ارحيۆتەردى قۇپياسىزداندىرىپ, مەملەكەت "؛جاۋىپ تاستاعان"؛ پروبلەمالاردى اشاتىن كەز كەلدى (سوڭى)

 ؛

ونىنشى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ساياسي بيلىگى مەن رەسمي اكادەميالىق عىلىمى ءالى كۇنگە دەيىن ورال قالاسىندا قاھارمان-ستۋدەنتتەر قۇرعان «؛قازاق حالقىن قورعاۋ وداعىنىڭ»؛ (باسشىسى اتىلىپ, مۇشەلەرى سوتتالعان), قاراعاندى وبلىسىنداعى «؛ەسەپ»؛ پارتياسىنىڭ, پاۆلودارداعى «؛جاس ۇلان»؛ («؛مولودايا گۆارديا»؛) پارتياسىنىڭ, الماتىداعى «؛ازات»؛, «؛جەلتوقسان»؛ (1989-1991 گگ.) جانە باسقا دا اتى كوپشىلىككە بەلگىلى ەمەس قوعامدىق-ساياسي ۇيىمداردىڭ باعدارلامالىق ماقساتتارى مەن مىندەتتەرىن, نە قۇرىلۋ سەبەپتەرىن زەرتتەمەدى, ناسيحاتتامادى, بۇل ۇيىمدار 20-شى عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى مەن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەستى ۇيىمداستىرۋعا تىرىسقان بولاتىن.
1979 جىلى بۇرىنعى سەلينوگرادتا قازاقستاننىڭ تۇتاستىعىن بۇزىپ, ونىڭ اۋماعىندا نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋعا قارسى حالىقتىڭ جاپپاي نارازىلىعىنا جانە سوعان وراي جاسالعان كوپتەگەن ميتينگىلەرگە وبەكتيۆتى ساياسي باعا بەرىلمەدى. حرۋششەۆتىڭ ۆوليۋنتاريزمىنە اشىق قارسى شىعىپ, قازاقستاننىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن قورعاعان قازكسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ بۇرىنعى ءتوراعاسى ج.تاشەنوۆتىڭ ازاماتتىق ەرلىگىنە دە ءالى كۇنگە دەيىن ءتيىستى تۇردە مەملەكەتتىك باعا بەرىلمەدى.
قازاقستانداعى 1960 &ndash؛ ء80-شى جىلدارداعى نارازىلىق قوزعالىسىن دا جان-جاقتى زەرتتەپ, وعان وبەكتيۆتى عىلىمي-تاريحي باعا بەرۋ قاجەت. اتاپ ايتقاندا, ءبىزدىڭ ەلىمىز قازاق حالقىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ءارتۇرلى ادىسپەن توتاليتاريزممەن كۇرەسكەن ءبىزدىڭ ديسسيدەنتتەرىمىز ماحمەت قۇلماعامبەتوۆتىڭ, حاسەن قوجاحمەتتىڭ جانە ءارتۇرلى سالالار مەن وڭىرلەردەگى, اتتارى ونشا بەلگىلى ەمەس باسقا دا كوپتەگەن قاھارمانداردىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىنە مەملەكەتتىك باعا بەرگەن جوق. وسى جانە باسقا دا فاكتىلەر سول جىلدارى قازاق حالقىنىڭ پاتريوتتارى مەن ۇزدىك وكىلدەرى ءوز وتانىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەستى توقتاتپاي, جالعاستىرا بەرگەنىن كورسەتەدى. بۇل مىسالدار ءوز وتانىنا دەگەن كىرشىكسىز ماحابباتتىڭ, پاتريوتيزم مەن ادال قىزمەت ەتۋدىڭ كورىنىسى رەتىندە مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋ باعدارلامالارىنا ەنگىزىلۋگە ءتيىس. ولار بويىنشا ديسسەرتاسيالار قورعالىپ, كىتاپتار جازىلۋى, فيلمدەر ءتۇسىرىلۋى كەرەك.
ون ءبىرىنشى. جۇرتشىلىق قازاقستانداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە (1986 جىلعى) تولىق مەملەكەتتىك جانە ساياسي باعا بەرىلۋىن كۇتىپ وتىر. ءبىزدىڭ مەملەكەت قازاق حالقى مەن قازاقستاننىڭ ار-ۇجدانى مەن قادىر-قاسيەتىن قورعاعان قازاق جاستارىنىڭ جاپپاي باتىرلىعى مەن ءپاتريوتيزمىن تانۋعا ءتيىس. «؛حالىق قاھارمانى»؛ اتاعىنا قايرات رىسقۇلبەكوۆ قانا ەمەس, ەربول سىپاتاەۆ تا, حاسەن قوجاحمەت تە, قۇرمانعازى ايتمىرزا مەن باسقالار دا لايىقتى. «؛جەلتوقسان-86»؛-نىڭ 30 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيادا ون ەلدەن كەلگەن عالىمدار وسى كوتەرىلىستىڭ, ياعني سوڭعى ەلۋ جىلدا كوكپ وك-نىڭ ۇلتتىق ساياساتىنا قارسى شىققان حالىقتىڭ العاشقى جاپپاي باس كوتەرۋىنىڭ ساياسي جانە تاريحي ماڭىزىنا جوعارى باعا بەردى. وسى كونفەرەنسيانىڭ قارارىن ورىنداۋ قاجەت. ءبىزدىڭ جوعارعى بيلىك قوعامنىڭ تولقۋىن بولدىرماۋ دەگەن سياقتى اسىرەساقتىقتىڭ سالدارىمەن ساياساتتاعى كەيبىر توپتاردىڭ, سونىمەن قاتار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى باسشىلارىنىڭ مۇددەلەرىن جاقتاپ, كونستيتۋسيالىق سوتتىڭ سۋدياسى گ.كيم ەكەۋمىزدىڭ وسى وقيعاعا بايلانىستى كونستيتۋسيالىق سوتتىڭ اشىق تىڭداۋىنا دايىنداعان ەڭبەكتەرىمىزدىڭ جولىن كەسىپ تاستادى. وسى ءىس بويىنشا ازاماتتاردىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىعىن اياققا باسقاندىعى, ساياسي قارسىلىقتى كۇش قولدانىپ تاراتقاندىعى, قاتىسۋشىلاردى جازىقسىز قۋدالاعاندىعى ءۇشىن سوتتىلىق جاۋاپكەرشىلىككە مەملەكەتتىك ورگاندار باسشىلارى, ءىرى لاۋازىم يەلەرى تارتىلۋعا ءتيىستى ەدى. وسى قۇجاتتارمەن تانىسقان ساراپشىلار ونىڭ ماتەريالدارىن «؛قازاقستان كومپارتياسىنا جاسالاتىن «؛كىشى نيۋرنبەرگ پروسەسى»؛ دەپ باعالاعان بولاتىن.
وسى ىسكە جول اشپاۋدىڭ سالدارىنان كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردى ء(تىپتى وعان نيەتتەستەردى) جاپپاي جانە جۇيەلى تۇردە قۋدالاۋ مەن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتۋدى تىكەلەي ۇيىمداستىرعان جانە باقىلاپ وتىرعان قازاقستان كومپارتياسى وك, اسىرەسە الماتى وبلىستىق جانە قالالىق پارتيا كوميتەتتەرى شەنەۋنىكتەرىنىڭ, قۇقىق قورعاۋ جانە سوت ورگاندارى وكىلدەرىنىڭ تۇگەل ءاتى-جونى جانە كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى قىلمىستارى اتالعان جوق. اتاپ ايتقاندا ولار الماتى قالاسىنىڭ كوشەلەرىندە ۇلتى قازاق ازاماتتاردى جاپپاي ۇرىپ-سوعۋ مەن قورلاۋدى وزدەرى ۇيىمداستىرىپ, وزدەرى بۇركەمەلەپ وتىردى, كوتەرىلىسكە شىققان حالىققا قارسى باسقا قىلمىستاردى دا جاسادى. ال حالىق ءوزىن قيلى زاماندا ساتقان جانە جازىقسىز قۋدالاعان جانداردىڭ كىمدەر ەكەنىن بىلۋگە قۇقىلى.
ون ەكىنشى. ءبىزدىڭ بارلىق ارحيۆتەرىمىزدى تولىقتاي اشىپ, شەتەلدىك قورلاردا بار ماتەريالداردى جيناپ, ستاليندىك باسشىلىقتىڭ كىناسىنەن گەرمان فاشيزمىنە (بۇل تۋرالى رەسەيلىك جانە شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەر, ساراپشىلار ۇنەمى جازادى) تۇتقىنعا تۇسكەن جانە «؛تۇركىستان لەگيونى»؛ دەپ اتالاتىن جەردە ۋاقىتشا بولعان, كەيىننەن كەڭەس وداعىندا اياۋسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان, ءسويتىپ ەكى رەت اباقتى ازابىن تارتقان قازاقستاندىق اسكەري تۇتقىندارعا وبەكتيۆتى عىلىمي-قۇقىقتىق باعا بەرۋ قاجەت. ولاردىڭ اراسىندا اقتالماعانداردى اقتاۋ كەرەك. بۇل الداعى ۋاقىتتا مەملەكەت باسشىلارىنىڭ وزدەرىنىڭ ساياسي جانە ستراتەگيالىق قاتەلىكتەرىن قاراپايىم ادامداردىڭ موينىنا ارتۋىنا جول بەرمەس ءۇشىن قاجەت. مىسالى, رەسەيدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ب. ەلسين سوناۋ 1995 جىلى ءوزىنىڭ شەشىمىمەن رەسەيلىك اسكەري تۇتقىنداردى اقتادى.
ون ءۇشىنشى. مەملەكەت قوزعاتپايتىن جانە «؛جاۋىپ تاستاعان»؛, ءبىراق قوعامدا قىزۋ تالقىلانىپ جۇرگەن كەيبىر قازىرگى زامانعى ماسەلەلەردى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. بۇل جەردە حالقىمىزدىڭ بىرلىگى, مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك پروبلەماسى, ەڭبەك ادامىنا دەگەن قۇرمەت, سونداي-اق قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن قاھارماندارىمىزدىڭ ءپاتريوتيزمى مەن ەرلىگىن حالىق جادىندا ماڭگى ساقتاۋ جونىندە ايتقالى وتىرمىز.
وتارشىل جانە توتاليتارلىق بيلىكتەر, ولاردىڭ ارناۋلى قىزمەتتەرى, ءار رەجيم ءوزىنىڭ ادىستەرى ارقىلى ء«؛بولىپ ال دا بيلەي بەر»؛ دەگەن ساياساتتى ىسكە اسىرا وتىرىپ, قازاق حالقىنىڭ جۇزدەر مەن رۋلارعا بولىنگەنىن جاسىرىن كوتەرمەلەدى, قازاق حالقىنىڭ بىرلىگىن السىرەتۋ ءۇشىن ولاردىڭ اراسىندا ادەيى وشپەندىلىك وتىن جاقتى. وكىنىشكە وراي, تاۋەلسىزدىك جىلدارى ىشىندە ءبىزدىڭ ورتالىقتاعى, سونداي-اق جەرگىلىكتى جەردەگى بيلىگىمىز ءبىرتۇتاس قازاق حالقىن رۋلار مەن جۇزدەرگە ءبولۋدىڭ جولىن كەسپەدى, قايتا ءبىزدىڭ پاتريارحاتتىق اۋرۋىمىزدى ۇلتتىق داستۇرلەردى ساقتاۋ دەگەن جەلەۋمەن وزدەرىنىڭ تايپالىق جانە پايداكۇنەمدىك ماقساتتارىنا پايدالانىپ باقتى. ءبىز بۇگىن حالىقتى الداعى ۋاقىتتا بولۋى مۇمكىن قانداي تالاس-تارتىستارعا باستاپ وتىرعانىمىزدى تۇسىنەمىز بە؟ ەشكىم دە قازاق داستۇرىندەگى جەتى اتاسىن بىلۋگە جانە وسى اتالارىنىڭ جاقسى ىستەرىن ۇرپاعىنا ءبىلدىرىپ وتىرعانىنا قارسى ەمەس. الايدا, ادامزات ء21-شى عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعاندا, ءبىز وسىزامانعى ءبىرتۇتاس قازاق مەملەكەتىن قۇرۋعا ۇمتىلىپ وتىرعانىمىزدا مەملەكەت قۇراۋشى حالىقتىڭ ساناسىنا, اسىرەسە جاس بۋىنعا رۋعا ءبولۋ مەن جۇزگە ءبولۋ يدەياسىن جالاۋلاتۋىمىز قالاي؟ بۇل كوزى اشىق جاندار ءۇشىن جانە حالقىمىزدىڭ ناعىز پاتريوتتارىنىڭ باعالاۋىنشا ءوز حالقىمىزعا قارسى, ونىڭ تۇتاستىعىن ىدىراتۋدى كوزدەگەن ساياسي قىلمىس, قازاق حالقىنىڭ تۇپكىلىكتى جانە ستراتەگيالىق مۇددەسىن ساتۋ دەگەن ءسوز.
بىزدىڭ زيالى ەمەس, زياندى قاۋىمنىڭ كوپتەگەن وكىلدەرى, ءتىپتى قوعامتانۋشى عالىمدار دا وسى اۋرۋعا ۇشىراپ, ءالى كۇنگە دەيىن ۇلتتىق سانا-سەزىم دەڭگەيىنە كوتەرىلە الماي ءجۇر. ولار بۇكىل قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنە زيان كەلتىرە وتىرىپ, ءوز رۋى وكىلدەرىنىڭ ارام ىستەرىن وتىرىك دالەلدەپ, جانىن سالىپ قورعاپ ءجۇر. بۇگىنگى كۇنى ءبىزدىڭ بۇكىل ءوڭىرىمىز جانە بارشا قوعام توپتارى وسى اۋرۋعا شالدىعىپ وتىر. بۇل حالىقتىڭ بىرلىگىنە كەرى ىقپالىن تيگىزىپ, جاستاردى ازدىرۋدا, ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك نەگىزدەرىن بۇزۋدا. ءبىز, قازاقتار الەمنىڭ باسقا حالىقتارى سياقتى رۋلىق سانادان ۇلتتىق ساناعا كوشۋىمىز, جالپىۇلتتىق سانانى باستى باسىمدىققا اينالدىرۋىمىز كەرەك. سەبەبى ۇلتتىق بىردەيلىك پەن بىرلىك قانا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدىڭ ىرگەتاسى بولا الادى. قازاقستاننىڭ جاڭا بيلىگى وسى پالەكەتكە قارسى وركەنيەتتى جولمەن كۇرەس جۇرگىزۋگە ءتيىس
مىسالى, كۇش قۇرىلىمدارىنىڭ باسشى جانە جاۋاپتى لاۋازىمدارىنا, سونداي-اق رەسۋرستىق جانە قارجىلىق جاعىنان تابىسى مول جەرلەرگە نەگىزىنەن پروتەكسيا بويىنشا بەلگىلى ءبىر رۋلار مەن تايپالاردىڭ وكىلدەرى تاعايىندالادى. ناعىز كاسىپقويلار مەن مەملەكەتشىل ماماندار ولاردىڭ بىلىكسىز جانە جەمقور باسشىلىق ستيلىنە باعىنۋعا جانە كونۋگە ءماجبۇر. بۇل جەكە جانە ۇجىمدىق دەڭگەيلەردە اۋىر قابىلدانىپ قانا قويماي, ەكونوميكانىڭ وركەنيەتتى جولمەن دامۋىنا, مەملەكەتتىك قىزمەتكە, قوعامداعى يماندىلىق احۋالىنا, سونداي-اق مەملەكەتتىڭ بەدەلى مەن وعان دەگەن قۇرمەتكە وراسان زور زالال كەلتىرەدى. بۇل كەلەڭسىز پراكتيكانى, ارينە, وبلىستاردىڭ اكىمدەرى, مينيسترلەر, ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ جانە مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ باسشىلارى قايتالاپ وتىر.
بۇل ماسقارا قۇبىلىستى ەڭ جوعارى دەڭگەيدە ايىپتاپ, مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ومىردەن الاستاۋ قاجەت.
ون ءتورتىنشى. ەلىمىزدىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگى ماسەلەلەرى دە ءبىزدىڭ بيلىك ءۇشىن جابىق تاقىرىپ بولىپ تابىلادى. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە تونەتىن وسى قاتەر تۇرىمەن مەملەكەت باسشىسى دا, پارلامەنت تە, ۇكىمەت تە مەملەكەتتىك تۇرعىدان ەلەۋلى تۇردە اينالىسقىسى كەلمەيتىن سەكىلدى. تەك قازاقستاندا عانا ەلدىڭ باستى يدەولوگى بولىپ تابىلاتىن ادام باسقا مەملەكەتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت ەتىپ (شپيوندىق جاساپ), مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن ادام اقپارات ءمينيسترى بولىپ جۇمىس ىستەي الادى. تەك ءبىزدىڭ ەلدە عانا ورتالىقتاعى, سونداي-اق وڭىرلەردەگى يدەولوگيا مەن ناسيحات جۇمىسىنا جاۋاپ بەرەتىن مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگى دەگەننىڭ نە ەكەنىن تولىق تۇسىنبەيدى.
قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى 28 جىل ىشىندە بيلىكتىڭ بۇل پروبلەماعا جاۋاپسىز جانە سالعىرت قاراۋىنىڭ سالدارىنان ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىزدا قازاقستاندىق جالپىۇلتتىق, ءبىرتۇتاس ساياسي جانە پاتريوتتىق قۇندىلىقتار مەن كوزقاراستار قالىپتاسپادى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ ءپرينسيپسىز جانە دارمەنسىز قالپىمىز ارقىلى قازاقستاندىقتاردىڭ بولىنۋىنە ىقپال ەتىپ وتىرمىز.
بىزدىڭ اۋماعىمىزدا تاۋلىك بويى كەڭىنەن جانە باقىلاۋسىز ناسيحاتتالاتىن وزىمىزبەن دوس, كورشى مەملەكەتتەردىڭ ساياساتى مەن يدەولوگياسى ءبىزدىڭ حالقىمىز بەن قوعامىمىزدى ەكىگە ءبولىپ وتىر. ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىزدىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى باسقا مەملەكەتتەردىڭ مۇددەلەرى مەن قۇندىلىقتارىن باعدار تۇتادى. بوگدە مەملەكەتتەردىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن يدەولوگيالىق جاعىنان قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان بۇل قۇندىلىقتار مەن دوكترينالار شىن مانىندە قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ساياساتى مەن ۇلتتىق مۇددەلەرىنە ساي كەلە بەرمەيدى. بۇل زاڭدى دا.
بىر نارسە انىق, الەمدەگى كەز كەلگەن تاۋەلسىز مەملەكەت ءوزىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن ويلاي وتىرىپ, ءوزىنىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىن سەنىمدى تۇردە قورعاۋعا مىندەتتى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ اۋماعىندا نە امەريكالىق, نە قىتايلىق, نە رەسەيلىك, نە باتىس ەۋروپالىق, نە راديكالدى مۇسىلماندىق ناسيحات تاۋلىك بويى بايقاۋسىز, باقىلاۋسىز ءوز ناسيحاتتارىن جۇرگىزۋگە قۇقى جوق. بۇل حالىقارالىق قۇقى مەن تاجىريبەگە قايشى. وسى اتالعان بىردە-بىر ەلدىڭ يدەولوگياسى مەن ساياساتى قازاقستاندىقتاردىڭ اقىل-ويىن بيلەۋگە ءتيىستى ەمەس. باسقاشا بولسا ءبىزدىڭ بيلىگىمىز بەن بوستاندىعىمىز تۇككە تۇرمايدى دەگەن ءسوز. بىزدە ءوزىنىڭ وتانىنا پاتريوتتىقپەن قىزمەت كورسەتە الاتىن تالانتتى يدەولوگتار, پوليتولوگتار جانە جۋرناليستەر جەتكىلىكتى, تەك سولاردىڭ جولدارىن اشۋ كەرەك.
بىز ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن قورعاي ءبىلۋىمىز, كەلىسسوزگە قابىلەتتى بولۋىمىز جانە ءوز بليجنيح ي دالنىح كورشىلەرىمىزدى قازاقستان قوعامىنداعى ىشكى قاۋىپسىزدىك, بىرلىك پەن تۇراقتىلىق ءوزارا دوس مەملەكەتتەر رەتىندەگى ەكى ەلگە دە ماڭىزدى جانە قاجەتتى ەكەنىنە سەندىرە الۋىمىز قاجەت.
بىز بۇگىنگى كۇنى ءوز كورشىلەرىمىزبەن اراداعى مەملەكەتارالىق شارتتاردا كوزدەلگەن تەڭ قۇقىلىق, تاتۋ كورشىلىك جانە ءبىر-بىرىنىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسپاۋ قاعيداتارىنىڭ ساقتالۋىنا قول جەتكىزۋگە ءتيىسپىز. ءبىز وتارشىلدىقتان جانە كوممۋنيستىكتەن كەيىنگى سيندرومنان ارىلۋعا مىندەتتىمىز, ايتپەسە كەش بولادى.
ءبىزدىڭ ارناۋلى قىزمەتتەرىمىز, ۇقك قۇرىلىمدارى ساياسي ەليتا مەن وليگارحتاردىڭ مۇددەسى مەن ساۋلىعىن عانا كۇزەتپەي جانە وپپوزيسيامەن الىسپاي, مەملەكەتتىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىن, قوعام مەن ازاماتتاردىڭ اماندىعىن قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا كەيبىر ەلدەردىڭ يمپەريالىق امبيسيامەن جاسانعان بەلگىلى توپتارى حالىقارالىق قۇقىنى اياققا تاپتاپ, قازاقستاندى قايتادان قولدارىنىڭ استىنا الىپ, باعىنىشتى قىلعىسى كەلەتىنىن بارلىق كوزىقاراقتى ادامزات ءبىلىپ وتىر. ءوزىنىڭ ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن ولار كەيبىر باسشىلاردىڭ بيلىكتەن ايرىلعىسى كەلمەيتىن وسال تۇستارىن, جاپپاي سىبايلاس جەمقورلىققا باتقاندىقتى جانە وليگارحيالىق ەليتانىڭ حالىق مۇددەسىنەن الشاقتاعانىن پايدالانعىسى كەلىپ, ءتۇرلى سالالاردا كولونيالدىق تاكتيكانى جۇرگىزۋگە تىرىسۋدا, سونىڭ ىشىندە بەتىنە شىركەۋ جاپقان اقپاراتتىق ەكسپانسيانى جۇرگىزۋدە. سونىڭ ناتيجەسىندە باسقارۋشى ورىندارعا نەگىزىنەن ماڭگۇرتتەنگەن قازاقتار تاعايىندالىپ جاتىر, مەملەكەتتىك تىلدە جۇمىس ىستەۋگە قابىلەتى جوق وندايلار اقپاراتتىق اگرەسسيانىڭ تۇپكى ماقساتىن تۇسىنبەيدى, مەملەكەتتىك ورگانداردا ءىس جۇرگىزۋ دە وزگە ەلدىڭ تىلىندە اتقارىلادى. بۇل ارينە, ءوز الدىنا كوتەرىلەتىن وتە ۇلكەن پروبلەما.
سوندىقتان قازاقستاننىڭ اۋماعىندا شەتەلدىڭ تەلەارنالارىن تۋرا جانە باقىلاۋسىز ترانسلياسيالاۋ ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشۋگە تۋرا كەلەدى. قايتا ءوزىمىز ەكى-ۇش تەلەارنا اشىپ, ولاردا قازاقستان حالقىنىڭ دوستىعى, ءپاتريوتيزمى مەن بىرلىگى تاقىرىپتارىن تالقىلاۋىمىز, قازاق ەمەس ۇلتتان شىققان قاھارماندارىمىزدى ۇلىقتاۋىمىز قاجەت. ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنەن قۇرالعان قازاقستاندىقتاردىڭ دوستىعىن, باۋىرلاستىعىن ايعاقتايتىن ءارتۇرلى ماتەريالداردى جازىپ-كورسەتۋ, وسى تاقىرىپتا كوركەم جانە دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرۋ, كىتاپتار جازۋ اسا قاجەت. بۇل ءۇشىن تاعى دا وسى سالالارداعى ساياسي, يماندىلىق جانە كادرلىق سىبايلاس جەمقورلىقتى تۇبىرىنەن قۇرتىپ, قازاقستاننىڭ ناعىز پاتريوتتارىنا &ndash؛ تالانتتى, سەنارييشىلەرگە, جۋرناليستەرگە, رەداكتورلارعا, سۋرەتشىلەرگە, جازۋشىلارعا جانە باسقا ماماندىق يەلەرىنە جول اشۋ قاجەت. ايتپەسە, قازىرگى قازاقستاندىق باق ماتەريالدارىنىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيدى.
ون بەسىنشى. قازاقستاننىڭ جاڭا باسشىلىعى, ءبىزدىڭ جاڭا يدەولوگتارىمىز تاۋەلسىزدىك جىلدارى ۇمىت قالعان ەڭبەك ادامىنا دەگەن قۇرمەتتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋى قاجەت. ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر بايلىق پەن داڭقتىڭ, ءوزىن-وزى جارنامالاۋدىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ, جولداردى, وندىرىستىك جانە الەۋمەتتىك نىسانداردى ءوز قولىمەن سالاتىن, استىق ءوسىرىپ, مۇناي وندىرەتىن, عىلىمي جانە تەحنولوگيالىق جاڭالىقتار اشاتىن ەڭبەك ادامىن ۇمىتىپ كەتتى. مەملەكەت قاراپايىم ادامعا دەگەن قۇرمەت سەزىمىن جوعالتتى.
ەڭبەك ادامىنا الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر بەرۋ, ولاردى مەملەكەتتىك ناگرادالارمەن ناگرادتاۋ پراكتيكاسىن قايتا جاڭعىرتۋ, جەر-جەردە جانە بارلىق ەكونوميكا سالالارىندا قوعام مەن مەملەكەتتىڭ ەڭبەككەر ادامعا دەگەن سىي-قۇرمەتىن قايتا ورالتۋ قاجەت. شەنەۋنىكتەردى, بايلاردى, ءارتۇرلى الاياقتاردى, جاعىمپازدار مەن قىلمىستىق ۇيىمداسقان توپ مۇشەلەرىن مەملەكەتتىك ناگرادالارمەن جاپپاي ماراپاتتاۋدى جانە ۇلىقتاۋدى توقتاتۋ كەرەك.
جانە سوڭعىسى. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە وبەكتيۆتى باعا بەرىلمەي كەلە جاتقان, كۇنى بۇگىنگە دەيىن ناقتى مەملەكەتتىك تاسىلدەرى مەن ستاندارتتارى ايقىندالماعان تاعى ءبىر جابىق تاقىرىپ &ndash؛ بۇل قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن ءبىزدىڭ قاھارماندارىمىزدىڭ ەرلىگى مەن باتىرلىعىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ پروبلەماسى.
ەگەر ءبىز شىنىندا دا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگىن ءوزىمىزدىڭ قاستەرلى كيەمىز, ەڭ جوعارعى جەتىستىگىمىز, ەڭ جوعارعى قۇندىلىعىمىز جانە حالقىمىزدىڭ قازىناسى, اتا-بابالارىمىزدىڭ ءىس جۇزىنە اسقان كوپعاسىرلىق ارمانى دەپ سانايتىن بولساق, وندا ءوز ءومىرىن وتانى مەن حالقىن ازات ەتۋگە ارناعان, وسى يدەال مەن ارمان ءۇشىن جان قيعان, وسى جولدا ءوزى دە, جاقىن تۋىستارى دا ءارتۇرلى زۇلمات پەن اۋىر سىناقتاردى باستان كەشكەن, ءبىراق ءوز جولىنان تايماعان, ءوز كۇرەسىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاستىرعان جالپىۇلتتىق قاھارماندارىمىزدىڭ باتىرلىعى مەن ەرلىگى قازاقستان حالقىنىڭ جادىندا ماڭگى ساقتالىپ, ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ بۇگىنگى جانە بولاشاق قورعاۋشىلارى ءۇشىن جارقىن ونەگە بولۋعا ءتيىس.
پاتريوت جۇرتشىلىقتى, مىسالى, نەگە ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جاڭا استاناسىندا سىرىم داتۇلى, يساتاي تايمانۇلى, ماحامبەت وتەمىسۇلى, الاشوردانىڭ كورنەكتى باسشىلارى سەكىلدى جانە باسقا دا ناعىز قاھارمانداردىڭ ەرلىگىن ءتيىستى جانە لايىقتى تۇردە ماڭگى ەستە قالدىرمادىق دەگەن سۇراق مازالايدى. سەبەبى بۇل بۇكىل قازاقستاننىڭ استاناسى ەمەس پە...
كىمدى قاھارمان دەپ ساناۋ, كىمدى قاھارمان دەپ ساناماۋ ماسەلەسى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تۇجىرىمدالىپ, زاڭنامالىق تۇرعىدان رەسىمدەلگەن جوق. سونىڭ سالدارىنان بۇل ماسەلەلەر كوبىنەسە مەملەكەتتىك تۇرعىدان شەشىلمەي, مۇندا سۋبەكتيۆيزم, پروتەكسيونيزم مەن ترايباليزم بەلەڭ الىپ كەتەدى. بۇگىنگى كۇنى حالىق اراسىندا «؛كوشەنىڭ اتى &ndash؛ كوكەمە, اۋىلدىڭ اتى &ndash؛ اتاما»؛ دەگەن ءسوز كەڭىنەن تاراپ كەتتى. بۇل ماسەلەلەردى فورمالدى تۇردە جانە زاڭ بويىنشا ونوماستيكا كوميسسياسى قاراپ, ءماسليحاتتار مەن اكىمدەردىڭ قاراۋىنا شىعارادى. ال ءىس جۇزىندە ولاردى پرەزيدەنت, ۇكىمەت, وبلىستاردىڭ, قالالاردىڭ جانە اۋدانداردىڭ اكىمدەرى نەگىزىنەن ءوز ورەسى مەن مۇددەسىن, سونداي-اق ساياسي كونيۋنكتۋرانى نەگىزگە الا وتىرىپ شەشەدى. وڭىرلەردەگى ولكەتانۋشىلار مەن قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ مالىمەتى بويىنشا, اتالعان ماسەلەلەردى شەشۋ كەزىندە كەي-كەزدە ساياسي عانا ەمەس, قارجىلىق جەمقورلىق فاكتىلەرى دە ورىن الادى.
وكىنىشكە وراي ءبىز كەي جاعدايدا استانامىزدا, وبلىس ورتالىقتارىندا, قالالار مەن اۋدانداردا ءوزىمىزدىڭ ناعىز قاھارماندارىمىزدىڭ ورنىنا حالقىمىزدىڭ قاستەرلى يدەالدارىن ساتقان, قاھارماندارىمىزعا قارسى شىققان, وتارشىل جانە توتاليتارلىق ساياساتقا بارىنشا بەرىلىپ, جانىن سالىپ قىزمەت ەتكەن, يمپەريالىق ساياساتتىڭ يدەولوگتارى جانە ءستالينيزمنىڭ پروپاگانديستامي , رۋپورلارى بولعان, مەملەكەت جانە ساياسات قايراتكەرلەرىنە ەسكەرتكىش قويىپ, كوشەلەر مەن مەكەمەلەرگە سولاردىڭ اتىن بەرەمىز.
قولدا بار دەرەكتەرگە قاراساق, كەزىندە وتانىمىزدىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەندەردى باسىپ-جانشۋعا جانە قۋدالاۋعا قاتىسقان, قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق (ساياسي, ازاماتتىق, مادەني, تىلدىك) قۇقىقتارىنا قىسىم كورسەتكەن قايراتكەرلەردىڭ باي جانە ىقپالدى ۇرپاقتارى جۇرتشىلىقتىڭ پىكىرىنە قاراماستان, اكىمدەردىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ, وسىنداي اتا-بابالارىنا ەسكەرتكىش قويىپ, كوشەلەرگە, ەلدى مەكەندەر مەن مەكەمەلەرگە ولاردىڭ اتىن بەرۋ جاعدايلارى ورىن الىپ ءجۇر. مۇنداي فاكتىلەر جەتىپ ارتىلادى.
كەشەگى كۇنى ءدىني مەكەمەلەردى تالقانداپ, ءدىن قىزمەتكەرلەرىن قۋدالاعان, ءدىندى «؛اپيىن»؛ دەپ ساناپ, ءدىني جورالعىلار مەن مىندەتتەردى اتقارۋعا تىيىم سالعان قىزىل اتەيستەردىڭ, بولشەۆيكتىك-كوممۋنيستىك پارتيا باسشىلارىنىڭ اتى مەشىتتەرگە بەرىلىپ جاتقانى دا جۇرتشىلىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزىپ وتىر. حالىق مۇنى كۇپىرلىك جانە ءدىندار جانداردىڭ سەزىمىن قورلاۋ دەپ سانايدى.
بىزدىڭ تاريحىمىزدا يشانداردىڭ, يمامدار مەن مولدالاردىڭ دىنگە رياسىز, ادال قىزمەت ەتكەنىنىڭ مىسالدارى وتە كوپ, ولاردىڭ دىنگە بەرىلگەندىگى مەن وزدەرىن سول جولعا قۇربان ەتۋى &ndash؛ ماڭگى ەستە ساقتاپ, تاعزىم ەتۋگە تۇرارلىق ءىس. ولار (مارال يشان مەن باسقالار) وسىدان 200 جىل بۇرىن قازاقتاردى شوقىندىرۋعا قارسى حالىقتى كوتەرىپ, يسلامنىڭ ءدىني قۇندىلىقتارىن قولىنا قارۋ الىپ قورعادى. اقمىرزا يشان دا بولشەۆيكتەردىڭ وكتەمدىگىنە, ءمىناجات ەتۋ عيماراتتارىن قيراتۋعا, يسلامدى, ءدىن قىزمەتكەرلەرىن قۋدالاۋعا قارسى قارۋلى كۇرەس جۇرگىزىپ, ءوز حالقىنىڭ مۇددەلەرىن قورعادى. ءدىني جانە يماندىلىق يدەالدارى ءۇشىن حالىق قاھارمانى رەتىندە باتىرلارشا قازا تاپتى. مۇنداي مىسالداردى جۇزدەپ, مىڭداپ كەلتىرۋگە بولادى. مىنە, وسىنداي ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەسىمىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ قاجەت. ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن كوممۋنيستەر قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتقان ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ بارلىق ساناتىن اقتاعان جوقپىز.
وزىنىڭ تۇجىرىمداماسىنا سايكەس «؛قاھارماندار»؛ رەسپۋبليكالىق قوعامدىق قورى كەزىندە يمپەريالىق ساياساتتى جۇرگىزگەن, قۋعىن-سۇرگىن ناۋقاندارىنا قاتىسقان ادامداردى مىندەتتى تۇردە جاۋاپقا تارتۋ تۋرالى تەزيستى سانالى تۇردە قولدامايمىز, سەبەبى بۇل حالىق پەن قوعامدى ەكىگە ءبولىپ, ونىڭ بىرلىگىن بۇزۋعا اكەپ سوقتىرۋى مۇمكىن.
بىز ولاردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ, قۋدالاۋدى, ەسكەرتكىشتەرىن بۇزىپ تاستاۋدى, كىتاپتارىن جويۋدى جانە بوداندىقتان بوساعان باسقا حالىقتاردا ىستەلىپ جاتقان ىستەردى جاساۋدى تالاپ ەتپەيمىز. ءبىز بۇل قايراتكەرلەردىڭ بۇرىنعى وتارشىل-توتاليتارلىق ساياساتقا جان-تانىمەن بەرىلىپ قىزمەت ەتكەنىن جاقسى بىلەمىز, ولار ستاليندىك-برەجنەۆتىك كوماندانىڭ نومەنكلاتۋراسىندا (وبويماسىندا) بولدى, ولاردىڭ ساياساتى مەن يدەولوگياسىن بۇلجىتپاي ورىندادى, سول ءۇشىن مەملەكەتتىك ناگرادالار الدى. ولار مانساپ جولىمەن كوتەرىلىپ, بيلىك تۇتقاسىن ۇستاپ تۇردى, بارلىق يگىلىكتى پايدالاندى, بالالارى مەن تۋىستارىن جاقسى, جايلى جەرلەرگە ورنالاستىردى. ولار &ndash؛ باسقا, وتكەن ءداۋىردىڭ كەيىپكەرلەرى, بەلسەندى قايراتكەرلەرى مەن قۇرىلىسشىلارى. ولارعا وزىنشە ءبىر «؛راقىمشىلىق»؛ جاساپ, ءوز ءداۋىرىنىڭ بەلگىلى وكىلدەرى رەتىندە قاراۋ قاجەت.
بىزدىڭ شەنەۋنىكتەرىمىز بەن «؛كوكەلەرىمىز»؛ وزدەرىنىڭ بيلىگىن, بايلىعى مەن ىقپالىن پايدالانا وتىرىپ, ءوز اتا-بابالارىن, رۋلاستارى مەن جەرلەستەرىن كەزىندە وزدەرى قارسى جۇمىس ىستەگەن جاڭا داۋىرگە &ndash؛ تاۋەلسىز قازاقستان داۋىرىنە تىقپالاماۋعا ءتيىس. ءبىز بۇل ارقىلى ولاردىڭ جاعدايىن قايتا قيىنداتىپ جىبەرەمىز. ەگەر ءبىز بۇگىن ولارعا ەسكەرتكىش ورناتىپ, كوشەلەردى, ەلدى مەكەندەر مەن مەكەمەلەردى سولاردىڭ اتىمەن اتايتىن بولساق, ەرتەڭگى كۇنى ناعىز پاتريوتتاردىڭ كەلەسى ۇرپاعى بۇل اتاۋلاردى الىپ تاستاپ, ەسكەرتكىشتەردى قيراتادى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ كورسوقىرلىعىمىز كەسىرىنەن بولاشاقتىڭ ىرگەتاسىنا جارىلعىش زات قويىپ, رۋارالىق جانە تايپاارالىق باسەكەلەستىك وتىن تۇتاتۋىمىز مۇمكىن. سونىڭ سالدارىنان كەزىندە وسى قايراتكەرلەر جاساعان پايدالى ىستەردەن دە ايىرىلىپ قالۋىمىز ىقتيمال. وسىنى قالايشا تۇسىنبەيتىنىمىز, قالايشا اڭداي المايتىنىمىز &ndash؛ تاڭقالارلىق!
بىز ءقازىر حالىق قىزۋ تالقىلاپ جۇرگەن, مەملەكەتتىك دەڭگەيدە «؛جابىق تاقىرىپتاردىڭ»؛ كەيبىرىن عانا باياندادىق. ولار, بىرىنشىدەن, قازاقستاننىڭ ىشكى ماسەلەلەرى بولىپ تابىلادى, ەكىنشىدەن, تاريحي سيپاتقا يە بولىپ, ستراتەگيالىق سەرىكتەستەرمەن جانە كورشىلەرمەن اراداعى قارىم-قاتىناسقا تىكەلەي ىقپال ەتپەيدى. بۇل ەشقانداي دا تاريحتى «؛قايتا جازۋ»؛ ەمەس, بۇل تەك قانا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا قاتىستى تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ جانە قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەرلەردىڭ ءپاتريوتيزمى مەن ەرلىگىن قايتا جاڭعىرتۋ. ءبىز ءقازىر ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە يە بولعان جاس مەملەكەتتەر, ونىڭ ىشىندە بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالار الدەقاشان اتقارعان ماسەلەنى شەشۋدى ۇسىنىپ وتىرمىز.
«؛قاھارماندار»؛ قوعامدىق قورى قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى جانە جەرىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەسكەن تۇلعالاردى اقتاۋ, ولاردىڭ ەرلىگى مەن ءپاتريوتيزمىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ پروبلەمالارىن زەرتتەۋ بارىسىندا ءمان بەرۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرعان, مەملەكەت «؛جاۋىپ تاستاعان»؛ جانە تالقىلامايتىن, تاقىرىپتاردىڭ بارلىعى &ndash؛ تولىقتاي اشىلۋعا, زەرتتەۋگە, باعالانۋعا ءتيىستى پروبلەمالاردىڭ ءبىر بولىگى عانا. ولاردى تولىق اشپاي, باعالاماي, ەشقانداي «؛رۋحاني جاڭعىرۋ»؛ &ndash؛ ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ رۋحاني قايتا تۇلەۋى تۋرالى ءسوز بولۋى مۇمكىن ەمەس. اقيقاتتى, تاريحي ادىلدىكتى وركەنيەتتى ستاندارتتار مەن قۇندىلىقتار بويىنشا قايتا جاڭعىرتۋ, قازاق حالقىنىڭ ءارتۇرلى ۇرپاعىنىڭ ءوز وتانىنىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن تولاس تاپپاعان كۇرەسىن باعالاۋ &ndash؛ ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ىشكى تازالىعى مەن بيىك يماندىلىعىنىڭ, قايىسپايتىن جانە جەڭىلمەيتىن رۋحىنىڭ ناقتى دالەلى. بۇل «؛مىڭ ءولىپ, مىڭ تىرىلگەن»؛ حالقىمىزدىڭ سان مىڭداعان قيىندىقتارعا توتەپ بەرۋىنە تىرەك بولعان تاۋسىلماس, تەرەڭ رۋحاني رەسۋرس بولىپ تابىلادى. وسى قاسيەتتى قۇندىلىقتارىمىزدى قايتا تۇلەتكەندە عانا ءبىز تولىق جانە باقۋات حالىق بولامىز.

ارحيۆتەردى قۇپياسىزداندىرۋ
(نەگىزدەمەسى مەن سەبەپتەرى)
جۇرتشىلىق, اسىرەسە, عىلىم جانە شىعارماشىلىق وكىلدەرى كوپتەن بەرى جانە تاباندى تۇردە پاتشا جانە اسىرەسە, كەڭەس داۋىرىندەگى, ياعني قازاقستان ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان 1991 جىلعى 16 جەلتوقسانعا دەيىنگى بارلىق ارحيۆتەردىڭ قۇپياسىن اشۋدى تالاپ ەتىپ كەلەدى. ونىڭ نەگىزدەمەسى مەن ءۋاجى بارىمىزگە بەلگىلى. ولار ارحيۆتەردى قۇپياسىزداندىرۋ جونىندەگى حالىقارالىق ستاندارتتار مەن تاسىلدەرگە تولىقتاي سايكەس كەلەدى.
بۇل رەتتە باستى ماسەلەنى نازاردا ۇستاۋ قاجەت. ءىس جۇزىندە قۇپيالاندىرىلعان قورلار مەن قۇجاتتاردىڭ بارلىعى «؛مەملەكەتتىك قۇپيالار تۋرالى»؛ قر زاڭى بويىنشا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قورعالاتىن قۇپيالارى بولىپ تابىلمايدى. ولار بۇرىنعى كەڭەس وداعى مەن تاريح قويناۋىنا اتتانىپ كەتكەن كوكپ-نىڭ جانە قازاقستان كومپارتياسىنىڭ قۇپيالارى, سونداي-اق كەڭەس وداعىنىڭ ارناۋلى قىزمەتتەرى مەن جازالاۋشى ورگاندارىنىڭ ارحيۆتەرى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ولاردى, ياعني بۇرىنعى رەجيمدەردىڭ ءوز حالقىنا قارسى جۇرگىزىلگەن قۇپيالارى مەن قىلمىستارىن قورعاۋىندا ەشقانداي ءمان-ماعىنا جوق جانە ەلىمىزدىڭ ونداي مىندەتى دە جوق. ونىڭ ۇستىنە قازاقستان كسرو-نىڭ قۇقىقتىق ميراسقورى ەمەس.
جۇرتشىلىق مەملەكەتتىك ارحيۆ پەن پرەزيدەنت ارحيۆىندە, ءىىم جانە ۇقك ارحيۆتەرىندە جاتقان, جەكە ادامداردى (ازاماتتاردى), سونداي-اق تۇتاس حالىقتى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتۋعا بايلانىستى بارلىق قورلار مەن ماتەريالداردى قۇپياسىزداندىرۋدى قاتتى تالاپ ەتىپ وتىر.
«؛مەملەكەتتىك قۇپيالار تۋرالى»؛ قر زاڭىنىڭ نورمالارىن مۇقيات تالداۋ ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر جونىندەگى ارحيۆتىك ماتەريالداردى قۇپيا ۇستاۋعا جانە ولارعا مۇددەلى ادامداردىڭ, ونىڭ ىشىندە عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ قول جەتكىزۋىن شەكتەۋگە ەشقانداي دا قۇقىقتىق نەگىز جوق ەكەنىن كورسەتتى. ونىڭ ۇستىنە وسى زاڭنىڭ 17-بابىنىڭ 11) تارماقشاسىندا «؛...ساياسي, الەۋمەتتىك جانە باسقا دا سەبەپتەر بويىنشا جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن تۋرالى, ونىڭ ىشىندە ارحيۆتەگى مالىمەتتەر قۇپيالاندىرىلماۋعا ءتيىس»؛ دەپ تىكەلەي كورسەتىلگەن.
«؛جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگiندەر قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى»؛ قر زاڭىنداعى اقتالعان ادامداردىڭ تۋىستارىنا قىلمىستىق ءىستىڭ پروسەستىك سيپاتتاعى قۇجاتتارىمەن تانىسۋ قۇقىعىن بەرمەيتىن نورمانى (15-باپ) الىپ تاستاۋ قاجەت. ساراپشىلاردىڭ تۇجىرىمداۋىنشا, ءبىزدىڭ كۇش قۇرىلىمدارى باستاما جاساعان بۇل نورما ەشقانداي سىن كوتەرمەيدى جانە ول قاماۋداعىلاردى قورلاۋ مەن ازاپتاۋ, ادام قۇقىقتارىن ورەسكەل بۇزۋ, قۇجاتتاردى بۇرمالاۋ فاكتىلەرى مەن جازالاۋشى ورگانداردىڭ باسقا دا ىزگىلىككە جات ادىستەرىن جاسىرۋ ماقساتىندا قابىلدانعان.
زاڭنامادا عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ پروسەستىك سيپاتتاعى قۇجاتتارمەن تانىسۋىنا تىيىم سالىنباعان, ءبىراق ءىس جۇزىندە ءىىم جانە ۇقك ورگاندارى بۇگىنگى پراكتيكانىڭ كەڭەس داۋىرىندەگى جۇمىس ادىستەرىمەن كەيبىر ۇقساستىعى اشىلىپ قالادى دەپ قورقىپ, ولاردىڭ وسى ماتەريالداردى زەرتتەۋىنە قۇقىق بەرمەيدى. بۇدان باسقا زەرتتەۋشى-عالىمدار مەن مۇددەلى ادامدار ايتىپ جۇرگەن, قولدان جاسالاتىن كەدەرگىلەر دە كوپ. اتاپ ايتقاندا, حالىققا بەلگىلى جەكەلەگەن تۇلعالاردىڭ ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى ارىز جازعانى, بۇل قۇپيا اشىلسا, ولاردىڭ ۇرپاقتارى بىر-بىرىمەن ۇرىسىپ قالاتىنى تۋرالى دايەكتەر &ndash؛ ويدان شىعارىلعان جانە وڭاي جوققا شىعارىلاتىن سەبەپتەر عانا.
بىرىنشىدەن, مۇنداي ارىزداردىڭ سانى ميلليون نە مىڭ ەمەس. ەكىنشىدەن, وسى تۇلعالاردىڭ كوزى اشىق ۇرپاقتارى مۇنداي ارىزدار مەن حاتتامالاردىڭ ءماتىنىن وگپۋ-نكۆد-كگب تەرگەۋشىلەرى مەن جەندەتتەرىنىڭ وزدەرى ويدان شىعارىپ جازعانىن, كەيىننەن ازاپتاۋ مەن قورلاۋ ارقىلى ولاردى دايىن ماتىنگە قول قويۋعا نەمەسە ونى قايتا كوشىرىپ جازۋعا ماجبۇرلەگەنىن بىلەدى. ۇشىنشىدەن, ەگەر بۇل ارىزداردى سۇرقيالار مەن ساتقىندار پايداكۇنەمدىك جانە باسقا دا قاسكوي نيەتپەن جازعان بولسا, ءبىز ولاردى جاسىرا وتىرىپ, ولاردىڭ قىلمىستارىنا قوسا قاتىسۋشى بولامىز جانە قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ جازىقسىز قۇرباندارىن ءوز قولىمىزبەن قايتا جەرلەيمىز.
سوندىقتان دا وسى جانە باسقا ماسەلەلەردى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشەتىن كەز جەتتى. بۇل ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن:
1. 1917 &ndash؛ 1986 جىلدار ارالىعىندا قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر مەن قۋدالاۋلارعا بايلانىستى بارلىق ارحيۆتىك ماتەريالداردى اشىپ, قۇپياسىزداندىرۋ, ولاردى باعالاۋ مەن زەرتتەۋ ءۇشىن قولجەتىمدى ەتۋ كەرەك.
2. بك(ب)پ &ndash؛ كوكپ وك-نىڭ, جانە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ, قازكرايكومنىڭ &ndash؛ قازاقستان كومپارتياسى وك-نىڭ قازواك-تىڭ &ndash؛ قازكسر ۇكىمەتىنىڭ, كسرو وگپۋ-نكۆد-مگب-كگب-نىڭ (ولاردىڭ قازاقستانداعى بولىمشەلەرىنىڭ) قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسۋشىلەرگە قارسى باعىتتالعان بارلىق شەشىمدەرىن (قاۋلىلارىن, شەشىمدەرىن, قارارلارىن, نۇسقاۋلارىن جانە ت.س.س.) قۇپياسىزداندىرىپ, زەرتتەۋگە جانە قالىڭ جۇرتشىلىققا قولجەتىمدى ەتۋ كەرەك. جوعارى مەملەكەتتىك جانە ساياسي كۇشكە يە ءدال وسى نەگىزگى جانە شەشۋشى قۇجاتتار قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەرگە نەگىز بولدى. بۇل قۇجاتتار بۇگىنگى كۇنى قر ۇقك-نىڭ قۇپيا قورىندا ساقتالۋدا.

قاھارمانداردى تولىقتاي اقتاۋ جانە «؛قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەندەر تۋرالى»؛ زاڭ قابىلداۋ قاجەت
قر جوعارعى كەڭەسىنىڭ 1993 جىلعى 14 ساۋىردەگى قاۋلىسىمەن قۇرىلعان «؛زاڭنامالىق اكتىلەردى, ۇكىمەتتىڭ, پارتيالىق جانە باسقا ورگانداردىڭ شەشىمدەرىن قۇپياسىزداندىرۋ جونىندەگى كوميسسيا»؛, سونداي-اق سول جىلعى «؛ساياسي قۋعىن-سۇرگiندەر قۇرباندارىنىڭ اقتالۋىن باقىلاۋ جونىندەگى كوميسسيا»؛ «؛جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگiندەر قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى»؛ قر زاڭىنىڭ (14.04.93 ج.) نورمالارىن ىسكە اسىرۋ شەڭبەرىندە عانا جۇمىس ىستەدى, بۇل زاڭ نەگىزىنەن العاندا رەسەي فەدەراسياسىنىڭ وسىنداي زاڭىنان كوشىرىپ الىنعان.
«؛جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگiندەر قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى»؛ زاڭدا قازاقستاندا ورىن العان ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر قۇرباندارىنىڭ نەگىزگى ساناتتارى قامتىلماعان جانە اقتالماعان. اتاپ ايتقاندا, وندا مەملەكەتتىك قۋدالاۋ مەن قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ سانى جونىنەن ەڭ كوپ جانە جازالانۋ مەرزىمى جونىنەن ۇزاق ء(ۇش ءجۇز جىلعا جۋىق) ساناتى &ndash؛ قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسۋشىلەر تۋرالى بىردە-بىر ءسوز ايتىلماعان. بۇل پوليتيكو-پراۆوۆۋيۋ ۆوپيۋششۋيۋ نەسپراۆەدليۆوست ولقىلىقتى جوعارىدا ايتىلعان ۋاجدەر مەن نەگىزدەر بويىنشا «؛قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەندەر تۋرالى»؛ زاڭ قابىلداۋ جولىمەن جويۋ قاجەت.
قر جوعارعى كەڭەسىنىڭ اتالعان ەكى كوميسسياسىنىڭ جۇمىس ناتيجەلەرى مەن تيىمدىلىگىن باعالاۋ قيىن, ويتكەنى ولاردىڭ ەسەپتەرى جۇرتشىلىققا بەلگىلى ەمەس. عالىمداردىڭ, تاريحشىلار مەن ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە, «؛جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگiندەر قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى»؛ زاڭنىڭ قابىلداۋىنا بايلانىستى قۇرىلعان بۇل كوميسسيالار ءوز بەتىنشە ەشقانداي جۇمىس جۇرگىزبەي, قۇقىق قورعاۋ, سوت ورگاندارىنان اقپارات سۇراتۋمەن عانا شەكتەلگەن. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا, ءدال وسى سەبەپ بويىنشا قازاقستاندا ءالى كۇنگە دەيىن 1917 &ndash؛ 1986 جىلدار ارالىعىندا ورىن العان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ كوپتەگەن ساناتتارى اقتالماي وتىر.
مىسالى, 2013 جىلى پروكۋراتۋرا ورگاندارى قولدانىستاعى زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ, وگپۋ-نكۆد-نىڭ ويدان شىعارىلعان «؛شپيون»؛, «؛ديۆەرسانت»؛, «؛باندىلىق قۇرالىمنىڭ قاتىسۋشىسى»؛ دەگەن ايىپتاۋلارىمەن سوتتالعان 5846 ادامدى اقتاۋدان باس تارتقان. ال ولار &ndash؛ 1920-30-شى جىلدارى نەگىزىنەن ء58-شى ستاليندىك باپ بويىنشا ۇكىم شىعارىلىپ, جازاعا كەسىلگەن قاھارمانداردىڭ ءبىر بولىگى عانا. اجال قۇشقان قاھارماندارىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگىنە ۇكىم شىعارىلماعان دا.
ولاردى پاتشالىق جازالاۋ وتريادتارى, كازاكتاردىڭ اسكەريلەندىرىلگەن قۇرالىمدارى, قىزىل اسكەرلەر, وگپۋ-نكۆد-كگب وتريادتارى ۇلت-ازاتتىق كۇرەستى باسىپ-جانشۋ بارىسىندا ەشقانداي تەرگەۋسىز جانە سوتسىز ولتىرگەن. ولاردى ءوز بوستاندىعىن, اتاجۇرتىن قورعاعانى ءۇشىن عانا سول جەردە اتىپ تاستاعان. مىڭداعان وسىنداي پاتريوتتاردى قازاقستاننان قۋىپ كەتىردى, ءدىني سەنىمى ءۇشىن قۋدالادى, كىتاپتارىن جاعىپ جىبەردى, ولاردىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى مەن تۋىندىلارىن «؛جاۋ نيەتتە»؛ دەپ تانىدى, ولاردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ, قىزمەتتەن قۋدى, مەملەكەتتىك (پارتيالىق) ورگانداردا جۇمىس ىستەۋىنە تىيىم سالدى.
قورىتا كەلە, وسى ايتىلعانداردى نەگىزگە الا وتىرىپ, پرەزيدەنتتىڭ العاشقى جولداۋىن ىسكە اسىرۋ جانە قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىن مەرەكەلەۋگە دايىندالۋ, سونداي-اق قازىرگى پرەزيدەنتىنىڭ باعدارلامالىق سوزدەرىندە مالىمدەلگەن ادىلدىك قاعيداتىن ىسكە اسىرۋ شەڭبەرىندە مىنالاردى ۇسىنامىن:
1. قازاقستاننىڭ ازاتتىعى, تاۋەلسىزدىگى جانە جەرىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەسىپ, ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قۇربانداردىڭ بارلىق ساناتتارىن كەشەندى تۇردە زەرتتەۋ بويىنشا كوميسسيا قۇرىلسىن. ونىڭ قۇرامىنا «؛تويقۇمار شەن يەلەرى»؛ ەمەس, وسى تاقىرىپتى زەرتتەپ جۇرگەن وتاندىق جانە شەتەلدىك بىلىكتى عالىمدار, ولكەتانۋشىلار مەن ماماندار ەنگىزىلسىن, سونداي-اق ولارعا بارلىق قازاقستاندىق جانە شەتەلدىك ارحيۆتەردى جان-جاقتى زەرتتەۋ مۇمكىندىگى بەرىلسىن.
2. ەل پرەزيدەنتىنىڭ ارحيۆتەردى قۇپياسىزداندىرۋ جانە «؛جابىق»؛ تاقىرىپتاردى اشۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى جارلىعىمەن ارناۋلى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىپ, ونىڭ قۇرامىنا وسى ماسەلەلەرمەن كاسىبي تۇردە اينالىسىپ جۇرگەن ماماندار (تاريحشىلار, زاڭگەرلەر, ساياساتتانۋشىلار, ولكەتانۋشىلار جانە باسقالار) ەنگىزىلسىن, بۇل كوميسسياعا كەزدەسكەن پروبلەمالاردى شەشۋ, ولاردى وركەنيەتتى جولمەن جانە مەملەكەتتىك تۇرعىدان شەشۋ جونىندە ءوزىنىڭ ناقتى ۇسىنىستارىن ەنگىزۋ وكىلەتتىگى بەرىلسىن. كوميسسيا قازاقستاندا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ادامداردىڭ كەيبىر ساناتتارى تۋرالى قۇجاتتاردىڭ بولماۋ سەبەپتەرىن انىقتاپ, ارناۋلى قىزمەتتەردىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جونىندەگى قۇپيا ماتەريالداردى ەلدەن اكەتۋى جانە جويۋى جونىندەگى اقپاراتتى تەكسەرۋى كەرەك.
3. مەملەكەتتىك ارحيۆ پەن پرەزيدەنت ارحيۆىندە «؛قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەس (كۇرەسۋشىلەر)»؛ دەگەن جەكە قور اشىلىپ (سەبەبى ولاردى ارناۋلى قىزمەتتەردىڭ ارحيۆىندە قالدىرۋعا بولمايدى), سول جەرگە اتالعان تاقىرىپ بويىنشا قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرلەرىنەن, الىس جانە اسىرەسە, جاقىن شەتەلدەن ءتولنۇسقا قۇجاتتار (ولاردىڭ كوشىرمەلەر) جينالسىن جانە وسىندا ساقتالسىن. بۇگىنگى كۇنى بۇل ماتەريالدار الەمنىڭ ءارتۇرلى ەلدەرىندە, ءارتۇرلى قورلاردا, ارحيۆتەردە جاتىر جانە ءبىزدىڭ عالىمدارىمىز بەن زەرتتەۋشىلەرىمىزدە ولاردى جيناپ, قورىتۋعا مۇمكىندىك تە, رەسۋرس تا جوق.
4. قازاقستاننىڭ ازاتتىعى, تاۋەلسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەس تاريحىن زەرتتەۋ بويىنشا ۇلتتىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى اشىلسىن. بۇل پروبلەمانى جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى ۇلى وتان سوعىسىنان, بۇرىنعى رەجيمدەردىڭ وتارشىل جانە توتاليتارلىق ساياساتى سالدارىنان اتاجۇرتىن تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان وتانداستارىمىزدىڭ تاعدىرىنان باستاپ قازاق جاستارىنىڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە (1986 جىلعى) دەيىن كەشەندى جانە جۇيەلى تۇردە زەرتتەۋ ءۇشىن وسىنداي عىلىمي ورتالىق قاجەت. ءبىز بۇگىنگە دەيىن بۇل پروبلەمالاردى نەگىزىنەن جەكەلەگەن عالىمداردىڭ, ولكەتانۋشىلار مەن جازۋشىلاردىڭ ەنتۋزيازمى مەن ءپاتريوتيزمىنىڭ ارقاسىندا, كەزەڭدەر مەن ەپيزودتار بويىنشا ءۇزىپ-جۇلىپ زەرتتەپ كەلە جاتىرمىز.
ءسوزىمنىڭ سوڭىندا بۇگىنگى تاڭداعى اسا ماڭىزدى ەكى فاكتورعا نازار اۋدارعىم كەلەدى.
بىرىنشىدەن. وسى اتالعان ماسەلەنىڭ ءبارىن بىرىنشىدەن قوعامنىڭ, سونىڭ ىشىندە جاستار مەن زيالى قاۋىمنىڭ, ەكىنشىدەن ءبىزدىڭ ءىس باسىنداعى مەملەكەت باسشىمىزدىڭ ءتۇسىنۋى جانە قولداۋى بولسا ەشقانداي كيكىلجىڭسىز, توڭكەرىسسىز جانە قوعامدا تولقۋ تۋدىرماي جۇيەلى تۇردە جانە دايەكتىلىكپەن شەشۋگە بولاتىنىنا وتىز جىلدان ارتىق ومىرىمدە مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ەڭ جوعارعى ساتىسىندا (قازاقستان كپ وك, پارلامەنتتە, پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە) ىستەگەن ادام رەتىندە كوزىم جەتىپ وتىر. قايتالاپ ايتايىن, ول ءۇشىن قوعام تاراپىنان قۇدىرەتتى قولداۋ كەرەك, ويتكەنى بۇل ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋىنە مۇددەلى ەمەس كلاندار مەن توپتار قاتتى قارسىلىق كورسەتەدى.
ەكىنشىدەن. ەلىمىزدىڭ بارلىق تۇكپىرىندەگى پاتريوتتار مەن مەملەكەتشىل ازاماتتارعا مىنانى ايتامىن: ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزگە ەش نۇقسان كەلتىرمەي (ويتكەنى ول ءبىزدىڭ كيەمىز) مەملەكەت باسشىسى ق.توقاەۆتىڭ جاڭا مەملەكەتتىك باعداردى باسشىلىققا العان رەفورمالارىنىڭ جۇرگىزىلۋىن جاپپاي جانە بەلسەندى تۇردە قولداڭىزدار. بۇل &ndash؛ ءبىزدىڭ وركەنيەتتى جانە دەموكراتيالىق قوعام قۇرۋ جولىنداعى تاريحي شانسىمىز. ءبىز ونى قولدان ءتۇسىرىپ الماۋىمىز كەرەك.
قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن زارداپ شەككەن تۇلعالاردى اقتاۋ جانە ماڭگى ەستە قالدارۋ جونىندەگى «؛قاھارماندار»؛ رەسپۋبليكالىق قوعامدىق قورى وسى جازبادا باياندالعان پروبلەمالاردى شەشۋگە بارىنشا بەلسەندى تۇردە اتسالىسۋعا ءازىر.

 ؛