قىزاي انانىڭ قىسقاشا تاريحى

كىرىسپە

قىزايلار ءوز شەجىرەسىن ۇنەمى ۇيسىنمەن بايلانىستىرىپ شەرتەدى. سوندىقتان, قىزايدىڭ الىس قالعان تاريحىن ىزدەۋ ءۇشىن قيىر شىعىستاعى قيدانداردىڭ ەمەس, جەتىسۋدىڭ, ءتاڭىرتاۋدىڭ اينالاسىنداعى بايىرعى ەلدەردىڭ تاريحىن اقتارۋ كەرەك. قىتاي تاريحى ءۇيسىننىڭ ىقپالىندا بولعان ەلدەردىڭ ولاردىڭ كيىم-كەشەك مادەنيەتى مەن تۇرمىس سالتىن جاقسى قابىلداعانىن ءارتۇرلى تايپالار تاراۋىندا جازادى. قىزاي ەلى ءوزى ىشىندە كيەتىن قىزاي قالپاق دەپ اتالاتىن قالپاق ءتۇرىنىڭ ءسارى-ۇيسىن قىزى قىزاي انانىڭ قولىمەن, ءوز توركىنىنىڭ قالپاعىنا ۇقساتىپ تىگىپ, ەلگە تۇگەل جالپىلاستىرعانىن ايتادى. البان قالپاق, شاپىراشتى قالپاقتار دا تۋرا وسى قالپاققا ۇقسايدى. مۇنداي قالپاق تۇرلەرى ەڭ العاش ۇيسىندەردەن تاراعان. وسىعان ءپىشىنى جاقىن قالپاق تۇرلەرىن ويراتتار دا كيگەن, سارى ۇيعىرلار دا, لوپىلىقتار دا, قىرعىزدار دا كيىپ ءجۇر. قىزايدىڭ تاريحى نايمان حاندىعىنىڭ كەزەڭىنەن مىڭ جىلدان استام ۋاقىت الدا تۇر.

تاريحتىڭ شابىتتانۋى

ىلەنىڭ ەڭ باستى ءۇش سالاسى - قاس, كۇنەس, تەكەس وزەندەرى ء«؛ۇشبۋرىل»؛ دەپ اتالادى. كۇنەس وزەنىنىڭ اتىنا بايلانىستى كۇنەس اتالعان اۋداندا زەكتى ءوڭىرى, شاقپى سۋى دەگەن جەرلەرى بار. وسى زەكتى - قىزايلاردىڭ ەڭ العاشقى جانە سوڭعى تاريحي استاناسى تۇرعان جەر. قىزايدىڭ دەربىس رۋىنان شاۋكە اتاسى تارايدى. بۇگىنگى ىلەنىڭ قاس-كۇنەسى, بايىنعولين وبلىسىنىڭ حىجيڭ(جۇلدىز) ساحاراسىن مەكەندەگەن گۋسى (گۋىس. قاس پەن قىزاي اتاۋىنىڭ توركىنى) دەگەن ەسكى مەملەكەت كونە قىزايدىڭ قىتايشا تاڭبالانۋى بولسا, ولاردىڭ استاناسىنىڭ تۇرپاننان سولتۇستىك-باتىسقا قاراي جۇرگەن جەردە كەزدەسەدى دەيتىن جياوحە دەيتىن قالاسى وسى دەربىستەگى شاۋكەنىڭ اتىندا ساقتالعان. زەكتى اتاۋىن دا وسىدان قالىپتاستى دەۋگە بولادى. بۇل اتاۋ شاعىر, شاۋكە اتاۋلارىمەن ءبىر ماندە بولىپ, رۋدىڭ شاق, ياعني ساق تەكتى ەكەنىن كورسەتەدى. ولاردىڭ باتىسىندا ۇيسىندەر تۇردى, وڭتۇستىگىندە كەنجەلەر تۇردى. حان يمپەرياسى بۇل اۋماقتارعا اۋىز سالۋعا دەيىن ولار عۇنداردىڭ كوزى مەن قۇلاعى بولدى. وسىدان 2113 جىل بۇرىن, قىتايلار شاۋكە قالاسىن(شاعىردى) قورشاۋعا الىپ شابۋىلدادى. وسى الاساپىران كەزەڭدەردە, ؛ 2092 جىل بۇرىن بۇل ەلگە اكە وسيەتىمەن بەگى(قىتايشا ۆگۇي, بەگىمبەت) بي بولىپ تاعايىندالادى. بەگى بي اتاۋىنىڭ بەگىمبەت بولىپ ايتىلۋىنىڭ سەبەبى يسلام ءدىنى كۇشەيگەن كەيىنگى عاسىرلاردا قوجالار شەجىرەگە ارالاسىپ, بي سوزدەرىن بەت, مات, بات دەپ مۇحاممەت اتاۋىنا جاقىنداتقانىنان. عۇن شابۋىلى كەزىندە بەگى بي (بەگىمبەت) ۇيسىنگە كەتەدى دە, ەلدىڭ جارتىسى قاراشارىگە قاراي كەنجەلەردىڭ جەرىنە اۋىپ, ولارعا جەڭىس(قىتايشا ءجۇنسۋ) بي بولادى. كەيىن جەڭىستىڭ ورنىنا ۇلى ۆەيبيدا(بي-بايتىلەس) بي بولدى. بۇدان 2086 جىل بۇرىن اۋعان ەلگە دۋمو(تەمگەن. بي-تەمگەن اتاۋى يتەمگەن دەلىنگەن بولار) بي بولىپ, ول ءتيىمسىز جاعدايلارعا بايلانىستى ەلىن بوعدا تاۋىنىڭ تەرىسكەيىنە قاراي كوشىرەدى. وسىدان 2072 جىل بۇرىن, قىتاي ۇلىقتارى شاۋكەگە(جياوحەعا) بارعاندا بۇل جۇرتتا قالعان ەلدە 6 مىڭ ادام بولعانىن, ونىڭ ء1800-ى اسكەر ەكەنىن, استاناسى شاۋكە(جياوحە) ەكەنىن جازادى. ال, بوعدانىڭ تەرىسكەيىنە اسقان ەلدە 4 مىڭ ادام بارىن, ونىڭ ء1800-ى سوعىسقا جارامدى ەكەنىن, استاناسىنىڭ توعاي (تۋگۋ) ەكەنىن جازادى. توعايدى استانا ەتكەن اكەلى-بالالى جەڭىس, يتەمگەندەر باستاعان ەلدىڭ بۇل قالاسىن قازىرگى قىزاي شەجىرەسىندەگى يتەمگەننەن تۋاتىن تاعاي دەپ, ال قالانىڭ ورنىن قۇتىبي اۋدانىنداعى تورعايتى قالاشىعى تۇرعان جەر دەي الامىز. بۇعان قاراعاندا ءوز جۇرتىندا قالعان ەل - دەربىستەر مەن بەگىمبەتتەر. شاۋكە(شاعىر, زەكتى) قالاسى تۇرعىندارىنىڭ دەربىس شەجىرەسىندە وسى اتىمەن جۇرگەنىنە قاراپ, بەگى بي(بەگىمبەت) ۇيسىنگە كەتكەندە بيلىك دەربىستەرگە قاراي اۋناعانىن بىلە الامىز. قۇتىبي توڭىرەنىنە اسقان ەل جەڭىستەر(يتەمگەن) مەن مەڭىستەر. ولاردىڭ ەلى دۋۆەي(تىبي) دەپ اتالدى. ياعني, بۇل اتاۋ قۇتىبي اتاۋىندا بار. قۇتىبيدا قارا-توبە قازاق اۋىلى بار. ەسكى ۋاقىتتا توبە قالاسى بولعان بولسا كەرەك. قالا ءسوزى ەسكىدە گورا, كۇرە, حورو اتاۋلارىمەن ورنىن تاپقان. ولار ءوز ەلدەرىن قۇتتى-بولات بابانىڭ اتىمەن اتاعان سىڭايلى. ال, جۇرتتا قالعان ەلدىڭ سول كەزدەگى سىرتقى اتاۋى قىتايشا حوۋشىڭ دەلىندى. بۇل اتاۋ جۇرتتا وتىرعان دەربىستەردىڭ شەجىرەسىندە قوشان اتاۋى بولىپ كىرگەن. 1- عاسىردا جۇرتتاعى بەگىمبەت-دەربىستەردىڭ سانى سول 4 مىڭ ادام, 2 مىڭى قارۋ ۇستاي الاتىن كۇيىندە تۇردى دا, ال قۇتىبي جاعىنداعى جەڭىس(يتەمگەن)-مەڭىستەر ۇساق ەلدەردى شاۋىپ وزىنە قوسىپ الىپ, ولاردىڭ سانى 15 مىڭ ادامعا, اسكەرى 3 جارىم مىڭعا جەتتى. 10- جىلى ەلگە قۇرمان(حۋلان) قوجا بولسا, 72 جىلى ەلگە ايت(اندى) قوجا بولدى. 96-جىلى قۇتىبيداعى ەل كۇنەستە قالعان ەلدى جەڭدى. قىتايلار اسكەرىن جەڭگەن جاققا قاراي باعىتتادى. 97 جىلى ەلگە نۇڭسي(مەڭىس) بي بولىپ, بيلىك العاش رەت يتەمگەندەردەن مەڭىستەردىڭ قولىنا ءوتتى. 120-جىلى قۇتىبيداعىلارى وزدەرىن باقىلاۋدا ۇستاپ وتىرعان عۇن ۇلىقتارىن قۋىپ جىبەردى. 125-جىلعى قىتايمەن سوعىستا نۇڭسيدىڭ(مەڭىستىڭ) ۇرپاعى ءجۇنجيۋ بي(ەسەنعۇل) ولگەندىكتەن, ونىڭ ورنىنا ەلدىڭ ءبيى بولىپ 126-جىلى مەڭىستىڭ تاعى ءبىر ۇرپاعى ۇرپاعى جياتىنۋ(حياتىنۋ, قۇتىمبەت) قىتاي ۇكىمەتى جاعىنان تاعايىندالدى. ولاردى 5-عاسىردىڭ سوڭىندا الباندار مەن رامادانداردىڭ ورتاق اتا-بابالارى قۇرعان ءارۋان قاعاناتى باسىپ الدى. قۇتىم بيدەن سوڭ ورنىنا ۇلى ەلداي(قىتايشا الۋودۋو) بي بولادى. ەلداي ەكى رەت بي بولعان, ول ەسكى قىزاي ەلىنىڭ 5-عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي ءومىر سۇرگەن ەڭ سوڭعى ءبيى. قىزايدىڭ سول تاريحتا ايتىلاتىن گۋس(گۋشى) دەگەن اتاۋى كۋچا بەگىنىڭ ءۇيسىن ءبيىنىڭ ۇلكەن قىزى ءدۇزاي انانى الىپ, جەرگىلىكتى ساقتارعا بەك بولىپ گۋشى ەلىن قۇرعانىنان كەلگەن. قىزاي ەلىنىڭ قۇرۋشىسى - كۋچابەك. ءدۇزاي انانىڭ قىزاي اتانۋى كۇيەۋى قۇرعان مەملەكەتتىڭ اتىنا بايلانستى ەل اناسى رەتىندە ارداقتالىپ مەملەكەتتىڭ اتىمەن اتالىپ كەتكەن. تايپانىڭ ءتول اتاۋى شاق(ساق) بولعان. شاعىر اتاۋى سودان شىققان. شاعىردان ەكى رۋ ءوربيدى. ال, قوجابەك(قويشى اعا) دەگەن وڭتۇستىكتەن كەلگەن ادامنان ەكى رۋىمىز تارادى دەگەن قىزاي شەجىرەسىندە قوجابەك دەپ ايتىلاتىن ادام ؛ - كۋچا بەگى. گۋشى(قىزاي, گۋسى, گۋز) مەملەكەتىنىڭ وڭتۇستىگىندە كۋچا ەلى بولعان, ياعني قازىرگى كۇشار. كۋچا تەكتى ەكى رۋدىڭ الاساپىراندا كوشپەي قالىپ قويۋىنىڭ سەبەبى دە وسىدان. شاعىردىڭ, ياعني شاق(ساق) تايپاسىنىڭ تاريحى وشاقتىمەن, سۋانمەن, شانىشقىلىنىڭ كەيبىر بولەگىمەن تامىرلاس. ويتكەنى, ەجەلگى گۋىس ادامىنىڭ سۇيەگىنەن انىقتالعان گەنەتيكالىق تەكسەرۋ قورىتىندىسى وشاقتىمەن, سۋانمەن بىردەي ناتيجە بەرگەن. ءوڭى كاۆكازدىق ءوڭ مەن مونعولويدتىق ءوڭنىڭ ارالاسۋىنان كەلىپ شىققان ەكەن. وشاقتىنىڭ, سۋاننىڭ(سۋانگ, سۋاع) اتاۋى دا سول ساق, سوعدى اتاۋىنان كەلەدى. ەكەۋى دە وشاقتىڭ ەكى ءتۇرلى ءپىشىنىن تاڭبا ەتەدى. وشاقتىنىڭ ىشىندەگى 4 ۇلكەن رۋدىڭ ءبىرى - اتالىق. كەمەروۆتاعى شور حالقى قىزايمەن ءبىر تۋعان قۇتىمنان تارايتىن شەرۋ رۋىنان. شوردىڭ ىشىندەگى قىزايلار وسى قىزايدان سوعىس ىقپالىمەن ءبولىنىپ قالعان توپتار. شورلاردىڭ ىشىندە قىزاي, شەرۋ-قىزاي(شور-قىزاي), اق شەرۋ(اق شور), قارا شەرۋ(قارا شور), سارى شەرۋ(سارى شور) رۋلارى بار. كەمەروۆتاعى قىزاي-شەرۋلەردىڭ گەنەتيكالىق تەكسەرۋى بويىنشا ولاردىڭ جارىمىنان استامى وشاقتى, سۋاندارمەن, ياعني بايىرعى ساقتارمەن ۇقساس بولعان. قىزاي باسقا نايمان رۋلارىنا گەنەتيكالىق جاقتان جاقىن ەمەس. كەرەمەت مىقتىلارى كوپ شىعىپ, تاريحتا ءىز قالدىرعان يتەمگەندەردىڭ قازىرگى ۋاقىتتا بارىنشا از بولۋىنىڭ سەبى ولارعا قاراعاس تيۋىنەن. ءۇرىمجى توڭىرەگىندە وتىرعان قاراعاس دەگەن ەل ولارمەن تاريحي-ساياسي قاتىناستاردا بولعان. ؛

قىزاي انا مەن مۇرىن انا تۋرالى تاريحي زەرتتەۋىمىزدى قامشى سايتىنىڭ كوگىلدىر ايدىنىنان كۇتىڭىزدەر.

بۇل تاريحقا قاتىستى مايەريالداردى مىنا كىتاپتان تابۋعا بولادى:
1. «؛钦定古今图书集成»؛
2. «؛后汉书»؛
3. «؛魏书»؛
4. الاش تاريحي زەرتتەۋ ورتالىعى, «؛نايمان(3 تومدىق)»؛
5. «؛قىزايدىڭ ءتور شەجىرەسى»؛, ؛ ايتقۇرمان ءورسارىۇلى

اۆتورى: كوكبورى مۇباراك قيزاتۇلى