشتەي شالىپ, ەكى بۇراپ الىپ ۇرىپ جاۋىرىنىن جەرگە تيگىزبەكشى بولعان ەڭبەگى ەش كەتتى. ونى ورنىنان جىلجىتۋ بىلاي تۇرسىن,قاتتى قايرىمعا كەلگەندە ءوزى تەڭسەلىپ قالدى. بىر-ەكى رەت سىلكىلەسكەننەن كەيىن, سولتىكەن دە قارسى جاقتىڭ ءادىس-امالىن اڭعارىپ الا قويدى. اتاقتى بالۋانمەن العاش اسىلىسقانداعى اتشا تۋلاعان جۇرەگى ورنىنا ءتۇسىپ, كۇش-قايراتى قاۋلاپ بويىنا جيىلا بەردى. ول ەندىگى ءبىر كەزەكتە, قارسى جاعىنداعى ءداۋ بالۋاندى ءۇيىرىپ اكەلىپ, قىرپۋلى قيمىلعا كەلتىرمەي, كوز ىلەستىرمەي ەڭكەيتە تارتىپ, اساۋ جامباسقا الدىدا تۇيەدەي قىتايدى ماندان پالازىنا دوڭىك ەتكىزىپ ەكى جاۋىرىنىن جەرگە تيگىزىپ تاستاي سالدى. شالقالاپ جاتقان توبەدەي قىتاي بالۋانى ورنىنان تۇرالماي ءبىراز جاتىپ قالدى. مايدانداعى كورەرمەندەردىڭ كوڭىلدەنىپ سوققان شاپالاق داۋىسى  ؛ۇلكەن زالدا بەينە نايزاعاي جارقىلداپ جاتقانداي كورىنىسكە يە بولدى. كۇرەس مادانىندا جۇرگەن سۋديالار دا سولتىكەننىڭ قاتەسىز قيمىلىنا ءدان رازى بولىستى.
 ؛  ؛  ؛ وسى جولعى ۇلكەن مەملەكەتتىك جارىستا ون ولكەدەن كەلگەن ىعاي مەن سىعاي بالۋانداردى قىرقاي جىعىپ, ورەلى جارىستا ورەلى ناتيجەمەن ومىراۋىنا التىن مەدال قادادى. كوكەناي, سەرىك, تۇرسىنعالي قاتارلى ايگىلى اعا جۇلدەگەر بالۋاندار جاڭادان تەبىندەپ ءوسىپ كەلە جاتقان جاس كۇشتى كورىپ, جاندارى سۇيىنە قولدادى. جارىس سوڭىندا شىڭجاڭ ولكەلىك دەنە تاربيە كوميتەتى قاتىستى ورىنداردىڭ بەكىتۋىنەن وتكىزىپ, سولتىكەندى شىڭجاڭ بالۋاندار كومانداسىنا قابىلدادى.
جاس بالۋان جاڭا ورتاعا تەز-اق ۇيىرلەسىپ كەتتى. مەيلى ءوزى تەڭدەسى جاستاردىڭ ورتاسى بولسىن, نە جاسى ۇلكەن, كوپتى كورگەن كونەلەر اراسىندا بولسىن, سولتىكەن ءوزىنىڭ اقكوڭىل-اشىقجارقىندىعىمەن دە, كىشپەيىل, قايرىمدىلىعىمەن دە,ۇيرەنۋدەن جالىقپايتىن تالاپتىلىعىمەن دە كوزگە ءتۇستى. ول ءار كەز ۋاقىتتى قادىرلەپ, قۇلشىنا ۇيرەنىپ, جالىقپاي جاتتىعىپ, بالۋاندىق ونەردىڭ بارلىق قىرى مەن سىرىن قىپ-قىسقا ۋاقىتتا تولىق يگەرىپ, ەرەجەلەرىن مەڭگەرىپ الدى. وسى جىلى كۇز, قازان ايىندا قىتاي مەمەەكتتىك بالۋانداردىڭ 3 كەزەكتى ءىرى سايىسى ءشۇيجۋ ولكەسىندە وتكىزىلدى. وسى سايىسقا قاتىسۋعا شىڭجاڭ بالۋاندار كومانداسىنان سولتىكەن كوكىشۇلى تالداندى. بۇل جارىسقا ساڭلاقتانا قاتىسقان سولتىكەن بالۋاندىق سايىسىنان ەرەكشە ورەلى ونەر كورسەتتى.
ەرەجە بويىنشا, ءبىر مايدان كۇرەس ۋاقىتى 9 مينۋت بولىپ, 3 مينۋتتان 3 كەزەككە بولىنەدى. ال, سولتىكەننىڭ سۇراپىل قيمىلى مەن جويقىن قارا كۇشى مينۋت ەمەس, سەكنۋتتارمەن ەسەپتەلىپ جاتتى. ول ءار رەت سايىس مايدانىنا شىققان سايىن قارسى جاق بالۋاندى ءبىر ون سەكۋند, جيىرما سەكۋند, ارى كەتسە وتىز سەكۋندتا جاۋىرىندارىن تولىق جەر يسكەتىپ, كوپدەگەندە ەلۋ سەكۋندتا جارىس قورتىندىسىن شىعارىپ وتىردى. بۇل جارىستا سولتىكەنمەن تەڭدەسىپ كۇرەسە الاتىن ەش بالۋان شىقپادى. ۇلكەنىن دە ورتانشىسىندا ءدۇيىم مايداندا ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ, دوپتاي دومالاتىپ, باۋداي سۇلاتىپ قىرقاي جىعىپ قيراتىپ سالدى. جىعىلعان بالۋاندار دا ء«؛بىز ومىرىمىزدە مىناداي ديۋ ادامدى كورمەپپىز»؛, &ndash؛ دەپ مويىنسال بولدى. «؛مىناۋ التاي تاۋىنىڭ قارا ايۋى ەكەن عوي»؛, &ndash؛ دەستى.
قاشاندا كورەرمەن قاۋىم &ndash؛ ءادىل تورەشى, التىن تارازى عوي. ءار رەتكى سايىستا, ارىس الپارىسىندا جۇرگەن سولتىكەننىڭ ماڭدايىنان شىلان تەر شىقپاعانىن, بالۋاندىق ونەرگە بارعان سايىن جەتىلە تۇسكەنىن, ءار قيمىلىنداعى الىمدىلىعىن قالت جىبەرمەي باقىلاپ كورىپ وتىرعان جۇرتشىلىق ونى سول مايداندا-اق «؛ارىستىڭ ارىستانى»؛ دەپ اتاپ كەتتى. سولتىكەن بۇل جارىستىڭ ەڭ ۇزدىك بالۋانى, اعا جۇلدەگەرى بولىپ ومىراۋىنا التىن القا تاقتى. جارىس سوڭىنداعى قورىتىندى جيىندا شەتەلدەن كەلگەن سۋديالار مەن قىتاي مەملەكەتتىك سۋديالار القاسى كەلىپ, سولتىكەن كوكىشۇلىن شەتەلدە بولاتىن حالىقارالىق جارىستارعا قاتىناستىرۋعا ءبىر اۋىزدان شەشىم شىعارىپ, قىتاي مەملەكەتتىك بالۋاندار كومانداسىنا تالداپ الىپ قالاتىندارىن جاريا ەتتى. كورەرمەندەر جارىس اياقتالعان سوڭ دا سولتىكەنمەن كەزدەسۋدى تالاپ ەتىپ, جابىلا امانداسىپ, فوتوعا ءتۇسىپ, اتاقتى بالۋانمەن ماقتانىپ مەرەيلەرى ءبىر ءوسىپ قالدى.
 ؛  ؛  ؛
دۇنيە «؛داۋلەرىمەن»؛ ايقاسۋ
 ؛  ؛
1980 جىلى مامىر ايىندا,  ؛يران مەملەكەتىندە حالىقارالىق «؛تاكتي جارىسى»؛ وتكىزىلەتىن بولدى. يران مەملەكەتىننەن شىققان اتاقتى الىمدىك دارەجەدەگى بالۋاندى ەسكە الىپ وتكىزەتىن حالقارالىق وتە جوعارى دەڭگەيدەگى الەمدىك بالۋاندار جارىسىنا الدى 20 جىل, ورتاسى 15 جىل, سوڭى 10 جىل ءار ءتۇرلى بالۋاندىق سايىس وتكەلىنەن وتكەن كىل «؛دۇنيە مىقتىلارى»؛ كەلىپ قاتىناستى. بۇل رەتكى ۇلى جارىسقا قىتاي مەملەكەتى اتىنان سولتىكەن, قالي بالۋاندى ىشىنە العان 8 ادامدىق بالۋاندار كومانداسى يرانعا كەلىپ جارىسقا قاتىناستى.
يا, كەرەمەت. ءتىپتى عاجاپ. ءۇش جىلدان ازاق استام عانا بالۋاندىق ونەر تاربيەسىن كورگەن سولتىكەن حالىقارالىق بالۋاندار سايىسىندا بەس رەت جۇلدە الىپ,  ؛الەم ەلىندە«؛جولبارىس»؛ اتانعان كۋبا بالۋانىمەن ءبىرىنشى مايداندا بەتپە-بەت كەلدى. ءتىس قاقتى ايلاگەر كارى پىلدەي ءداۋ بالۋان وزىنە قانىق قارپىمدى قيمىلدارىن ىسكە قوسىپ, ارىس الاڭىن ەندى عانا جاعالاپ جۇرگەن جاس بالۋاندى ءبۇرىپ جىبەرمەكشى بولىپ, سولتىكەننىڭ جاعاسىنان الىپ سىلكىپ كوردى, بەلىندەگى بەلبەۋىنەن ۇستاپ تارتى, شاپشاڭ قوزعالاتىن اياعىمەن شالىپ بايقادى. ەكى يىعىنان تەڭ ۇستاپ ەكى جاققا تەڭسەلتە سىلكىپ تە باقتى. كارى قاقسال بالۋان سولتىكەندى جىعۋ ءۇشىن نە ىستەمەدى دەيسىڭ. قۇرىشتاي قۇيىلعان جاس جىگىتتى ورنىنان قوزعالتۋ بىلاي تۇرسىن ارى-بەرى جاعالاسىپ كورىپ, شاماسى كەلمەيتىنە كوزى ءجىتىپ شايلىعىپ, ءوزى سەڭ سوققانداي مايداندا تەڭدەسىلىپ قالدى.
مىنا كۋبالىق جولبارىستىڭ لاقتىرعان تاسىنىڭ تۇسەتىن جەرىن شامالاعان سولتىكەن بىر-ەكى سىلكىلەسىپ كورگەننەن كەيىن, شالدىعىپ جۇرەگى ءشايلىعىپ قالعان شالا جولبارىستى قاپسىرا قۇشاقتاپ, اياعىن اسپاننان كەلتىرىپ, جاۋىرىنىن جەرگە تىك قاداپ, قاس قاعىم ۋاقىتتا كوز ىلەستىرمەي بالاز ۇستىنە الىپ  ؛ۇردى.  ؛سۋديا دا جەردى الاقانىمەن ءبىر قاعىپ, سولتىكەننىڭ وڭ قولىن كوككە كوتەرىپ, جەڭدى دەگەن بەلگىنى جاسادى. ءدال وسى كەزدە ءالىمنىڭ ءار مەملەكەتىنەن كەلگەن جارىس كورەرمەندەرى اسپانداعى سامسىعان جۇلدىزدارداي ورىندارىنان تەگىس كوتەرىلىپ, كۇن كۇركىرەگەندەي شاپالاق قاعىپ, قازاق بالۋانى سولتىكەن كوكىشۇلىن شىن جۇرەكتەرىنەن ءدان رازى بولىپ قۇتتىقتادى.
سولتىكەن جارىس مايدانىنىڭ شەتىنە ىلىككەن زاماندا ءار ەلدەن كەلگەن تىلشىلەر قاۋمالاي  ؛سولتىكەندى قورشاپ الىپ, جاۋىنداي جاۋعان سۇراقتارىن ارت-ارتىنان توقتاۋسىز جاۋدىرىپ جاتتى. وسى كەزدەگى كوڭىل كۇيى تۋرالى سولتىكەن كوكىشۇلى بىلاي دەيدى:
- «؛ەر نامىسى &ndash؛ ەل نامىسى»؛. ءادىس-ايلاما سەنبەسەم دە, كۇشىمە سەنۋشى ەدىم. ول داۋدە وڭاي كۇشتىڭ يەسى ەمەس ەكەن. ادىس-ونەرىنە دە جەتىلگەن پالە كورىنەدى. ارىستا استە البىرتتىققا بوي الدىرۋعا بولمايدى عوي. ءبىر قاتە جىبەرسەڭ, سول جەردە جەڭىلەسىڭ. بۇل &ndash؛ مەنىڭ ساقا ۇستازدارىمنان العان ءتالىمىم. ارىسقا تۇسكەندە سابىرلى بولۋ, كۇشىڭدى ورىنسىز جۇمساماۋ, ايلاعا الدىرماۋ, بىزگە بۇلجىماس زاڭ عوي&hellip؛ ەڭ ماڭىزدىسى ەل نامىسىن ەر نامىسىڭمەن جەڭىپ, ەل بايراعىن كوتەرۋ ءبىز ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە&hellip؛
جا, سودان. سودان كەيىن نە بولدى دەيسىز عوي؟!
جارىس توقتاۋسىز ءوتىپ جاتىر. الدەن ۋاقىتتا سولتىكەننىڭ جارىس كەزەگى كەلىپ مايدانعا شاقىرىلدى. بۇل جولى اتاق داڭقى الەم ەلىنە تەگىس تاراعان ون بەس جىل حالىقارالىق كۇرەستە ءبىر رەت تە جەڭىلىپ كورمەگەن جوعارى سالماقتاعى يندونەزيانىڭ اتاقتى بالۋانىمەن شايقاسقا ءتۇستى. ەكى مىقتى العاشقى ەكى مايداندا ۇتىس-ۇتىلىس ۇپايى تەڭ بولدى. ءبىرىنىڭ-بىرى شامالارىن دا, ءادىس امالدارىن دا ءبىلىپ قالدى. ءۇشىنشى مايدان شەشۋشى مايدان ەدى. سيگنالبەرىلىسىمەن-اق,  ؛يندونەزيا بالۋانى بۇكىل قايراتىن بويىنا جيىپ, تاپبەرمەدە بايقاتپاي تاپ بەرىپ, سولتىكەننىڭ وڭ قولىن ورايىنا كەلتىرە تارتا ۇستاپ, ونى وڭ جاق يىعىنان اسىرا تاستاپ الىپ ۇرماققا بار جان-تانىمەن ۇمتىلىپ وقىس قيمىل جاسادى. جىلدام دا قاعىلەز, سەزگىر دە سەزىمتال سولتىكەن ونى ىرقىنا جىبەرە قويمادى. قۇرىشتاي مىقتى شىنتاعىن ول بالۋاننىڭ كەۋدەسىنە تىرەپ, سەرپي اكەلىپ شالقاسىننان جاتقىزىپ, ەكى جاۋىرىن جەرگە تىك تيگىزىپ, تۇياق سەرپەستەي ەتىپ جىقتى. مۇنى كورگەن كورەرمەندەر سولتىكەن كوكىشۇلىن ماقتاۋعا ءسوز تاپپاي «؛قازاق-قازاق-قازاق»؛ دەپ اسپاندى جاڭعىرتىپ ۇرانداتىپ جاتتى.
 ؛  ؛  ؛  ؛
ورلەي بەر ءور رۋحتى بالۋان
 ؛  ؛  ؛  ؛
جا, جارىس. جارىس بولعاندا دا الىمدىك دەڭگەيدەگى حالقارالىق جارىس. ەكىنىڭ ءبىرى تۇسە بەرمەيتىن, دۇنيە داۋلەرىنىڭ ايقاسى. الىپ ارىس مايدانى. وعان ىلعي دا شويىنداي قورتىلعان, اۋىر ماشىق جاپاسىنان وتكەن, جاۋىرىنى قاقپاقتاي, بەلەكتەرى توقپاقتاي بۇقا مويىن, بۋرا سان, بۇلشىق ەتتەرى ساندىقتاي ويناعان دۇنيە داۋلەرى عانا قاتىناسا الادى عوي. ولار ءوز ەلى, ءوز مەملەكەتى, ءوز ۇلتىنىڭ نامىسىن قورعاۋ ءۇشىن بويىنداعى بار كۇش-قايراتىن, نامىس پەن ارىن الىپ شىعىپ, قارسىلاسىن جەڭۋ ءۇشىن ايقاسادى عوي. مىقتىنىڭ مىقتىسى ءدال وسى مايداندا سىنالىپ, اتاق-داڭقىندا وسى مايداندا الىپ, ەل بايراعىن جەلبىرەتەدى.
يا, تاعى دا سونى ايتام, بۇكىل حالىقارالىق ءىرى بالۋاندار جارىسىندا بەس رەت التىن القا تاعىنىپ, جالپاق جاھانعا «؛جولبارىس»؛ اتانعان يندونەزيالىق بالۋاننىڭ سولتىكەننەن جەڭىلىپ قالۋى, ءتورت بۇكتەلىپ ناق مايداندا جەر قاپقانى كەيبىرەۋلەردى وكىنىشكە قالدىرعانىمەن, جاس الىپ بالۋان سولتىكەننىڭ كەمە سوققان تەڭىزدىڭ تولقىنىنداي جويقىن كۇشى وتە كوپ ساندى قاۋىمنىڭ القاۋىنا بولەدى. اسىرەسە جالپاق جاھاندى مەكەندەپ وتىرعان 44 مەملەكەتكە بىتىراي قونىستانىپ وتىرعان قازاق حالقىنىڭ بيىك مارتەبەسىن كوتەرىپ, كوز قۋانىشىنا اينالدى. الەم اقپاراتتارى دا «؛قازاق بالۋانى»؛, «؛ارىس ارىستانى»؛ دەپ جارىسا جازىپ جاتتى.
جا, ءاز حالقىم, ءتورت جۇرتىم, التى الاشىم, قارا ورمان قازاق ەلىم وسىنىڭ الدىندا عانا, ياعني 1979 جىلى قازان ايىندا سولتىكەن كوكىشۇلى ءۇندىستان مەملەكەتىندە وتكىزىلگەن حالىقارالىق بالۋاندار جۇلدە تالاسۋ جارىسىنا قىتاي مەملەكەتى بالۋاندار كومانداسىنان بارىپ قاتىناسىپ, اينالمالى كۇرەستە جيىرما سەگىز بالۋاندى تۇگەل جەڭىپ, ۇلى جەڭىسپەن ەل قورجىنىنا قوماقتى ولجا سالىپ ورالعان دا بولاتىن.
ەلۋلى ەڭبەك ەل القاۋىنا بولەندى. ەل ءۇمىتىن ارقالاعان ەسىل ەر, ەل ءۇمىتىن ەش جەردە سوندىرمەدى. قاي جەردە, قاي ەلدە, قاي ورتادا جۇرسە دە قازاق دەگەن ۇلى حالىقتىڭ ۇلاعاتتى ۇرپاعى ەكەنىن ەرشىمدى ەڭبەك جەمىستەرىمەن, كورنەكتى جەڭىستەرىمەن دالەلدەپ ءجۇردى.
ول وسىناۋ قىسقا جىلداردىڭ وزىندە ەل ءىشى-سىرتىندا وتكەن تايلاي دودالى حالىقارالىق ءىرى كولەمدى الەم مىقتىلارى جارىستارىنا قاتىناسىپ ونداعان التىن مەدالدار مەن حالىقارالىق گراموتا سىيلىقتارىن الدى. قىتاي مەملەكەتىنىڭ باس بالۋانى اتاندى. اقشالاي جانە زاتتاي كورسەتىلگەن قۇرمەت سىيلار جەتىپ اسادى. التىن توپىراققا, ۇلىلىق قاراپايىمدىلىققا جاسىرىنادى عوي. سولتىكەن كوكىشۇلىن  ؛حالقى  ؛التىن الاقانىندا اسپەكتەپ ۇستادى. باسىنان قۇس ۇشىرمادى. اردا ۇلىنىڭ اتاق داڭقىمەن ماقتاناتىن دارەجەگە جەتتى. سونىڭ ءبارىن بىلە ءجۇرىپ, ول ەش داندايسىعان, اسقاقتاعان تۇسى بولعان جوق. ءاۋ باستاعى سابىرلى, سالماقتى, ءبىلىمدى, يماندى, يبالى , اقكوڭىل, اشىق جارقىن بالا سولتىكەن قالاي بولسا, سول مىنەزدەن ەش وزگەرمەي قاپ-قاراپايىم قازاقتىڭ قاسيەتى دە كيەلى ۇلى بولىپ ءومىر ءسۇرىپ, حالقىن ءسۇيىپ, ارتتاعى ۇرپاقتارىنا ولمەس-وشپەس ۇلگى مەن ونەگە قالتىرىپ ومىردەن  ؛ارتىن جاپ-جارىق قىپ ءوتتى.
سولتىكەن كوكىشۇلى &ndash؛ ۇلت ازاماتى ۇلگىسى, كەيىنگى كەزدەرى ءوزىنىڭ تۋعان ايماعى التاي ايماقتىق دەنە تاربيە كوميتەتىنە كەلىپ, جاس بالۋانداردى تاربيەلەپ ساقا تالىمگەرگە اينالدى. ول تاربيەلەپ جەتىلدىرگەن شاكىرتتەر اراسىنان, مەملەكەت جانە حالىقارالىق بالۋاندار جارىسىندا ون التى التىن مەدالدار الدى. سول مەدالداردىڭ جارىق نۇرىنان سولتىكەن كوكىشۇلىنىڭ دا التىن تەر تامشىلارىن كورۋگە بولادى.
سولتىكەن قارا كۇشتىڭ يەسى, بالۋان عانا ەمەس. ول اجەپتاۋىر تانىلعان اقىن ەدى. ولەڭدى جازىپ تا توپ ورتادا, ءدۇيىم جۇلت اراسىندا دا قولما-قول ولەڭ قۇراپ تا ەلدى تاڭعالدىرسا, جۇلما قارا ءسوزدىڭ دە قاس شەبەرىنە اينالعانىنا قاسىندا جۇرگەن كاسىپتەس قۇرداستارى كۋا. ونىڭ سوڭعى جىلدارى  ؛جازعان ولەڭدەرى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىندا شىعاتىن  ؛قازاق تىلىندەگى  ؛«؛التاي گازەتى»؛, «؛ىلە گازەتى»؛, «؛شىڭجاڭ گازەتى»؛, «؛التاي اياسى»؛, «؛ىلە ايدىنى»؛, «؛شۇعىلا جۋرنالى»؛ سىندى گازەت-جۋرنالداردا ۇزدىكسىز جاريالانىپ تۇردى. ودان سىرت  ؛قازاقستاننىڭ ءارتۇرلى باسىلىمدارىنان دا ارت-ارتىنان جارىق كوردى. 2002 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك باسپاسىنان سولتىكەن كوكىشۇلىنىڭ «؛اق سەمسەر»؛ اتتى تۇڭعىش جىر جيناعى  ؛جارىق كورىپ, وقىرمان قاۋىمنىڭ شىنايى القاۋىنا بولەندى.  ؛قىتايدا «؛كوك سۇڭگى»؛, «؛جاسىل جەبە»؛, «؛ايبالتا»؛, «؛قارا شوقپار»؛, «؛بەس قارۋ»؛ اتتى كىتاپتارى ارت-ارتىنان باسپاندان شىعىپ, وقىرمانداردىڭ جاقسى باعاسىن الدى.
سوكەڭ, سولتىكەن كوكىشۇلىنىڭ شەشەندىك قارا سوزگە قۇرىلعان قاناتتى قاعىتپا قارا سوزدەر جيناعى دا قىتاي قازاقتارى جاعىنان رەتتەلىپ باسپاعا دايىندالىپ جاتىر.  ؛ول &ndash؛ ءقازىر شىڭجاڭ جازۋشىلار قوعامى, التاي ايماقتىق, التاي قالالىق جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى. «؛قىتاي مەملەكەتتىك ۇزدىك سپورتشى»؛, «؛دەنە تاربيە ساڭلاعى»؛!
يا, تۋماق سۇننەت, ولمەك پارىز. جۇمىر باستى پەندەنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭى ولىممەن اقىرلاسادى. ول &ndash؛ بۇلتارتپاس شىندىق. كوك استى, جەر بەتىندەگى از ءومىر, قىسقا عۇمىردى قالاي وتكىزۋ ءار پەندەنىڭ سانا ساپاسىنا بايلانىستى. ءتان قالاۋى &ndash؛ ىشسەم, جەسەم, كيسەم, جۇرسەم, تويسام, باسقادان جوعارى تۇرسام, باي باقىتتى بولسام دەپ تىلەنەدى.
ال جان قالاۋى &ndash؛ ۇيرەنسەم, بىلسەم, عىلىم قۋسام, ونەرلى بولسام, قارا ورمان حالقىما پايدا جەتكىزسەم, يماندى, يبالى, ارلى ادام بولىپ وتسەم دەپ تىلەيدى ەكەن. ادام دەگەن پەندە ەكى دۇنيە ورتاسىندا ءجۇرىپ, ءتان مەن جاننىڭ قالاۋىنىڭ قايسىسىن كوپ اتقارا السا, سونىڭ قۇلى بولىپ وتەدى. دۇنيەدەن وتكەن سوڭ دا ارتىندا قالعان ۇرپاقتارى سوعان وراي باعاسىن بەرەدى.  ؛باقيعا بارعان سوڭ دا ءدىني ريۋايات بويىنشا وڭ داپتەر مەن سول داپتەرگە جازىلعان ەكى تىلەكتىڭ تارازىسىنا ءتۇسىپ, نە جۇماقتان, نە تامۇقتان ورىن تابادى ەكەن.
يا, ءبىزدىڭ الىپ ازاماتىمىز سولتىكەن كوكىشۇلىن سيرەك ورالاتىن تىمسا عاسىر ءوز قوينىنان قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنا باق جۇلدىز ەتىپ تۋدىردى.  ؛سولتىكەن كوكىشۇلى ءوزىنىڭ كۇللى ءومىرىن, كۇش-قۋاتىن, ەرىك-جىگەرىن, اقىل-پاراساتىن, ءور رۋحىن, قايىرىمدىلىعى مەن مەيىرىمىن, ارلى ازاماتتىعىن, بالۋاندىق ونەرى مەن اقىندىق جانە جازۋشىلىق ونەرىن تۇتاستاي سارقىپ, تامشىسىن قالدىرماي قاسيەتتى حالقىنا ارناپ اتتاندى. ول جان قالاۋىن تولىق ورىندادى. ءتان قالاۋىنا ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن دەس بەرمەدى. 2024 ۇلۋ جىلى ءساۋىردىڭ 25 جۇلدىزى ساعات 11-دە , ءوزىنىڭ تۋعان ولكەسى التاي قالاسىندا, ءوزىنىڭ قۇتتى شاڭىراعىندا باقيعا, اللانىڭ الدىنا اق ولىممەن اتتانىپ كەتتى. ارتىن ار نۇرىمەن جاپ-جارىق قىپ كەتتى&hellip؛
مارقۇمنىڭ جاننى جانناتتا, توپىراعى تورقا بولسىن. ارتىندا قالعان ۇرپاقتارى امان بولسىن. حالقىنا ماڭگىلىك قالدىرىپ كەتكەن تولاعاي ەڭبەكتەرى عاسىرلار بويى تاعىلىمىن ەمىزىپ, تاربيە ۋىزىنان سارقىلماسىن!
 ؛
ەسكەرتپە:
بۇل ماقالا 1984 جىلى «؛التاي گازەتىنىڭ»؛ 7 اقپانداعى سانىندا ماقسۇت ءماۋلىت, بولات بوپايۇلىنىڭ اۆتورلىعىمەنجارىق كورگەن نۇسقادا قايتا وڭدەلىپ, كەڭەيتىپ جازىلدى.
 ؛
بولات بوپايۇلى
06.05.2024 ج. الماتى قالاسى
وقىعان ديكتور: امانجان ەڭسەبايۇلى