قازاقتىڭ شىن تاريحى. شاكارىم قۇدايبەردىۇلى

ەندەشە qamshy.kz سايتى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىندەگى تاريحىمىزعا قاتىستى «؛قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى»؛ اتتى ولەڭىن ءوز نازارلارىڭىزعا ۇسىنادى. شىن تاريحىمىزدى بىلە جۇرەيىك, اعايىن! ؛

 ؛

قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى &ndash؛ باتىر تۇرىك,

«؛ارابسىڭ»؛ دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبى شىرىك.

«؛پالەنشە ساحابانىڭ زاتىسىڭ»؛ دەپ,

الداعان ءدىن جامىلعان وڭكەي جۇلىك.

 ؛

ادامنىڭ تۇقىمىنان &ndash؛ نۇق ءپايعامبار,

ۇش ۇلى &ndash؛ حام, سام, يافاس, مىنە, وسىلار.

يافاستىڭ ءبىر بالاسى تۇرىك دەگەن,

وربىگەن سونان ءوسىپ تالاي جاندار.

 ؛

بولادى اراب جۇرتى &ndash؛ سامنىڭ ۇلى,

بىلەدى شەجىرەنى ءبارى مۇنى.

تۇرىكتىڭ شىن اتى ەكەن نادۇلۇشە

تۇرىك دەپ نەگە اتاندى تىڭدا سونى.

قارلى التاي قاتتى سۋىق تاۋدا ءجۇرىپ,
وت جاققان نادۇلۇشە ويمەن ءبىلىپ.
سۋىقتان ءسويتىپ ەلىن ساقتاعان سوڭ,
تۇرىك دەپ حان كوتەرگەن پاتشا قىلىپ.

وق وتپەس &ndash؛ تۇرىك دەگەن &ndash؛ تەمىر تۇماق,
ات قويعان ۇيقاستىرىپ ەلى تىم-اق.
جان ساقتار تەمىر كيىم, وت ەل ساقتار,
ەمەس پە جاراسىمدى, كورسەڭ سىناپ.

اتالعان ءسويتىپ تۇرىك نادۇلۇشە,
ول كەزدە جىلدار ءوتتى مىڭداپ نەشە.
تۇرىكتەن شىققان تالاي سايىپقىران,
جەر ءجۇزى تىتىرەنگەن تۇرىك دەسە.

كىم بىلمەس باياعى وتكەن وعۇزحاندى,
قاراتقان قول استىنا تالاي جاندى.
باسىندا ازيانى تۇگەل بيلەپ,
ءۇرىم, پارسى, ارابتىڭ دا كوبىن الدى.

جازادى تالاي ەلدىڭ جازۋشىسى,
«؛ادامنىڭ وزگەشە, &ndash؛ دەپ, &ndash؛ قىلعان ءىسى»؛.
340 جىل بۇرىن پايعامباردان,
اتاعى جەر جۇزىنە شىققان كىسى.

وعۇزحان &ndash؛ مۇعىلحاننىڭ نەمەرەسى,
قاراحان ەدى ونىڭ ءوز اكەسى.
ەرلىگى, ەستىلىگى, ادىلەتى,
الەمدە بولعان ەمەس ءبىر تەڭدەسى.

ايتايىن اتيللانىڭ قىلعان ءىسىن,
سيقىر دەپ ويلاعان جۇرت قايرات, كۇشىن.
ازيانى تۇگەل بيلەپ, ەۆروپانىڭ
كوبى اۋعان اتيللادان قورىققانى ءۇشىن.

اتيللا &mdash؛ مۇنجىقحاننىڭ بالاسى ەدى,
باسى ۇلكەن, كەۋدەسى كەڭ, الاسا ەدى.
1500 جىلداي بولدى ولگەنىنە,
ونىڭ دا قىلعان ءىسى تاماشا ەدى.

قايتەيىن ايتا بەرىپ العان جەرىن,
اتاڭنىڭ ويعا ءتۇسىر سونداي ەرىن.
قور بولىپ وسى كۇندە وتىرسىڭ دا,
قوزعالسىن وتكەندى ويلاپ ىشتە شەرىڭ.

كىم بىلمەس كەشەگى وتكەن شىڭعىسحاندى,
جارتىسىن دۇنيەنىڭ تۇگەل الدى.
تالايىن ەۆروپانىڭ باس يگىزىپ,
قورقىتىپ قىتايعا دا الىم سالدى.

قولىنا تۋىپ ەدى قان ۋىستاپ,
الەمدى بيلەيتۇعىن ۇلگى نۇسقاپ.
قويىلعان شىڭعىستاۋعا سونىڭ اتى,
وزەنىن وسى حاقان كەتكەن قىستاپ.

ورتاسىن اراب, قىتاي تۇگەل الىپ,
ازيا, ەۆروپاعا جارلىق سالىپ.
مەيىرىمدى, العان ەلگە ادىلەتتى.
كەتەدى, قارسىلاسسا, قانعا مالىپ.

800 تۋعانىن جىلعا تولدى,
تەمۋچين اتىن بۇزىپ, شىڭعىس قويدى.
شىدامدى شىڭعىس دەگەن مىقتى دەمەك,
وتىزعا كەلمەي تۇرىپ باقىت قوندى.

ول تۋعان ءبۇلۇنجىلدىق دەگەن جەردە,
راحىمدى قول استىندا كىرگەن ەلگە.
نە دىنگە, نە عۇرىپقا قول سۇقپاعان,
وي جىبەر, مىنە, وسىنداي كەمەڭگەرگە.

كەشەگى ءامىر تەمىر قانداي ەدى,
الەمگە جاققان جارىق شامداي ەدى,
مىنە ونىڭ تۋعانىنا 600 جىل,
باتىردىڭ سايىپقىران ماڭدايى ەدى.

اكەسى تاراعاي دا باتىر ەدى,
كىشى دەگەن جەردى بيلەپ جاتىر ەدى.
تۋ ۇستاپ ءامىر تەمىر اتقا ءمىندى,
جازاسىن تالاي جاۋى تارتىپ ەدى.

شىڭعىستىڭ العان جەرىن و داعى العان,
بولمايدى بۇل ءسوزىمنىڭ ءبىرى جالعان.
تۇرىكتىڭ حان يىلدىرىم ءبايازيتىن
اعاشقا جەڭىپ ۇستاپ تاڭىپ العان.

دۇشپاننان قارسى كەلسە قان اعىزعان,
ءبىر ەمەس مۇنداي قاندى كوپ اعىزعان.
العاندا اسفاھاندى كوپ سوعىسىپ,
جەتپىس مىڭ باس سۇيەكتەن ءۇي سالعىزعان.

تۇرىكتەن تالاي ساباز باتىر كەلگەن,
شىققان با ونداي باتىر بوتەن ەلدەن.
قىتايدى شابامىن دەپ بارا جاتىپ,
ول تەمىر ءدال جەتپىس ءبىر جاسىندا ولگەن.

كىم بىلمەس كەشەگى وتكەن توقتامىستى,
ورىستان الىم الىپ, كوردەي قىستى.
قازاق پەن نوعايلىنىڭ اقىندارى,
ەدىگە, توقتامىستى جىر قىلىپتى.

دەمەڭىز اتاقتىنىڭ ءبارىن دە جاز,
جازۋعا تۇگەل تەرىپ جەتپەس قاعاز.
كەيىنگى ايتىلاتىن ءسوزدى تىڭدا,
تۇرىكتەن تاعى قانداي شىققان ساباز.

جوعارعى ايتقانىمدى قىلساڭ پايىم,
قۇيا بەر قۇلاعىڭا ۇققان سايىن.
بۇل كۇندە ستامبۋلدا بولەك تۇرعان,
ايتايىن ەندى وسپاندى, تۇرىك جايىن.

تۇرىكتىڭ ساقا دەگەن ءبىر تابى ەدى ول,
تاۋىنا گيمالايدىڭ بارىپتى ول.
ساقادان قاڭلى دەگەن تاپ ءبولىنىپ,
بارۋعا ءۇرىم جەرىنە تارتىپتى جول.

سولاردىڭ كەتكەنىنە 700 جىل,
ايتىلدى ءبىراز ودان, ونى دا ءبىل.
كەز بولىپ كەزىپ ءجۇرىپ زور باقىتقا,
قانداي باق بەردى ءتاڭىرى, سونى ەسەپ قىل.

قاڭلىنىڭ حانى بولعان قيا دەگەن,
جەر الىپ, ەرلىكپەنەن ەل بيلەگەن.
ول ءولىپ, جالعىز ۇلى ەر سۇلەيمەن,
سول جەردەن قايتا كوشىپ, جونەپ بەرگەن.

ەۆفراتتىڭ دارياسىنا كەلىپ جەتكەن,
سۋ تاسىپ, نوسەر قۇيىپ اسقان شەكتەن.
الدى-ارتقا قازا كەلسە قاراتا ما,
قاپىدا ەر سۇلەيمەن سۋعا كەتكەن.

تالاپتى تاعدىر وعان بالا بەرگەن,
قايراتى, اقىلى ارتىق دانا بەرگەن.
ەر تۇعىرىل &ndash؛ سۇلەيمەننىڭ جالعىز ۇلى,
سول جەردە 400 ۇيمەن قالا بەرگەن.

كوشسە دە وڭكەي قاڭلى, كوشپەي قالعان,
ەرلىكپەن ماڭىنداعى ەلدى العان.
ءبىرتالاي از ۋاقىت اسكەر جيىپ,
ەر تۇعىرىل ەستى باتىر دەپ اتالعان.

حان ەمەس, كوپ اسكەردىڭ باسى بولعان,
قارتايىپ ءسۇيتىپ ءجۇرىپ جاسى تولعان.
ورنىنا وسپان دەگەن ۇلى وتىرىپ,
ەر تۇعىرىل 90 جاستا وپات بولعان.

وسى وسپان كوپ ەل الىپ حان بولىپتى,
اقىلدى, اسا ايلالى جان بولىپتى.
كەلگەنشە وسى كەزگە سول ات وشپەي.
«؛وسپاندى تۇرىك»؛ دەگەن داڭ بولىپتى.

ۇعىپ ال وسى ءسوزدى, جاس ۇلاندار,
ءوز باۋرىڭ ول تۇرىك تە, وسىنى اڭعار.
قۇل بولىپ ءبىز قورلىقتا وتىرساق تا,
كوپ شىققان اتامىزدان ارىستاندار.

شىڭعىستىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى حان عوي,
بالاسى باتۋ-داعى باتىر جان عوي.
سارت, نوعاي, قالماق, قىرعىز, قىپشاق,
باسىندا ءبارى سوعان قاراعان عوي.

ورىستى العاش العان باتۋ ءوزى
1243 جىلدىڭ كەزى.
«؛ساعىمعا ساداق ىلگەن سايىن حان»؛ دەپ,
باتۋعا قويىلعان ات لاقاپ ەدى.

باتۋمەن ءبىر تۋىسقان توقاي تەمىر,
كوشپەلى كوك وردانى سول بيلەپ ءجۇر.
ءبىزدىڭ ەل وندا قازاق اتانعان جوق,
سارت, نوعاي, قازاق, قالماق &ndash؛ ءتۇبىمىز ءبىر.

باتۋدىڭ جۇراعاتى &ndash؛ وزبەك حان,
تۇسىندا بولعان ەكەن ول مۇسىلمان.
ء«؛دىن قالدى وزبەكتەن»؛ دەگەن ماقال,
قالمايدى ءالى كۇنگە اۋزىمىزدان.

تەمىرحان &ndash؛ توقايتەمىر جۇراعاتى,
دەيتۇعىن ورمانبەت حان لاقاپ اتى.
اينىتپاي اتاسىنىڭ ورنىن باسقان,
تۇرىكتىڭ ول داعى ءبىر اسىل زاتى.

1446 جىل كەلگەندە,
ورمانبەت قازا جەتىپ ول ولگەندە.
تالاسىپ, زور حاندىققا ۇساق حاندار,
بىت-شىت قىپ نوعايلىنى ءتورت بولگەندە.

استراحان, قىرىم, قازان قالاسىندا
بولىپتى ءتورت بولەك حان تالاسىندا.
بيلەگەن بەرگى شەتتى ءابىلقايىر
1450 جىلدىڭ شاماسىندا.

وسى كەز ءبىزدىڭ «؛قازاق»؛ اتانعاندىق,
تۇرىكتە ءبىر ادەت بار ەسكى زاڭدىق &ndash؛
تامىزىپ, قانىن سۇتكە قوسىپ ءىشىپ,
«؛اندا»؛ دەپ جاسايدى ەكەن تۋىسقاندىق.

تۋىسقا اندا بولعان قارامايدى,
جاقىن دەپ قان قوسىلماي سانامايدى.
ىشسە دە قاي ۇرۋمەن قانىن قوسىپ,
ء«؛بىر تۋعان جاقىنىم»؛ دەپ باعالايدى.

قۇرالعان ءار رۋدان قازاق باسى,
اندا بوپ قان قوسىلعان قارىنداسى.
«؛ەل بولىپ, ءوز ەركىمەن ەركىن جۇرگەن»؛
دەگەن ءسوز &ndash؛ قازاقتىقتىڭ ماعىناسى.

قازاقتىڭ ءاز جانىبەك حانى بولعان,
بيلەگەن سىرتىن نوعاي زاڭى بولعان.
ارعىننىڭ ارعى اتاسى دايىر قوجا,
دەيتۇعىن ءبىر ءادىل بي تاعى بولعان.

ول ءبيدى ءابىلقايىر جاقسى كورگەن,
«؛اقجول»؛ دەپ وڭ تىزەدەن ورىن بەرگەن.
قوبىلاندى قارا قىپشاق باتىر ەدى,
نامىس قىپ كۇندەستىكپەن شايتانعا ەرگەن.

ولتىرگەن اڭدىپ ءجۇرىپ اقجول ءبيدى,
قازاققا وسى جۇمىس اۋىر ءتيدى.
قىساسقا قوبىلاندىنى ولتىرەم دەپ,
جار سالىپ, ءاز جانىبەك حالقىن جيدى.

جالىنعان ء«؛ۇش كىسىنىڭ قۇنىن ال»؛ دەپ,
الماعان «؛بىزگە كەرەك ەمەس مال»؛ دەپ.
بەرمەگەن ءابىلقايىر قوبىلاندىنى,
«؛مۇنى ولتىرسەڭ, قالعان ەل بۇزىلار»؛ دەپ.

سوندىقتان وكپە قىلىپ قازاق كوشكەن,
قىپشاقتى شاۋىپ-جانشىپ, قاتتى وشتەسكەن.
«؛شۋداعى شاعاتايدىڭ ناسىلىنەن,
قارايمىز مۇعىلتەمىر حانعا»؛ دەسكەن.

اسكەرىن ۇشكە بولگەن ءاز جانىبەك,
ۇلى ءجۇز, ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز دەپ.
شاعاتاي تۇقىمىنان احمەت-الاش.
ۇستىنەن كوشكەن ەلدىڭ تۇرعان بيلەپ.

ول كەزدە قازاق, قالماق جەرگە تالاس,
بولسا دا تۇقىمى ءبىر, زاتى ارالاس.
احمەتتى «؛ازىرەيىل الاشسىڭ»؛ دەپ,
قالماقتار ونىڭ اتىن قويعان الاش.

1500 جىل بولاردا باتىر شايباق,
ءناسىلىن ءامىر تەمىر تۇگەل ايداپ.
سامارحاند پەن بۇقاردى تارتىپ الىپ,
تاشكەنتكە دە كىرىپتى كوزى جايناپ.

سوعىسقان وراتوبە دەگەن جەردە,
ۇقساعان اعىزعان قان اققان سەلگە.
«؛وزبەك &mdash؛ ءوز اعام, سارت &ndash؛ ساداعام»؛ دەپ,
بولىسقان سوندا قازاق شايباق ەرگە.

بۇل شايباق &ndash؛ ءابىلقايىر نەمەرەسى,
اتاقتى وزبەكتىڭ شوبەرەسى.
ءولتىرىپ الاش حاندى, تاشكەنتتى العان,
ءۇيىرىن قايتا تاپتى دەگەن وسى.

بالاسى ءاز جانىبەك &ndash؛ قاسىم ەدى,
اتاعى سول سوعىستا اسىپ ەدى.
«؛قاسىمنىڭ قاسقا جولىن»؛ سول شىعارعان,
تاشكەننىڭ التىن تاعىن باسىپ ەدى.

قاسىمنىڭ بالاسى ەدى سىعاي حانىڭ,
تۇر ەدى تۇگەل بيلەپ تاشكەنت ماڭىن.
سىعايدىڭ بالاسى ەكەن تاۋەكەل حان,
ايتايىن سارت تاشكەنتتى قايتا العانىن.

1598 جىلدىڭ كەزى,
تۇرسىنحان تاشكەنتتى الىپ, سول بيلەدى,
تۇرىككە سارت اتانعان حان بوپ تۇرعان,
بۇل تۇرسىن &ndash؛ شايباق ەردىڭ تۇقىمى ەدى.

ەسىمحان تاۋەكەلدەن تۋىپ قالعان,
«؛ەسىمنىڭ ەسكى جولى»؛ زاڭ شىعارعان.
ءولتىرىپ ءتۇن ىشىندە تۇرسىنحاندى,
تاشكەنتتى, سارتتى شاۋىپ, قايتىپ العان.

1600 جىلعا تايانعاندا,
ەسىمحان ەسكى تاعىن قايتا العاندا.
ايبيكە, قوڭىربيكە, نۇربيكەنى
ولجالاپ الىپ كەلگەن سول بارعاندا.

تۇرسىندى ولتىرەردە تۇندە بارىپ,
كۇزەتشىسىن ەسىكتىڭ بايلاپ الىپ.
ەسىمنىڭ قاسىنداعى ءبىر جىرشىسى,
وياتقان تۇرسىنحاندى انگە سالىپ.

سونداي ەر بۇگىن قايدا, قۇدايىم-اۋ,
بۇل ەلدىڭ ءبۇيتىپ قور بوپ تۇرعانى اناۋ.
ولمەگەن تۇرسىنحاندى وياتقاندا,
تولەگەن جىرشىسىنىڭ ءسوزى مىناۋ:

«؛ەي, قاتاعاننىڭ حان تۇرسىن,
كىم ارامدى انت ۇرسىن.
جەتىم ەلدى جىلاتىپ,
جەر ءتاڭىرىسىپ جاتىرسىڭ,
حان ەمەسسىڭ &ndash؛ قاتىنسىڭ.
قازاق كەلدى &ndash؛ قاپىلسىڭ.
التىن تاقتا جاتساڭ دا,
اجالىڭ جەتكەن پاقىرسىڭ.
كونبەسەڭ دە كونەرسىڭ,
يمانىڭدى ايت, ولەرسىڭ.
ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم
شاشقالى تۇر قانىڭدى,
العالى تۇر جانىڭدى,
كەشىكپەي سونان كورەرسىڭ»؛.

ەسىمنىڭ سالقام جاڭگىر بالاسى ەدى,
ول داعى قالىڭ ەلدىڭ پاناسى ەدى.
جاڭگىردىڭ قالماق قىزى قاتىنىنان
ءاز تاۋكە ادامزاتتىڭ داناسى ەدى.

قىزى ەدى قايىپ حاننىڭ ءبىر قاتىنى,
وسىدان ءۋالىباقى تۋعان ۇلى,
ءاز تاۋكە حان بولعان سوڭ وكپە قىلىپ,
كەتىپتى ۇرگەنىشكە دەيىن مۇنى.

وسى ەدى ابىلايدىڭ ارعى اتاسى,
بولمايدى بۇل ءسوزىمنىڭ ەش قاتاسى,
ابىلايدىڭ وسى اتاسى سول جاقتا ءولىپ,
حان بولعان مۇندا كەلىپ قارا باسى.

بۇل جەردە ابىلايدى توقتاتايىن,
قاراڭدار شەجىرەمنەن ونىڭ جايىن.
«؛باسىندا كۇلتوبەنىڭ كۇندە كەڭەس»؛
جول سالعان ءاز تاۋكەنى ءسوز قىلايىن.

اقىلى ايدىن كولدەي تولش تۇرعان,
«؛قاسقا جول»؛, «؛ەسكى جولدى»؛ تولىقتىرعان.
بەكىتىپ ءبىرجولاتا قازاق زاڭىن.
جول سالىپ, ءمىنسىز قىلىپ ورنىقتىرعان.

ازدان سوڭ جاۋ كوبەيىپ بولعان ءقاۋىپ,
قازاقتى تۇس-تۇسىنان ءار ەل شاۋىپ.
1552 جىلدارىندا
شەتىنە امۋداريا بارعان اۋىپ.

بالاسى بولات حان بوپ, ءاز تاۋكە ولگەن,
حان شىققان ءنادىر دەگەن پارسى ەلدەن.
جان-جاعىن الگى ءنادىر جالماعان سوڭ,
قايتا اۋىپ ءبىزدىڭ قازاق سىرعا كەلگەن.

كەلگەنى 1700 شاماسىندا,
قالماق بار بۇرىن سىردىڭ جاعاسىندا.
ء«؛ارى وتىر»؛, «؛بەرى وتىر»؛ دەپ تالاس شىعىپ,
بولىپتى تالاي سوعىس اراسىندا.

قازاقتان, قالماقتان دا قاندار جاۋعان,
از ەمەس ولگەن ادام ادىر تاۋدان.
1723 جىل شاماسىندا,
جەڭىلىپ, ءارى جۇتاپ قازاق اۋعان.

قازاقتار قاراتاۋدان اسا كوشكەن,
«؛اقتابان شۇبىرىندى بولدى»؛ دەسكەن.
تۇسىندا ابىلايدىڭ قالماقتى ايداي,
قورلىقتان كەك العانى قالمايدى ەستەن.

جازعانمىن ەندىگىسىن مۇنان بۇرىن,
شەجىرەمنىڭ «؛ەڭلىك-كەبەك»؛ وقى ءبىرىن.
وسىعان سونى قوسىپ جاتتاپ الساڭ,
بىلەرسىڭ ءتۇپ اتاڭنىڭ بارلىق سىرىن.

 ؛

 ؛

 ؛

 ؛

 ؛

 ؛

 ؛