فوتو: qamshy.kz
قاراعاندىدا «؛الاش»؛ تاقىرىبى ارنالعان «؛ارقا ارىستارى»؛ دەگەن اتاۋمەن پرەسس-تۋر بولىپ ءوتتى. ەلوردالىق, الماتى مەن تۇركىستاندىق جانە جەرگىلىكتى جۋرناليستەردىڭ باسىن قوسقان جيىننىڭ ۇيىمداستىرىلۋىنا اۋەلى ايماقتاعى بەلسەندى جاستار تۇرتكى بولعان. باستاما قوعامدىق ۇيىمدار مەن جەرگىلىكتى اكىمدىك تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ, اقپاراتى مول, مازمۇنعا باي ەكى كۇندىك تىعىز كەستە تۇزىلگەن.
ارقاداعى ءىس-شارا اشارشىلىق پەن قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى قارساڭىندا الاش تاقىرىبىن جايدان-جاي ارقاۋ ەتپەگەن. الاشوردا قوزعالىسىنىڭ باسىندا تۇرعان ءاليحان بوكەيحان مەن قوزعالىستىڭ بەلدى وكىلى ءالىمحان ەرمەكوۆ ءدال وسى توپىراقتا تۋىپ, كىندىك قانى تامعان.
ساپاردىڭ ءى كۇنى
؛قىزىل تەرروردان امان قالعان جالعىز الاشورداشى
پرەسس-تۋردىڭ العاشقى كۇنگى العاشقى ءىس-شارا قاراعاندىداعى ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ زيراتىنا زيارات ەتۋدەن باستالدى. الاش ارىسىنا ارالاس بەيىتتەن توپىراق بۇيىرىپتى. بەيىتكە بەتتەگەننەن-اق كوزگە كورىنەتىن ارنايى جولبەلگىلەر الاش ازاماتىنىڭ مەكەنىنە اداستىرماي اپارادى.
جۋرناليستەرگە جەرگىلىكتى ولكەتانۋشى, شەجىرەشى تۇڭعىشباي مۇقان ەسىمدى اقساقال جولباسشى بولىپ, ەرمەكوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى حاقىنداعى اڭگىمەلەر مەن ەستەلىكتەردىڭ تيەگىن اعىتتى.
ەرمەكوۆ زيراتى تەمىر شارباقپەن قورشالعان ەشكىمدىكىنەن ەرەكشەلەنبەيتىن قاراپايىم-اق قورىم ەكەن. ايەلى ەكەۋى قاتار جاتىر. شەجىرەشىنىڭ سوزىنشە, ارقا ازاماتتارى زيراتتى ساۋلەتتى ەتىپ قورشاپ, كوزگە كورىنەرلىكتەي كۇيگە كەلتىرۋدى جوسپارلاپ جۇرگەن كورىنەدى.
تۇڭعىشباي اقساقال ەرمەكوۆتىڭ شىققان تەگى, ءومىرى مەن ساياسي ءھام اعارتۋشىلىق ەڭبەگى, ابايدىڭ اۋلەتىمەن باعزىدان جاقىن جولداستىعى تۋرالى ءبىرشاما دەرەكتەردى ءبولىستى.
؛
الىمحان ەرمەكوۆتىڭ تاريحي ەڭبەگى تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا الدىمەن اۋىزعا ونىڭ قازاق شەكاراسىن شەگەندەپ كەتكەنى ەسكە تۇسەدى. بۇل &ndash؛ جاسىرىن اقپارات ەمەس. الايدا تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىندا قايراتكەردىڭ ەڭبەگى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوپ ناسيحاتتالماعاندىقتان, تاريحتان اسا حابارى جوق جۇرتشىلىق مۇنى بىلە بەرمەيدى. ءىس جۇزىندە قازاقستاننىڭ قازىرگى شەكاراسىنىڭ بەلگىلەنۋىنە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەمەس, ءبىر عاسىر بۇرىن ءالىمحان ەرمەكوۆ ەڭبەك سىڭىرگەن. ول الاش ارىسىنىڭ ءبىلىمى مەن شەشەندىگىنىڭ, تاباندىلىعىنىڭ, كەلتىرگەن ۋاجدەرىنە لەنيننىڭ كوزىن جەتكىزە العانىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولعان.
؛
1920 جىلدىڭ تامىزىندا ماسكەۋدە ءجار ماسەلەسى بويىنشا بىرنەشە جيىن وتەدى. ديسكۋسسيا, دايەكپەن دالەلدەۋ بىرنەشە كۇنگە سوزىلادى. الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە سول كەزدە رەسەي, التاي قۇرامالارى, استراحان, ءسىبىر وكىلدەرى, قۇرىلۋ پروسەسىندە بولعان تۇركىستان اۆتونومياسى جان-جاقتان انتالاپ, قازاق جەرىنە كوز الارتقانىن ايتادى. اقىرى ەرمەكوۆ لەنيندى دەگەنىنە كوندىرىپ, لەنين 1920 جىلعى 26 تامىزدا قىرعىز ءاسسر-ىن (1925 جىلدان كەيىن قازاق اسسر اتاندى) قۇرۋ جانە ونىڭ تەرريتورياسىن بەلگىلەۋ تۋرالى دەكرەتكە قول قويىپ, سونىڭ ارقاسىندا قازاقستاننىڭ قازىرگى تەرريتورياسى قالىپتاستى.
؛
ەرمەكوۆ لەنيننىڭ كوڭىلىن تاپقانىمەن وزگە الاشورداشىلارمەن بىرگە ءستاليننىڭ قاھارىنا ۇشىرايدى. ءۇش مارتە سوتتالىپ, ءومىرىنىڭ ون سەگىز جىلىن تۇرمەدە وتكىزەدى. العاشىندا احمەت بايتۇرسىنوۆ, مۇحتار اۋەزوۆپەن بىرگە 1932 جىلى ءۇش جىل قاماۋدا وتىرادى. ەكىنشى مارتە 1938 جىلى قامالىپ, عايىپتىڭ كۇشىمەن ءولىم جازاسىنان امان قالادى. توعىز جىل تۇرمەدە وتىرىپ, 1947 جىلى بوساپ شىعادى دا, ءبىر جىلدان سوڭ قايتا تۇتقىندالىپ, ستالين ولگەننەن ەكى جىلدان كەيىن 1955 جىلى ءبىر-اق بوساپ شىعادى.
؛
شەجىرەشى تۇڭعىشباي مۇقان ءالىمحان ەرمەكوۆكە تۇرمەدە ءبىلىمى, زاڭدى تەرەڭ بىلەتىنى كوپ كومەكتەسكەنىن ايتادى. ول سوتتالۋشىلاردىڭ ەرتە بوساپ شىعۋ تۋرالى وتىنىشتەرىن ساۋاتتى جازىپ, ولارعا راقىمشىلىق جاسالۋىنا سەپتىگى تيگەن. تۇرمەنىڭ وزىندە سىي-بەدەلى مول ادام بولعان. بىردە تۇرمە باسشىلىعىنا الدەنەنى ەسەپتەۋگە كومەكتەسىپ, سونىڭ ارقاسىندا تۇرمەدەگى جاعدايى وزگەلەردەن جاقسى بولعان.
كورنەكتى جازۋشى مۇحتار ءماعاۋيننىڭ اكەسى مۇقان ماعاۋين ءالىمحان ەرمەكوۆپەن تۇرمەدە بىرگە وتىرىپ, ەرمەكوۆتى وتە اقىلدى, ۇستامدى, مەنمەن دە ەمەس, سونشالىقتى جاداعاي دا ەمەس, ارتىق ءسوز ايتپايتىن وتە ساق, وزگەلەرمەن پىكىر تالاستىرىپ, جاعا جىرتىسپايتىن ادام رەتىندە سيپاتتاعان.
«؛جالپى, الەكەڭ مەن ءبىزدىڭ كوپشىلىگىمىز كومىر شاحتاسىندا جۇمىس ىستەۋدىڭ ارقاسىندا لاگەردەن امان شىقتىق»؛ دەپ تۇرمەدە اجال قۇرىعىنان امان قالۋىنىڭ سىرىن بولىسكەن.
الىمحان ەرمەكوۆ اباقتىدا امان شىققانىمەن ۇدايى نكۆد-نىڭ باقىلاۋىندا بولعان. قۇزىرلى ورگان وعان دامىل بەرمەي, ۇدايى قىسىم جاعدايىندا جۇرگەن.
؛
تۇڭعىشباي مۇقاننىڭ ايتۋىنشا, ەرمەكوۆكە 58-باپتىڭ 8-تارماعى «؛حالىق جاۋى»؛ دەگەن ايىپ تاعىلىپ, كەڭەس بيلىگى سونى ۇنەمى ەسىنە سالىپ تۇرۋ ءۇشىن ەرمەكوۆكە قاراعاندىداعى لەنين كوشەسىندەگى 58 ۇيدەن پاتەر بەرەدى. ونىمەن قويماي, الاش وكىلىن قالاي دا سەگىزىنشى پاتەرگە ورنالاستىرۋدى كوزدەپ, كىرىپ قويعان پاتەردەن كوشىرە الماي, ءبىرىنشى, ەكىنشى, ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى نومىرلەردى ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى پاتەرلەرگە بەرىپ, ەرمەكوۆتىڭ پاتەرىنە سەگىزىنشى ءنومىردى تاققان.
؛
الىمحان ەرمەكوۆ الاش ۇكىمەتى وكىلدەرىنىڭ اراسىندا قىزىل تەرروردان امان قالعان جالعىز ۇلت زيالىسى. شەشىرەشى تۇڭعىشباي اقساقال ەرمەكوۆتىڭ بۇكىل الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ىشىندە كەڭەس ۇكىمەتىندە ەلۋ جىل ءومىر ءسۇرىپ, الاشتىڭ كىم ەكەنىن, الاشتىڭ سوڭعى تۇياعى ەكەنىن دالەلدەپ كەتكەنى ونىڭ باقىتى ەكەنىن ايتادى.
ەرمەكوۆ تۇرمەدەن شىعىپ, تولىق اقتالعاننان كەيىن قاراعاندى مەملەكەتتىك تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ماتەماتيكادان ءدارىس وقىپ, ؛1970 جىلى ؛قايتىس بولعان.
؛
ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەستە ساقتاۋ مۇراجايى
ەرمەكوۆ زيراتىنان سوڭ باعدارلاما بويىنشا پرەسس-تۋر قاراعاندىدان وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي 45 شاقىرىمداي جەردەگى دولينكا كەنتىندەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەستە ساقتاۋ مۇراجايىنا بارۋمەن جالعاستى. مۋزەي بۇرىن قاراعاندى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىندەگى (قارلاگ) «؛نكۆد»؛ باسشىلىعى وتىرعان عيماراتتا ورنالاسقان. قارلاگ 1931 جىلى قۇرىلعان. اۋماعى سولتىستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي 300 شاقىرىم, شىعىستان باتىسقا قاراي 200 شاقىرىمدى الىپ جاتقان. مۋزەي ورنالاسقان عيمارات 1933-1935 جىلدارى مىڭداعان تۇتقىننىڭ كۇشىمەن سالىنعان.
مۇراجاي 2 قاباتتان, ونداعان ەكسپوزيسيالىق زالدان تۇرادى. ول جەرلەردە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تاريحىنان حابار بەرەتىن جادىگەرلەر, مۇراعات قۇجاتتارى, حاتتار, فوتوسۋرەتتەر, قارلاگ تۇتقىندارىنىڭ جەكە ىستەرى, تۇتقىندار قولىنان شىققان ونەر تۋىندىلارى بار. مۇراجايدا جالپى 6 مىڭنان استام جادىگەر بولسا, سونىڭ 2 مىڭنان استامى قارلاگ ۋاقىتىنىڭ جادىگەرلەرى.
ار زالدىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي قويىلعان مۋزىكا مەن بولمەنىڭ جارىعى سول ءداۋىردىڭ اتموسفەراسىنا ەرىكسىز جەتەلەيدى. مۇراجايدىڭ جەرتولەسىندە ورنالاسقان تەرگەۋ يزولياتورىنىڭ ينستاللياسيالارى تۇرىندەگى كارسەر, ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ كامەرالارى, تەرگەۋشى كابينەتى, ازاپتاۋ بولمەسى, باقىلاۋشىلاردىڭ, تۇتقىنداردىڭ مۇسىندەرى, زارلى اۋەن مەن اۋاداعى دىمقىل سىزعا دەيىن قاپاستاعى جاعدايدى مەيلىنشە شىنايىلىققا جاقىنداتۋ ءۇشىن جاسالعان.
مۇراجايدا تەك كورمە عانا ءوتىپ قانا قويماي, عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى دا جۇرگىزىلەدى. ءتۇرلى كونفەرەنسيالار, سەمينارلار ۇيىمداستىرىلادى. عىلىمي قىزمەتكەرلەر رەسپۋبليكا ارحيۆتەرىندەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تاريحى ماتەريالدارىن زەرتتەۋمەن اينالىسادى.
پرەسس-تۋردىڭ العاشقى كۇنى قاراعاندىداعى «؛good zone»؛ كوۆوركينگ-ورتالىعىندا قاينار باستاۋىن الاش يدەياسىنان الاتىن «؛ەسەپ»؛ (ەلىن سۇيگەن ەرلەر پارتياسى) پارتياسى تۋرالى اقپارات بەرىلۋمەن, كۇندى قورىتىندىلاۋمەن تۇيىندەلدى.
ساپاردىڭ ءىى كۇنى
وزى سالدىرعان قورىمعا ءاليحان ەمەس, قالپاعى جەرلەنگەن
پرەسس-تۋردىڭ ەكىنشى كۇنى ەرتە باستالدى. تىلشىلەر تاڭعى 3:00-دە جينالىپ ارنايى كولىكپەن ءاليحان بوكەيحان مەن ءالىمحان ەرمەكوۆ تۋعان اقتوعاي اۋدانىنا قاراي تارتتى. ءتۇن ورتاسىندا اتتانۋدىڭ سىرىن 257 شاقىرىمدىق جولمەن 6-7 ساعاتتا جۇرگەندە بارىپ ۇقتىق. سويتسەك, الاش ارىستارىنىڭ اۋىلىنا اپاراتىن جولدىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيدى ەكەن.
اقتوعايعا جەتكەن سوڭ كولىك تۇمسىعى ءبىرىنشى بولىپ ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتا-اناسى, تۋعان-تۋىستارى جەرلەنگەن جىڭىشكە وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى «؛تالدى بەيىت»؛ قورىمىنا كەلىپ تىرەلدى. اتا-بابا ءارۋاعىنا قۇران باعىشتالىپ, ءداستۇر بويىنشا ءسوزدى تۇڭعىشباي اقساقال الدى.
بەيىتتى ءاليحان بوكەيحان اۋلەتىنە دەپ ءوز قولىمەن قازاقتىڭ سەگىز قاناتتى ءۇيىنىڭ ۇلگىسىمەن سەگىز قىرلى ەتىپ سالعىزعان. زيراتتى اۋلەتىنە توپىراق ءبىر جەردەن بۇيىرسا دەگەن نيەتپەن تۇرعىزعان. بەيىت كىرپىشى توپىراققا قامىس پەن شي تۋراپ, شيىرشىق تاسپەن ارالاستىرىپ قۇيىلعان. ول جەرگە العاش 1901 جىلى ءاليحاننىڭ اكەسى نۇرمۇحامەد جەرلەنگەن. ودان بولەك, اتاسى مىرزاتاي, اناسى بەگىماي, باۋىرلارى ءازىحان, ءتاتىحان, سماحان, قارىنداسى نۇربەككە سول جەردەن توپىراق بۇيىرعان. بەيىت ىشىندە وسى اۋلەتكە قاتىسى بار وزگە دە ادامداردىڭ قورىمى بايقالادى. الايدا ولاردىڭ ءاتى-جونى بەلگىسىز.
زيراتتىڭ ءدال ورتاسىندا اعاش ءوسىپ تۇر. ؛ونى ءاليحان ارنايىلاپ ومبىدان الدىرىپ وتىرعىزعان دەسەدى.
شەجىرەشى اعاش برازيليادا وسەتىن ءسامبى تالى ەكەنىن ايتادى. قازىرگى ۋاقىتتا اعاش بۇتاقتارى جان-جاققا تارماقتالىپ جايقالىپ تۇر. قورىم بەرتىن كەلە تالدى بەيىت اتالۋى وسى جاعدايمەن بايلانىستى. ءقازىر بەيىت تورەلەردىڭ قورىمى بولعاندىقتان, ەل اۋزىندا اتا قورىم دەپ اتالادى. قورىمعا اراب ارىپتەرىمەن جازىلعان قۇلپىتاستار قويىلعان. سول قۇلپىتاستاردىڭ بىرىندە «؛قىر بالاسى, ەل اعاسى, جەل جاعىندا قالاسى, ىق جاعىندا پاناسى, ءاليحاندى ۇمىتا ما, قازاقتىڭ بار بالاسى»؛ دەپ جازىلعان ەكەن. 1962 جىلى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جازۋدى «؛بۋرجۋازيالىق يدەيانى ناسيحاتتايدى»؛ دەپ قاشاپ وشىرتكىزبەك بولعان. الايدا جازۋ تولىق وشپەگەن.
؛
اتالعان قورىمدى ءاليحان بوكەيحان سالدىرتقانىمەن وزىنە بۇل جەردەن توپىراق بۇيىرماعانى كوپشىلىككە ءمالىم. اۋلەتى ءاليحان بوكەيحان اتىلىپ, سۇيەگى قايدا قالعانىن بىلمەگەن سوڭ ىرىمداپ قورىمعا ونىڭ قالپاعىن اكەلىپ جەرلەگەن.
؛
ال ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءوزى قايدا جەرلەنگەنى ۇزاق جىل بەيمالىم بولىپ كەلگەن. 1937 جىلعى 27 قىركۇيەكتە ماسكەۋدە ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ, اتىلعانى عانا بەلگىلى-تىن.
؛
تەك 2010 جىلى الاشتانۋشى سۇلتان حان اققۇلى جۋرناليستەر بولات ءمۇرسالىم مەن ءادىل نۇرماقوۆتىڭ كومەگىمەن بەلگىلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى نىعمەت نۇرماقوۆ پەن ءاليحان بوكەيحان ماسكەۋدەگى دون دەپ اتاناتىن باۋىرلاستار زيراتىندا جەرلەنگەنىن, انىعىن ايتقاندا كومىلگەنىن انىقتاعان. ونى دون قورىمىنىڭ ديرەكتورى ءتيىستى قۇجاتتارمەن راستاعان. ۇلت قايراتكەرلەرى اۋماعى شامامەن 2-3 شارشى مەتر بولاتىن جەرگە باسقا ادامدارمەن بىرگە كومىلگەن. ءاليحان بوكەيحان جانە نىعمەت نۇرماقوۆپەن قاتار كومىلگەندەردىڭ سانى, ءاتى-جونى مولادا كورسەتىلمەگەن. تەك كەيىن انىقتالعان دەرەكتەر نەگىزىندە مولا باسىنا ادام اتتارى جازىلعان ەسكەرتكىشتەر پەن تاقتايشالار قويىلعان.
؛
قورىمنان شىققان توپ بوكەيحان اۋلەتىنە تيەسىلى بولعان جەكەجال قىستاعىنىڭ ورنىن كورىپ, ءاليحان باسىنا شىعىپ, ويعا شومىپ وتىراتىن جارتاسقا شىقتى.
«؛ارقا ارىستارى»؛ پرەسس-تۋرى ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى قاراعاندى وبلىستىق قازاق دراما تەاترى ساحناسىندا قويىلعان الاش تاقىرىبىن ارقاۋ ەتكەن «؛ۇلتقا قىزمەت»؛ سپەكتاكلىمەن اياقتالدى.
قاتە تاپساڭىز, قاجەتتى بولىكتى تاڭداپ ctrl+enter باسىڭىز.
پىكىر قالدىرۋ
پىكىر