اقتابان شۇبىرىندىداعى جانىن قيعان ءجۇز سارباز جانە يگىلىك باتىر

قازاق تاريحىندا قازاق حالقى ۇمىتپايتىنداي قاسىرەتتى تاريحتىڭ ءبىرى "اقتابان شۇبىرىندى, القاكول سۇلاما" كەزەڭى. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا, سول كەزەڭدە قازاق حالقى ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا قالدى. تۇتقيىلدان شابۋىلداعان جويقىن جوڭعاردىڭ قولى حالقىمىزدى ءبىراز جىلدار بويى اتا قونىسىنان ايىرىپ, "ەلىم ايلاپ" بوستىردى. وكىنىشكە قاراي, قازاق تاريحىندا ابىلاي داۋىرىندەگى ەس جيىپ, قالماققا قارسى شاپقان داۋىردەگى قولباسشى باتىرلار جاقسى زەرتتەلسە دە, ودان بۇرىنعى "اقتابان شۇبىرىندى" كەزىندەگى جانكەشتى باتىرلار جەتكىلىكتى زەرتتەلمەگەندەي. ؛

ماقالامىزدى سول ءۇشىن "اقتابان شۇبىرىندى, القاكول سۇلاما" كەزەڭىندە ءوز جاندارىن بەرىپ, ەلىن امان الىپ قالعان قازاق باتىرلارىنىڭ كوپ ەل بىلە بەرمەيتىن تاريحي دەرەكتەرىنە ارنادىق. بۇل ماقالادا شەجىرەلەردەن, داستانداردان قالعان دەرەكتەر بويىنشا, 70 مىڭ قالماق قولىنىڭ جولىن توسىپ, جان كەشىپ شايقاسقان جانە تۇگەلدەي قازاق تاپقان ءجۇز سارباز جانە ؛يگىلىك باتىر تۋرالى بولادى.

يگىلىك بەكسەيىتۇلى مولشەرى 1700 جىلى, سولتۇستىك قازاق دالاسىنىڭ قىزىلجار, قىزايتاۋى اتانعان وڭىردە دۇنيەگە كەلگەن. ول توعىز تاڭبالى نايماننىڭ ماتاي بۇتاعىنان ءوربيتىن "التى بەگىمبەت" اتانعان قىزاي تايپاسىنىڭ بەگىمبەت اتاسىنان تارايدى, بەگىمبەتتەن بەكسەيىت, بەكسەيىتتەن يگىلىك بولىپ جالعاسادى. قىزايدىڭ (قويشىاعانىڭ) شوبەرەسى, اتاقتى قۇداينازار باتىرمەن جاسى كىشى بولسا دا, جولى تەڭ, ءبىر دəۋىردە جاساعان, تىزە قوسا جاۋعا شاپقان, قازاقتىڭ ەرلىك دəۋىرىندەگى ەلى ءۇشىن ەڭىرەپ تۋعان ەرلەرىنىڭ بىرى.

بەكسەيت بابادان يگىلىك, ساقاۋ, سوقىر, تəنىك اتتى ءتورت ۇل تارايدى. بۇل كەز ۇلى دالاعا بىرىنەن سوڭ ءبىرى قوجالىق ەتىپ جاتقان كوشپەندى دالا يمپەريالارىنىڭ ءورىس-قونىس كەڭەيتىپ, ۇلى قاعان شىڭعىس حاننان قالعان ۇلان-بايتاق جەرگە ەندى كىم ءəمىرىن ورناتادى دەيتىن ساياسي مۇددەلەردىڭ مۇيىزدەسكەن, باتىرلار ءتۇن قاتىپ, ءتۇس قاشقان, جاۋ قايدالاپ ەتىگىمەن سۋ كەشكەن اۋمالى-توكپەلى زامان ەدى. باتىردى زامانى تۋدىرادى دەگەندەي, يگىلىك تە بالا جاستان بەس قارۋعا توسەلگەن, جەتى ونەرگە جەتىلگەن, سەگىز قىرلى, بىر سىرلى جىگىت ؛بولىپ وسەدى. بەكسەيىت بابا ۇلكەنى يگىلىككە قوڭسى وتىرعان, الىس-جاقىنعا داڭقى جەتكەن ەراسىل (قابانباي) باتىر شىققان, "باتىر اۋىلى" سانالاتىن, ىرگەلى قاراكەرەي-مəمبەت ەلىندەگى كۇشىكبايمەن قالىڭ بەرىپ قۇدا بولىپ, قۇيرىق-باۋىر اساسىپ, جول-جورالعى جاساسىپ, نۇرقيا دەيتىن اقىلى كوركىنە ساي يناباتتى قىزدى ايتتىرىپ, تويىن جاساپ, كەلىن ءتۇسىرىپ, وتاۋ كوتەرەدى.

دəل وسى تۇس, قازاق حانى əز-تəۋكەنىڭ قايتىس بولىپ, ءۇش ءجۇزدىڭ دەربەستەنىپ, بىر-بىرىنەن الشاقتاي باستاۋى قازاق حاندىعىنىڭ əسكەري-ساياسي قۋاتىن ايتارلىقتاي əلسىرەتەدى. ونىڭ ۇستىنە, جۇت جەتى اعايىندى دەمەكشى, بىرنەشە جىلعا سوزىلعان سوعىس پەن تəبيعي اپاتتار ەلدىڭ ساعىن مۇقاتىپ, مالىن جۇتاتىپ, ەڭسەسىن باسادى.

باتىس موڭعوليا جەرىندە ىرگە كوتەرگەن جاۋىنگەر ويراتتار وداعى, 1635 جىلدارعا كەلگەندە, شىعىس حالقا موڭعۇلدارى مەن سين يمپەرياسىنىڭ سوققىسىنان باتىسقا ىعىسىپ, باتىس موڭعوليا, شىعىس تارباعاتاي, موعولستان يەلىگىندەگى شىعىس جەتىسۋ الابىندا ەكىنشى رەت əسكەري وداق قۇرىپ, تاريحتا جوڭعار حاندىعى دەلىنەتىن ىرگەلى, كوشپەندى, قۋاتتى حاندىقتىڭ نەگىزىن قالايدى. قازاق قيسا- داستاندارىندا قۇبا قالماق اتانعان, قازاق حاندىعىمەن بىردە تاتۋ, بىردە قاتۋ بوپ كەلگەن, قۇرىم توقىمدى, تاپال اتتى وسى قالماقتار, 17 عاسىردىڭ سوڭى مەن 18 عاسىردىڭ باسىندا, وزدەرىنىڭ ىشكى قايشىلىقتارىن رەتتەپ, تۇمەن-تۇمەن əسكەر جاساقتاپ, پاتىشالىق رەسەيمەن قارىم-قاتىناس ورناتىپ, وت قارۋلار ساتىپ الا باستايدى, 1715 جىلى ورىستاردا تۇتقىندا جۇرگەن شۆەد شەبەرى رەناتتى قولعا ءتۇسىرىپ, زەڭبىرەك قۇيۋ تەحنيكاسىن مەڭگەرەدى. تاريحي مəلىمەتتەر بويىنشا, جوڭعار حاندىعىنىڭ بيلىك تىزگىنىن سىبان راپتان ۇستاعان (1697~1727) 30-جىلدا, قازاق جەرىنە جەتى رەت (1698, 1711, 1712, 1714, 1718, 1723, 1725 جىلدار) قاندى جورىق جاساپ باسىپ كىرىپتى. بۇل سوعىستار ەلدىڭ شەتى, جەلدىڭ وتىندە وتىرعان قازاق رۋ-تايپالارىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ, ەلدەن ايىرىپ, جەردەن كەتىرەدى. تاريحي دەرەكتەردە, قۇداينازار باتىر قىزى گۇلايممەن بىرگە ءجۇز سارباز 1718 جىلى, قىزىلجار اسۋىنداعى ءبىر كەزەكتى جوڭعار شابۋلىنا قارسى سوعىستا, ءۇش كۇن جاۋدىڭ الدىن توسىپ اتىسىپ, سوڭىندا تۇگەل شەيت بولاتىنى ايتىلادى. ول كەزدە 18-گە تولعان يگىلىكتىڭ وسى قىرعىننىڭ باسى-قاسىندا بولعانى, ەلگە يە بوپ قورعان بولعانى بەلگىلى .

1723 جىلى كوكتەم قاراوزەك شاقتا, ەل جايلاۋعا كوشۋگە دايىندالىپ جاتقان ەل شەتىنە, قۇبا قالماقتىڭ جەتى باعىتقا بولىنگەن 70-مىڭ قولى تۇتقيىل باسىپ كىرەدى. ابدىراپ قالعان ەل, اتتانداپ əر تۇستان توپتاسىپ, جاسانعان جاۋعا قارسى اسىعىس اتقا قونادى. وسى توپتىڭ شابۋىلشى شەبىندە ەندى عانا 23-كە شىققان جاس باتىر يگىلىك تە بار ەدى. جارى نۇرقيا مەن ەندى عانا ەكى جاسقا تولعان تۇڭعىشى əبىكەندى ەل-جۇرتىنا تابىستاپ, ەل مەن جەردى قورعاۋ ءۇشىن, ورتشە شارپىعان جاۋ شەبىنە شيرىعا اتتانادى, وسىدان بەس جىل بۇرىن وسى قۇبا قالماقپەن سوعىستا وپات بولعان اتالاس تۋىس اعاسى قۇداينازار باتىر مەن əپكەسى گۇلايىم سىندى سانمىڭداعان بوزداقتاردىڭ بوداۋى ءۇشىن, كەتكەن كەك, توگىلگەن قان, ەلدىك نامىسى, كىندىك قانى تامعان جەر ءۇشىن, كەكتەنە اقىرىپ, ارۋاقتارىن شاقىرىپ, ءبىر تəڭىرگە سيىنىپ, "قاپتاعايلاپ" جاۋعا شابادى. ول ءوز توبىمەن بىرگە, انتالاعان جاۋدىڭ الدىن تورىپ, توسا-توسقاۋىلداي سوققى بەرىپ, ەل مەن جەردى, اتا-مەكەندى, وتاندى قورعاۋ جولىندا ەرلىكپەن ۇرىس سالادى. جاسانىپ كەلگەن جاراقتى جاۋدىڭ قاتتى سوققىسىنان قانسىراعان ەل ەس جيا الماي جاپپاي سىر بويىنا اۋادى. ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ءبىر بولەگى شىرشىق وزەنىنەن اسىپ قۇلاسا, ءبىر بولىگى القاكول باسىپ, بۇحارا مەن سامارقانعا قاراي بوستى. كىشى ءجۇز قازاقتارى ساۋران اينالىپ, حيۋاعا قاراي اعىلدى. اتا-مەكەن, كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرىن جاۋ قولىنا تاستاپ, جازدىڭ اپتاپ ىستىعىنا ۇرىنعان ەل, جات جەردە شولدەن قىرلدى. "əۋەلى ەل اۋعاندا قىزاي اۋعان, كولىنەن يتىشپەستىڭ قايىڭ ساۋعان." دەپ كەلەتىن دوسبەر ساۋىرىقۇلىنىڭ قيساسىنداعىداي, قىزاي ەلى دە قاسىرەتتى "اقتابان ؛شۇبىرىندى, القاكول سۇلاما" جىلداردىڭ كۋəسىندەي بولعان <؛<؛ەلىم-اي>؛>؛ زارىن ەگىلە ايتىپ, اۋعان ەلمەن بىرگە سىر بويىنا شۇبىرا كوشتى.

قاپتاعان جاۋمەن قاشا سوعىسىپ, كوزبايلاپ قويانبۇلتاققا سالىپ, الدىن توسىپ اڭدىسىپ اندىزداپ ۇرىس سالىپ جۇرگەن, əر توپتان قۇرالعان قۇراما قازاق ساربازدارى ەل-جۇرتتى, قاتىن-بالا, مال-جاندى نەشە كۇندىك جەرگە جونەلتىپ جىبەرگەسىن, ەندى ايانباي ۇرىسقا ارالاسادى. بۇل توپتا ماتاي ءبورىباي باتىر باستاعان نايماننىڭ ءبىر قاناتى "قاپتاعايلاپ" ۇرىس سالسا, قىزاي باتىرلارىنان, دەربىس اتاسىنان بوگەنباي ءبيدىڭ ۇلى ساعىندىق باتىر, قۇتتىباي, قاراعاي, جاقابول, تۇمانباي, تاستەمىر باتىرلار, مەڭىس قۇداينازار باتىردىڭ ۇلى ەسەنكەلدى باتىر, سولتانكەلدى, قارامەندە, تورعاي, قوڭىرباي, قۋنازار باتىرلار, بەگىمبەتتەن جاسى كەلىپ قالسا دا جاۋدان قايتىپ كورمەگەن "جاۋ قاباقتى" جاراس باتىر, ىرىسباي, امان باتىر, انداس ت ب باتىرلار ءبىر اپاننىڭ بورىلەرىندەي بىرىگىپ, تىزە قوسا جاۋعا قارسى ۇرىس سالادى. ساعىندىق باتىر تۋرالى حالىق اڭىزدارىندا بىلاي باياندالادى, ء"بىزدىڭ قىزاي ەلى جاۋكەرشىلىك زاماندا əبدەن سانسىراپتى, توز-توزى شىعىپ, بارماعان جەرى, باسپاعان تاۋى قالماي, قايدا بارسا دا "قورقىتتىڭ كورى" بولىپتى. سوندا قىزايدىڭ ەركوكىرەك باتىرلارى بىرىن- ءبىرى ىزدەپ تاۋىپ, قالماقتان كەك الۋعا əرەكەت جاساپتى..." دەلىنەدى. دەمەك, جاۋ تيگەندە اسىعىس اتقا قونعان باتىرلار, تاكتيكالىق ۇرىستان سوڭ, ءبىر ءبىرىن ىزدەپ تاۋىپ, بىرگە قيمىل جاساپ, جاۋعا سوققى بەرىپ وتىرعان. سول سياقتى, "اقتابان شۇبىرىندى" جىلدارى, قازاقتىڭ ءبىرى قالماي بوسىپ كەتتى دەۋگە نەگىز جوق, ول تۋرالى بىلاي باياندالادى, "اقتابان شۇبىرىندى كەزىندە قازاقتىڭ ءبəرى بىردەي ءوز مەكەنىن تاستاپ, جالپى بەتتىك قونىس اۋدارىپ كەتكەن جوق... جوڭعار فەودالدارى باسىپ العان جەرلەردەگى قازاقتار دا جاۋدىڭ ارتقى شەبىندە كوتەرىلىستەر جاساپ وتىردى, بۇل كوتەرىلىستەردىڭ نەگىزگى كۇشى فەودالدار ەمەس, حالىق بۇقاراسى ەدى, ونى ۇيىمداستىرۋشىلار حالىق ىشىنەن شىعىپ, ەل-جۇرتىنا دەگەن ادالدىعىمەن, ەڭىرىەگەن ەرلىگىمەن تانىلعان حالىق باتىرلارى بولدى..." (<؛<؛قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى>؛>؛ 423~424 ب). مىنە, ارتقى شەپتە اتوي سالعان وسى باتىرلاردىڭ بەل ورتاسىندا يگىلىك باتىر دا بولدى.

كۇندى تۇنگە جالعاعان جىرىندى سوعىس اپتالاپ, ايلاپ جالعاسىپ جاتتى, سانى كوپ جاراقتى جاۋ دا ايانىپ قالمادى, كەزىكتى ءبىر قويان-قولتىق سۇراپىل سوعىستا, يگىلىك باتىر جاۋدى جارىپ كىرىپ, قاندى اڭساعان ابادانشا قۇنىعىپ العان جاس باتىردىڭ كوزىنە ەشتەمە كورىنبەي, جاۋىنىڭ باسىن الماداي قاعىپ, ارىستانداي اقىرىپ, جولبارىسشا جاپىرىپ ارالسقان سəتتە, كوزگە ەرەكشە تۇسكەن باتىردى باقىلاپ وتىرعان قالماق قولباسشىسى, 20~30 شاقتى جاساۋىلىنا بۇيرىق بەرىپ, باتىرعا لاپ قويادى دا ءبولىپ الىپ كەتپەك بولادى. مۇنى بايقاعان قارت باتىر جاراس باستاعان توپ كەلىپ ارالاسادى, جاراس باتىر جاۋىرىننان جاراقات الىپ, بىرنەشە سارباز وپات بولادى. وسى شايقاستا يگىلىك باتىرعا تاسادا تۇرىپ كوزدەپ اتقان جاۋ وعى ءتيىپ, اۋىر جارالانادى, باتىرلار يگىلىكتى ورتاعا الىپ, شەپتى بۇزىپ شىعىپ, قوسىنعا ورالادى. وسى العان جاراقاتى اسقىنىپ, سوعىس دالاسىندا قىرشىن جاس مەزگىلسىز شەيد بولادى. بۇل كەز 1723 جىلدىڭ كۇزى ەدى. بىرگە جۇرگەن قاندىكويلەك باتىرلار مەن تۋىستارى, جاس باتىردىڭ دەنەسىن قىزىلجار وڭىرىندەگى تاسپەن ءورىپ قالاعان ء"جۇز وبا", "قىزاي بەيتى", "قۇداينازار وباسى", "قىرىق وبا" دەلىنەتىن قىزاي زيراراتتارى مەن "قىزاي تاۋى" اتانعان جەرلەردىڭ بىرىنە ارۋلاپ جەرلەيدى. ارتىندا جالعىز ۇلى əبىكەنى قالادى, əبىكەندى شەشەسى نۇرقيا "يگىلىكتىڭ اتىن وشىرمەيمىن" دەپ, اتاسى بەكسەيىتتىڭ رۇقساتىمەن توركىنى قاراكەرەي-مəمبەت ەلىنە اپارىپ تəربيەلەپ وسىرەدى. əبىكەن ات جالىن تارتىپ ازامات بولعاندا, اڭىز بويىنشا, قىزايدىڭ اتاقتى قارابيى -- ەسىركەپ بي ءبىر جولعى قاراكەرەيلەرمەن بولعان داۋ-شار ساپارىندا, نۇرقيا جەڭگەسى مەن əبىكەندى كەزىكتىرىپ, ەلگە الىپ كەلەدى. سول əبىكەننەن 14-اتا ۇرپاق تاراپ, بۇگىندە يگىلىكتەي باتىر بابالارىنىڭ اتىن وشىرمەي, سانى مول, ىرگەلى رۋ, ۇيالى بəيتەرەككە اينالىپ وتىر.

پايدالانعان دەرەكتەر: <؛<؛ساسان بي>؛>؛ قاسىمقان ۋاتقانۇلى؛ <؛<؛يگىلىك شەجىرەسى>؛>؛ نۇرمۇقامەت قۋانبەكۇلى؛ <؛<؛قىل بايراقتى, قۇرىم توقىمدى قالماقتار كىم؟>؛>؛ جىلقىباي جاعىپارۇلى

دايىنداعان: قۋانىش ارميا