ورتا ازيانىڭ تۇڭعىش ساياسي ەميگرانتى

مۇستافا شوقاي (چوكاي, چوكاەۆ, چوكاي-وگلى) &ndash؛ رەسەيدەگى جانە ءوزىنىڭ تۋعان جەرى قازاقستانداعى ەڭ تانىمال تۇلعالاردىڭ ءبىرى, عۇمىرى قىسقا بولعان تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ كوشباسشىسى. قازاقتىڭ اقسۇيەك اۋلەتىنەن شىققان مۇستافا شوقاي 1918 جىلى جاڭا بيلىكتى قابىلداي الماي, 1921 جىلدان 1941 جىلعا دەيىن فرانسياعا قونىس اۋدارىپ, سوندا ورنىعادى. كەڭەس كەزەڭىندە, 1930 جىلدار مەن 1940 جىلداردىڭ باسىندا وعان گەرمانياداعى ناسيستىك رەجىممەن بايلانىسىپ, ىنتىماقتاستىق ورناتتى دەگەن ايىپ تاعىلدى.

ال سوڭعى جىلدارى تاريحشىلار قازاقستان مەن تاجىكستاندا جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىندە مۇستافا شوقايدىڭ ەسىمى تاعىلعان ايىپ پەن كىنادان ادا ەكەنىن دالەلدەپ كەلەدى. قازاقستان مەن فرانسيادا وعان ارناپ ورناتىلعان ەسكەرتكىشتەر &ndash؛ كەيىنگى ۇرپاق تاعزىمعا لايىق ازاماتتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە بەرگەن زاڭدى قورىتىندى مەن جوعارى باعا.

ونەگەلى ءومىر بەتتەرى

1917-1921 جىلدارداعى قازاقستاننىڭ مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى, تۇركىستان ۇلتتىق كەڭەسىنىڭ بولاشاق كوشباسشىسى مۇستافا شوقاي 1890 جىلى 25 جەلتوقساندا سىرداريا وزەنىندەگى اۋليە-تاراڭعىل اۋىلىندا, قازاقستاننىڭ قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ جەرىندە, كوزى اشىق اقسۇيەك وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ورىس مەكتەبىندە باستاۋىش ءبىلىم الىپ, 12 جاسىندا تاشكەنت گيمنازياسىندا وقۋىن جالعاستىرىپ, ونى التىن مەدالمەن بىتىرگەن مۇستافا 1910 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى.

ۋنيۆەرسيتەت ديپلومىن العاننان كەيىن مۇستافا شوقاي 2 جىل رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ مۇسىلمان فراكسياسىنىڭ حاتشىسى بولىپ قىزمەت اتقارادى. جاس ساياساتكەردىڭ ەڭ ماڭىزدى جەتىستىگى تاشكەنتتەگى مەملەكەتتىك دۋما كوميسسياسىنىڭ جۇمىسىنا قاتىسۋى بولدى, ناتيجەسىندە كوميسسيا باسشىسى الەكساندر كەرەنسكيي (ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ بولاشاق باسشىسى) پاتشالىق رەسەيدە ۇلكەن سۇراق تۋدىرعان تۇركىستان حالقىنىڭ جاعدايى جانە ادامداردىڭ نارازىلىعىنىڭ سەبەپتەرى تۋرالى بايانداما جاسادى. بۇل قۇجاتتى دايىنداۋدا جاس زاڭگەر مۇستافا شوقايدىڭ دا ۇلەسى بار ەدى.

1917 جىلى رەسەي يمپەرياسىندا رەۆوليۋسيا بولىپ, وزگەرىستەر باستالدى. بولشەۆيكتەر بيلىكتى باسىپ العاننان كەيىن مۇستافا شوقاي تۇركىستان اۆتونومياسى قۇرىلعان قوقانعا قونىستاندى, وندا ول الدىمەن سىرتقى ىستەر دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى لاۋازىمىن اتقارىپ, كەيىننەن اۆتونوميانى باسقاردى. تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ كەڭەستىك رەسەي قۇرامىنا كىرۋىن جاقتاعان مۇستافا شوقاي «؛قىزىلدار»؛ ۇيىمداستىرعان قانقۇيلى قىرعىن باستالعاننان كەيىن بولشەۆيكتىك رەجىممەن ىنتىماقتاستىقتان باس تارتىپ, تاشكەنتتە جاسىرىنادى. وندا ول بولاشاق جارى &ndash؛ پەتەربۋرگتەن شىققان اقسۇيەك ماريا گورينامەن تانىسادى.

بولشەۆيكتەردىڭ قۋدالاۋىنان جاسىرىنىپ, 1919 جىلدىڭ كوكتەمىنەن 1921 جىلدىڭ اقپانىنا دەيىن مۇستافا شوقاي تيفليستە تۇرىپ, پۋبليسيستيكالىق قىزمەتپەن اينالىسقان. الايدا بولشەۆيكتەر زاكاۆكازە دەموكراتيالىق رەسپۋبليكالارىن قۇلاتقاننان كەيىن, ساياساتكەر ءۇشىن ەڭ دۇرىس شەشىم ەميگراسيا ەكەنى انىق بولادى.

اسىل ازاماتقا جالا جۇقپايدى

مۇستافا شوقايدىڭ فرانسياداعى ەميگراسيادا وتكىزگەن جيىرما جىلى جارقىن بولعانى سونشالىق, ونىڭ باق-تاعى بەينەسىنە كۇيە جاققىسى كەلگەندەر ول قاتىسقان تالاي ءىس-شارا مەن وقيعانىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ كورسەتىپ جاتتى. ولار, اسىرەسە, مۇستافا شوقايدىڭ 30-جىلداردىڭ اياعى مەن 40-جىلداردىڭ باسىنداعى ارەكەتتەرىن بۇرمالاپ, تولىعىمەن تۇرلەندىرۋگە تىرىستى. جالعان زەرتتەۋشىلەر وعان ءتىپتى ۆەرماحت كۇشتەرىنىڭ قۇرامىندا تۇركىستان لەگيونىن قۇرۋ مەن ونى ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋ يدەياسىن تاڭعان.

دەگەنمەن ساياسي ەميگرانتقا قاستىق ويلاۋشىلاردىڭ شابۋىلدارىن كەلەسى قۇجاتتارعا سۇيەنە وتىرىپ, وڭاي تەرىسكە شىعارۋعا بولادى: تۇركىستان لەگيونىن قۇرۋ تۋرالى بۇيرىقتى گيتلەر 1941 جىلعى 22 جەلتوقساندا شىعاردى, ال فاشيستەرمەن ىنتىماقتاسۋدان باس تارتقان مۇستافا شوقاي 1941 جىلعى 27 جەلتوقساندا قايتىس بولدى (كەي مالىمەتتەر بويىنشا ول ۋلانعان). شوقايدىڭ ناسيستەرمەن بىرىگىپ, تۇركىستان لەگيونىن قۇرعانى تۋرالى تاراعان داقپىرت ءسوزدى 2000-جىلداردىڭ باسىندا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىزىلوردا وبلىسى بويىنشا دەپارتامەنتىنىڭ اقتاۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى ارنايى كوميسسيانىڭ باسشىسى, كسرو مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ پولكوۆنيگى ءامىرحان باكىروۆ جوققا شىعاردى.

ول 2004 جىلعى 28 ساۋىردە «؛ايف-قازاقستان»؛ باسىلىمىندا بىلاي دەپ اتاپ ءوتتى: «؛مۇستافا شوقاي تۋرالى اشىق باسپاسوزدەگى بارلىق ماتەريالدان باسقا, مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇقك مۇراعاتىنداعى 40 تومدىق قىلمىستىق ءىستى دە تالداپ شىقتىم, وندا ونى «؛وتانعا وپاسىزدىق جاسادى جانە فاشيستەرگە كومەكتەستى»؛ دەپ ايىپتايدى. بۇل ايىپ تۇركىستان لەگيونى ۇيىمىنا نەگىزدەلگەن. مەنىڭ ويىمشا, قاسىرەتپەن تانىلعان تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتى مەن تۇركىستان لەگيونىن ول قۇرماعان, ولاردى قىزىل ارميامەن كۇرەسۋگە دە ول جىبەرگەن جوق. ول تۋرالى نە ايتىلسا دا, 1941-1944 جىلدارداعى تۇركىستان لەگيونى مەن كوميتەتىنە شوقايدىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق ەدى»؛.

مۇستافا شوقاي مەن رەسەي فەدەراسياسى

شوقايدىڭ كەڭەس ءداۋىرىنىڭ تاريحشىلارى بايانداعان ءومىرى مەن قىزمەتى ۇلى تۇلعاعا ارنايى تاپسىرىسپەن كۇيە جاعۋعا تىرىسقانداردىڭ ارەكەتىنە ۇقسايدى. كەڭىنەن تارالعان جالعان اقپاراتتاردى بىرنەشە «؛اۆتور»؛ بىرەۋدى قارالاۋدىڭ بارلىق ەرەجەسىنە ساي وڭدەپ وتىرعانداي, ياعني ولار مۇراعاتتان ءبىر دەرەكتى الىپ, شىندىقتى بۇرمالاپ, ونى وتىرىكپەن شەبەر كوركەمدەپ جەتكىزگەن.

شوقاي بىردە-بىر مۇراعات قۇجاتىندا فاشيستەردىڭ كەڭەس وداعىن تالقانداۋىنا شاقىرعان ەمەس. سانكت-پەتەربۋرگتە ءبىلىم الىپ, ورىس جانە ەۋروپانىڭ بىرنەشە ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن مۇستافا شوقاي قازاقستاننىڭ بولاشاعىن كورشىلەس رەسەي مەملەكەتىمەن بايلانىستىرعان.

سوڭعى جىلدارى مۇستافا شوقايدىڭ قىزمەتىن زەرتتەگەن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحشىلارى انىقتاعانداي, 1917 جىلى 27 قاراشادا تۇركىستان اۆتونومياسى جاريالانعان قوقاندا وتكەن iv ولكە مۇسىلماندارىنىڭ توتەنشە قۇرىلتايىندا سويلەگەن سوزىندە مۇستافا شوقاي: «؛قازىرگى جاعدايدا تولىققاندى مەملەكەت قۇرۋ وڭاي ەمەس. وعان لايىق كادر دا, تاجىريبە دە, كەلەشەك اۆتونوميانى قورعايتىن قارۋلى كۇش تە جوق. رەسەي ءقازىر قانشالىقتى ءالسىز بولعانىمەن, ول بىزدەن الدەقايدا قۋاتتى. ءبىز رەسەيمەن دوستىقتا, بەيبىت ءومىر ءسۇرۋىمىز كەرەك. وسىعان گەوگرافيالىق جاعدايدىڭ ءوزى ەرىكسىز يتەرمەلەيدى»؛.

كەيىنگى جىلدار كورسەتكەندەي, ونىڭ ىشىندە كسرو ىدىراعاننان كەيىنگى كەزەڭدە دە قازاقستاننىڭ رەسەيمەن وداعى مەن دوستىعى مىزعىماستاي بەرىك بولىپ قالا بەردى.

قورىتىندى ورنىنا

2020 جىلدىڭ قازان ايىندا وزبەكستاندا كەڭەستىك كەزەڭدەگى قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ءومىرى مەن جاعدايىن زەرتتەۋ مەن ولاردىڭ ەسىمدەرىن ماڭگى ەستە ساقتاۋ ءۇشىن رەسپۋبليكالىق جۇمىس توبى قۇرىلدى. كوميسسيانىڭ جۇمىسى جارتى جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلدى جانە 2021 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ سوڭىندا وزبەكستاننىڭ جوعارعى سوتى اشىق وتىرىستا ورتا ازياداعى باسماشىلار قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى قۇرباشى يبراگيمبەكتى اقتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعانى بەلگىلى بولدى. تاۋەلسىز وزبەكستاننىڭ جوعارعى سوتىنىڭ وسى شەشىمىنە دەيىن كەڭەس داۋىرىندە تاجىكستان, وزبەكستان جانە اۋعانستان اۋماعىنداعى باسماشىلار قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسىنىڭ ەسىمى كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋلارىمەن تەڭەستىرىلگەن.

«؛بۇل تۇلعانىڭ تاعدىرىندا ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ كۇردەلى دە قاراما-قايشى تاريحى كورىنىس تاپقان. تاجىكستاندا, وزبەكستاندا, اۋعانستاندا يبراگيمبەك بىرەۋ ءۇشىن جەككورىنىشتى باسكەسەر, قاتىگەز ءارى ساۋاتسىز جاۋىز ادام. ال باسقالارى ونى ۇلتتىق باتىر رەتىندە ماقتان تۇتىپ, ەسىمىن ۇلكەن ماقتانىشپەن ايتادى»؛, دەپ جازدى تاريحشى كامولۋدين ابدۋللاەۆ.

ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ پروسەسى ءقازىر قازاقستاندا دا ءجۇرىپ جاتىر. كامولۋدين ابدۋللاەۆتىڭ تۇيىندەۋىنشە, قازاقستاننىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى مۇستافا شوقايدى ورتا ازيانىڭ العاشقى ساياسي ەميگرانتى دەپ اتاۋعا بولادى. تاۋەلسىز قازاقستاندا باسىپ شىعارىلعان بولاشاق تاريح وقۋلىقتارىندا ونى ءدال وسىلاي اتايتىنىنا ەش كۇمان جوق.

اندرەي زاحۆاتوۆ

ساياساتتانۋشى, پۋبليسيست

(رەسەي)