ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنا قانداي رەفورما قاجەت؟

قازاقستاننىڭ عىلىمي قوعامداستىعى ترانسفورماسيانىڭ قيىن كەزەڭىن باستان كەشىپ جاتىر. 2000 جىلداردىڭ باسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ (اكادەميا) مارتەبەسى وزگەرتىلدى جانە ونىڭ قۇرىلىمى قوعامدىق ۇيىم بولىپ اۋىستىرىلدى. بۇل قادام عىلىمي ينستيتۋتتاردىڭ دەربەس بولۋىنىڭ الەمدىك ترەندىنە سايكەس كەلدى. الايدا ءىس جۇزىندە دەربەستىكتى كۇشەيتۋدىڭ ورنىنا اكادەميا السىرەي باستادى. جىلدار بويى عىلىمنىڭ ورتالىعىندا بولعان اكادەميا عىلىمدى باسقارۋ جۇيەسىنە كىرىكتىرىلمەگەن بولىپ شىقتى. ول تۇراقتى قارجىلاندىرۋدان ايىرىلدى. وعان مۇشە بولۋ ىقپالدى, ءبىراق عىلىمنان الىس ادامدارعا قولجەتىمدى بولىپ شىقتى. مۇنىڭ ءبارى اكادەميانىڭ مەملەكەت جانە قوعام الدىنداعى بەدەلى مەن ىقپالىن تومەندەتتى.

بۇگىن تالقىلانىپ جاتقان ماسەلە مىناۋ &ndash؛ "پرەزيدەنت جانىنداعى" مارتەبەسىنە دەيىن كوتەرۋ اكادەميانىڭ ماسەلەلەرىن شەشە الا ما؟ بۇل شىنىمەن دە جاندانۋدىڭ كىلتى بولۋى مۇمكىن سياقتى, ءبىراق مەنەدجمەنت جۇيەسىمەن قوسارلاما كۇردەلى جۇمىستار جۇرگىزىلەتىن بولسا عانا. رەسمي مارتەبەنى عانا وزگەرتۋ ارقىلى تۇرلەنۋلەرگە قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. بيلىك ورگاندارى دا قاتتى اسەر ەتپەۋى مۇمكىن.

ىستىڭ ءمان-جايى مىنادا: اكادەميا ەندى مەملەكەتتىك سەكتورعا كىرەدى جانە ونى باسقارۋدىڭ تيىمدىلىگى كوپ جاعدايدا جەكە قۇرىلىمدارعا قاراعاندا تومەن بولادى. مۇنى حالىقارالىق رەيتينگتەر دە كورسەتەدى. ماسەلەن, دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس قازاقستان مەملەكەت تيىمدىلىگىنىڭ ينديكاتورى بويىنشا ەلدەردىڭ 58%-نان اسىپ تۇسەدى. مۇنى جاقسى ناتيجە دەۋگە بولادى جانە رەسەيگە قاراعاندا الدەقايدا جاقسىمىز, ءبىراق ءالى دە الەمدىك تاجىريبەگە جەتپەيدى. ءتىپتى اكادەميانىڭ وزىندە دە قازىرگى ۋاقىتتا باسقارۋدا ساتسىزدىكتەر ورىن الدى. رەفورماعا دەيىن اكادەميا مۇشەلەرىنە كەيدە ايتارلىقتاي عىلىمي ەڭبەگى جوق ادامدار سايلاناتىن. ال جاڭا اكادەميا مۇشەلەرىن تاعايىنداۋ پروسەسى مۇشەلىكتىڭ ناقتى كريتەرييلەرىن, سونىڭ ىشىندە رەفورماعا دەيىنگى اكادەميا مۇشەلەرىن تولىقتىرۋ كريتەرييلەرىن انىقتاي الماۋىنا بايلانىستى ەكى جىلعا سوزىلدى.

سونىمەن قاتار كەڭەستىك ءتاسىل قايتا قارالعان جوق, وعان سايكەس عىلىم عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا بولەك جاسالاتىن, ال ۋنيۆەرسيتەتتەردە تەك وقىتۋ پروسەسى جۇرەتىن. ناتيجەسىندە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي كادرلارىنىڭ الەۋەتى جەتكىلىكسىز پايدالانىلدى. ونىمەن قوسا قازىرگى زامانعى ۋنيۆەرسيتەت &ndash؛ بۇل جاي عانا ءبىلىم تاراتاتىن ورىن ەمەس, ونەرتابىستار مەن يننوۆاسيالاردى, ياعني ومىرگە اكەلگەن ونەرتابىستاردى گەنەراسيالاۋ ورنى. ول ءۇشىن 21 عاسىردا تەك اناليتيكالىق ويلاۋ عانا ەمەس, كاسىپكەرلىك ويلاۋ دا قاجەت. سولاي بولا تۇرا يننوۆاسيالاردى قۇرۋدا ويلاۋدىڭ 5 ءتۇرى ماڭىزدى &ndash؛ اناليتيكالىق, كونسترۋكتيۆتىك, سىني, كرەاتيۆتى جانە كاسىپكەرلىك. ال سوڭعى ءۇش ويلاۋ تۇرىنە قاتىستى قازاقستاندىق عىلىمي قوعامداستىقتا, وكىنىشكە قاراي, ولقىلىقتار بار. ؛

عىلىمداعى مەنەدجمەنت ماسەلەلەرىنىڭ ناقتى ساندىق اسەرلەرى بار. قازاقستاننىڭ گرۋزيامەن سالىستىرۋىندا بۇل ايقىن كورىنەدى. قازاقستان عىلىمعا كوپ اقشا جۇمساعانىنا قاراماستان, گرۋزيا 1 ملن ادامعا شاققاندا عالىمدار سانى بويىنشا 2,7 ەسە جانە web of science بەدەلدى حالىقارالىق بازاسىندا انا تىلىندە ۇسىنىلعان جاريالانىمدار سانى بويىنشا 6 ەسە وزىپ وتىر.

قازاقستاندىق اكادەميالىق قوعامداستىق ءۇشىن عىلىم دامۋى جانە سالىق تولەۋشىلەردىڭ اقشاسىنا الىنعان عىلىمي ناتيجەلەردىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋگە ؛ قاتىستى ءبىراز سۇراق بار. وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقستاندىق عىلىمي جۋرنالداردى بىرىكتىرەتىن عىلىمي جاريالانىمداردىڭ ۇلتتىق دەرەكتەر بازاسى جوق.

مۇنىڭ ءبارى بۇل تەك عىلىم مەن عىلىمي قاۋىمداستىق ءۇشىن عانا ماڭىزدى ماسەلەلەر ەمەس. عىلىمدى باسقارۋداعى ماسەلەلەر جالپى ەكونوميكالىق ماڭىزعا يە. ميرزوبوبو ёرميرزوەۆتىڭ "economic growth and productivity performance in central asia" زەرتتەۋىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا 2010 جىلدارى قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ ءوسۋ قارقىنىنىڭ تومەندەۋى &ndash؛ بۇل ەڭ الدىمەن يننوۆاسيانىڭ تومەندەۋىنىڭ, جيىنتىق فاكتورلىق ونىمدىلىكتىڭ (total factor productivity, tfp) ءوسۋىنىڭ باياۋلاۋىنىڭ ناتيجەسى. tfp &ndash؛ بۇل تەحنولوگيالىق پروگرەسس پەن يننوۆاسيانىڭ ەكونوميكالىق وسۋگە قوسقان ۇلەسىن كورسەتەتىن كورسەتكىش. ەگەر ول تومەن بولسا, وندا ەلدە جاڭا عىلىمي جەتىستىكتەر ناشار ەنگىزىلۋدە, دەمەك ۇزاق مەرزىمدى دامۋ الەۋەتى دە شەكتەۋلى دەگەن ءسوز. بۇل ينديكاتورعا مۇقيات نازار اۋدارعان ءجون. دۇنيەجۇزىلىك زياتكەرلىك مەنشىك ۇيىمىنىڭ 2023 جىلعى جاھاندىق يننوۆاسيالىق يندەكسىندە قازاقستان ءبىلىم مەن تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ ناتيجەلەرىنىڭ كورسەتكىشتەرى بويىنشا 132 ەلدىڭ ىشىندە ء83-شى ورىندا تۇر.

الايدا وسى قيىندىقتارعا قاراماستان جاڭا اكادەميانىڭ وپتيميزمگە دەگەن ۇلكەن نەگىزدەرى بار. مەملەكەتتىك مارتەبەنى قايتارۋ جاڭا مۇمكىندىكتەردى اشادى. اكادەميا ءقازىر ايتارلىقتاي الەۋەتتى ساقتاپ قالدى. مۇنىڭ كورنەكى دالەلى &ndash؛ بۇل اكادەميا دايىنداعان مازمۇندى جانە شىنايىلىقتى كورسەتەتىن عىلىم جايلى جىل سايىنعى ۇلتتىق بايانداما.

"ەسكى" جانە "جاڭا" اكادەميا اراسىنداعى قايشىلىقتاردى شەشۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر قادام جاساۋ كەرەك. ول &ndash؛ اتاۋىن وزگەرتۋ. بريتاندىق royal society, نەمىس ماكس پلانك قوعامى نەمەسە جاپونيانىڭ عىلىمي كەڭەسى (جاپونيادا "اكادەميا" دەگەن بار, ءبىراق ول عىلىمدى باسقارۋ تۋرالى ەمەس, قۇرمەتتى اتاقتار تۋرالى) سياقتى ۇيىمدى "قازاقستاندىق عىلىمي قوعام" دەپ اتاۋعا بولادى. ماڭدايشانىڭ وزگەرۋى "ەسكى" جانە "جاڭا" اكادەميكتەردىڭ داۋلارىن ديپلوماتيالىق تۇرعىدان شەشۋگە, مۇشەلىكتىڭ, قارجىلاندىرۋدىڭ, باسقارۋدىڭ, مەملەكەتپەن جانە بيزنەسپەن ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ جاڭا ستاندارتتارىن بەلگىلەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. جاڭا اتاۋ مەن ستاندارتتار مۇشەلەرگە رەفورماعا دەيىنگى پلاتفورمانى قالدىرا وتىرىپ, قازاقستان عالىمدارىنىڭ ءارتۇرلى ۇرپاعىن جاقىنداستىرۋعا ارنالعان پلاتفورما بولا الادى. قازاقستان ءۇشىن مۇنداي ترانسفورماسيالار بۇرىننان تانىس. بۇرىنعى عىلىمي دارەجەلەر جۇيەسىنە قوسارلاما phd ەنگىزۋى, قولدانىستاعى زاڭداردى جويماي اعىلشىن قۇقىعىمەن احقو قۇرعان كەزى ەسىمىزدە.

الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ وزىق باسقارۋ تاجىريبەلەرىن عىلىمي قىزمەتكە دە, شىعارماشىلىق قىزمەتكە دە ءساتتى اۋىستىرۋعا بولاتىنى انىق. كاسىپكەرلىك جانە عىلىم &ndash؛ ءوزارا جاقىن. ەكونوميكا جونىندەگى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى فريدريح حايەك "باسەكەلەستىك اشىلۋ ءراسىمى رەتىندە" اتتى ماقالاسىندا بيزنەستە دە, عىلىمدا دا شىعارماشىلىق ىزدەنىس, بۇرىن بەلگىسىز بولعان فاكتىلەر مەن مۇمكىندىكتەردى انىقتاۋ باستى ءرول اتقاراتىنىن كورسەتەدى. حايەكتىڭ ايتۋىنشا "باسەكەلەستىك قۇندىلىقتى بىلدىرەدى, سوندىقتان جانە تەك سوندىقتان عانا ونىڭ ناتيجەلەرىن بولجاۋ مۇمكىن ەمەس". باسقاشا ايتقاندا كاسىپكەر دە, عالىم دا كۇتپەگەن جاڭالىقتار جاساۋ, ەرەكشە شەشىمدەر تابۋ قابىلەتىمەن قۇندى.

عىلىم اكادەمياسى عالىمداردىڭ زياتكەرلىك كاسىپكەرلىگى ءۇشىن نەگىز قالاۋى كەرەك. ەكونوميكا جوعارى مەكتەبىنىڭ پروفەسسورى س.ر. ءفيلونوۆيچتىڭ پىكىرىنشە بۇل نەگىزدەرگە ينتەللەكتۋالدى باتىلدىق, ارتىق اقپارات پەن بەلگىسىزدىككە توزىمدىلىك, جاڭا ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ قابىلەتى مەن موتيۆاسيا جاتادى. پروفەسسور گوۆارد ستيۆەنسون ايتقانداي "كاسىپكەرلىك &ndash؛ بۇل قازىرگى كەزدەگى رەسۋرستارعا قاراماي مۇمكىندىكتەرگە ۇمتىلۋ". كاسىپكەرلىك پەن عىلىمنىڭ جاقىن بولىپ كەلەتىنىن ەسكەرە وتىرىپ, اكادەميا مەنەدجمەنت پەن يننوۆاسيانى دامىتۋدىڭ مامانداندىرىلعان ينستيتۋتىن قۇرۋى كەرەك. بۇل ۇلتتىق دەڭگەيدە عىلىمي-يننوۆاسيالىق جۇيەنى باسقارۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا جانە عىلىمي ينستيتۋتتار مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە عىلىم مەن يننوۆاسيالاردى باسقارۋ ءۇشىن مەنەدجەرلەردىڭ جاڭا بۋىنىن دايىنداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

قوجاحمەتوۆ اسىلبەك بازاربايۇلى,
الماتى مەنەدجمەنت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرەزيدەنتى

نوۆيكوۆ ۆاديم ۆيتالەۆيچ,
الماتى مەنەدجمەنت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ assistant professor-ى