ۇندىستاندا سونگەن ۇركەر...

ورالحان &ndash؛ قاڭقۋ ماداققا, جەلەڭ سوزگە, ءبىر مىسقال جالاڭ ناسيحاتقا مۇقتاج جازۋشى ەمەس. ونىڭ توبارسىپ قالعان مارگينال «؛شالا تالانتتاردان»؛ ارتىقشىلىعى &ndash؛ وسى. ول ءوز ولكەسىنىڭ سۇراپىل عالاماتىن عانا ەمەس, ءوز تاعدىرىنىڭ دا سوقپاق-سوقپاق تارامىن جازعان جەزايىر. ول ءتاڭىر دارىتقان تالانتتى يمەنبەي يگەرىپ, ەلەۋسىز قالعان كىندىك وتانىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتىپ, بۋداق بۇلتقا قىلبۇراۋ سالعان جانسىز التايدىڭ مىڭ جىلدىق مۇزداق كەيپىنە دەم ءبىتىردى. اقيقاتىندا, ورالحان بوكەي قالامىنىڭ قۇرساعىنان تۋاتىن قۇدىرەتتى كۇشتىڭ كيەسىن, جازۋشىلىق جولداعى اتقارار ميسسياسىن اۋەلدەن-اق تۇيدەك-تۇيدەگىمەن تۇسىنگەن. جازۋشىنىڭ ءوزى مەكتەپ قابىرعاسىنان تۇلەپ ۇشار ساۋلەلى ساتىندە:

 ؛«؛كوكشەتاۋ اسقان سۇلۋ بولسا, ودان شىققان اقىن, جازۋشىلار ودان ءارى سۇلۋلاندىردى. ءبىزدىڭ ءور التايدىڭ سۇلۋلىعى ودان استە كەم ەمەس. ءبىراق ونى جىرعا قوسىپ, سۇلۋلىعىن كورسەتەتىن اقىن, جازۋشىلار جوق دەسەك قاتەلەسپەيمىز. مەن التايدىڭ سۇلۋ تابيعاتىن, سارقىلماس بايلىعىن تانىتۋدى ماقسات ەتەمىن. سوندىقتان دا مەن جازۋشى بولۋدى ارماندايمىن. ادام ارمانىن الدىنا ماقسات ەتىپ قويسا, وعان جەتۋگە ءتيىستى. مەن دە ماقساتىما جەتەمىن دەپ سەنەمىن»؛, &ndash؛ دەگەن ەكەن.

 ؛ورالحان زاڭعار التايمەن ەگىز ىسپەتتەس. ونىڭ ىشكى تابيعاتى, رۋحاني ينەرسياسى ءور التايداي كوركەم ءھام بيىك. قالامگەردىڭ بالاڭ شاعىندا-اق شەكسىز سۇلۋلىققا قانىق بولۋى, ونى دەمى قۇمىققانشا ءپىرادارداي ءسۇيۋى دە وزىندىك مانگە يە. ەكزيستەنسياليزم ءىلىمى ادام بالاسىنىڭ بولمىسى, مىنەزى, تۇرپاتى تۋعان جەرىندەگى كليماتتىق ەرەكشەلىكتەرگە ۇقساس بولاتىندىعى جايلى تۇجىرىمدايدى. ورالحاننىڭ قاسيەتتى توپىراقتان جارالعانى, ءوز تۋعان جەرىنىڭ تابيعي قۇنارىن بويىنا سىڭىرگەنى وسى عىلىمي اقپارعا دانەكەر دايەك سەكىلدى. بۇل حاقىندا پارتيزان جازۋشى قاسىم قايسەنوۆ بىلاي دەپ قاۋزايدى: «؛ورالحان ءوزى تۋعان تابيعاتىنا ۇقساس ەدى. التايداي اسقاق, ونىڭ وق جەتپەس قۇزار شىڭدارىنداي بيىك ەدى! زاڭعار تاۋلارىنان قۇلاپ اققان وزەندەرىندەي تاسقىن ەدى. تاۋلارىنىڭ سىلەمدەرىن جايلاعان ەركە ەلىكتەرىندەي ەلگەزەك ەدى. وركەش- وركەش تاستارىنداي ءىرى ەدى. قالام سىلتەگەن الىپتاردىڭ ءبىرى ەدى. شىعىستان جارقىراپ شىققان جۇلدىز ەدى»؛.

داۋسىز, ورالحان بوكەي تۋعان جەر الدىنداعى پەرزەنتتىك بورىشىن قالتقىسىز وتەدى. نازارسىز قالعان قيىر شىعىستاعى قايمانا قازاقتى, كوكتى كوتەرىپ تۇرعان كەربەز التايدى قوينى-قونىشىنا دەيىن قالىڭ كوپشىلىككە تانىتتى. «؛اباي دەسە قازاقتى, قازاق دەسە ابايدى تانى»؛ دەگەن ۇرانعا كامىل ۇيىساق, وندا التايعا ورالحاندى تەلىپ, تاپسىرلەپ جازۋىمىزعا دا ورامدى نەگىز بار. اۆتوردىڭ «؛مەزگىل اۋەندەرى»؛, «؛قامشىگەر»؛, «؛كوك تايىنشا»؛ سىندى وزىق اڭگىمەلەرى مەن «؛مۇزتاۋ»؛, «؛سايتان كوپىر»؛, ء«؛ولىارا»؛, «؛قار قىزى»؛, «؛اتاۋ كەرە»؛ پوۆەستتەرىندە التايمەن استاسىپ جاتاتىن شىتىرمان حيكايالار باياندالادى. دەگدارلى ۋاقىت پەن سىنشىل قاۋىمنىڭ ۇدەسىنەن ىركىلمەي وتكەن التاي مەن ورالحاننىڭ قازاق ادەبيەتىندە, الاش رۋحانياتىندا تامىرلاس بولىپ قالاتىنى ءشۇباسىز. بۇل جايلى رابيعا سىزدىق: «؛جازۋشى بوكەەۆ &ndash؛ تۋعان ولكەسى - اسەم التايدىڭ, اسقاق التايدىڭ جىرشىسى! ونىڭ شىعارمالارى التاي ولكەسىنىڭ گيمنى ىسپەتتەس»؛ دەيدى.

ال الىبەك اسقاروۆ بولسا: «؛...ورالحانسىز التاي جەتىم سياقتى. ءبىراق ءوزى ىڭكار جۇرەكپەن جىرلاپ وتكەن التايدىڭ ۇستىندە ورالحاننىڭ رۋحى ماڭگى قالىقتاپ جۇرگەندەي كورىنەدى دە تۇرادى»؛, - دەپ ىشكى تولقىنىسىن بىلدىرەدى. بۇل تولقىنىس ورالحاندى ولشەۋسىز سۇيەتىن مۇقىم قازاقتىڭ شىن جوقتاۋى, ازالى ءۇنى سياقتى. ەلەۋلى ەڭبەگىن ولتىرمەيتىن وقىرمان باردا ورالحاننىڭ ەسىمى ءوزى اسقاقتاتقان التايدان دا بيىك ەكەنى حاق!

ورالحان بوكەيدىڭ كوركەم ادەبيەتتەگى الەۋەتى, جازۋشىلىق قىرى پەيزاج سيۆيليزاسياسىنىڭ توڭىرەگىمەن شەكتەلەدى دەپ پايىمداۋ اعاتتىق. انىعىندا, حالىقشىل قالامگەر ءور التاي ارقىلى سول زامانداعى قارا قازاقتىڭ سورتاڭ كۇيىن, قاۋاق باسى كەڭەستىك قۇلدىقتا جۇرگەن قاراشا حالىقتىڭ احۋالىن جەتكىزدى. ورالحان جازعان تۋىندىلاردىڭ تۇپكى يدەولوگياسىنا ۇڭىلسەك, ادەت-عۇرپىنان ايىرىلعان, سارا جولىنان جاڭىلعان تۇتاس ەلدىڭ زارى, كومەسكى ءۇنى, قاڭسىپ قالعان شىندىعى جاتىر. ءبىر عانا «؛بۋرا»؛ اڭگىمەسى ارقىلى شوۆينيستىك توتاليتاريزمگە قارسى كەرەعارلىقتى ۇستانىپ, جات يدەولوگيانىڭ قازاققا تيگىزەر زارارىنا قارسىلىق بىلدىرگەن. الاشتى تۇقىرتۋعا باعىتتالعان ساياسي قارەكەتتەردىڭ اڭداماعان تۇستان كەلۋىن پوەزد وبرازى ارقىلى بەرىپ, اياعىندا بوداندىق قۇرساۋىنان قۇتىلۋ ءۇشىن جانكەشتى تىرلىككە بەل بۋعان قازاق زيالىلارىن بۋرانىڭ كەيپىندە كورسەتەدى. تۇبىندە ولىگىن جان بالاسىنان جاسىرىپ, ءزىلى ولشەۋسىز پوەزد استىنا تۇسكەن ءتورت اياقتى بۋرانىڭ تەكتىلىگىن تۇيسىنەمىز. ءتىپتى ورالحان ءوز شىعارمالارى ارقىلى وسپادار بيلىكتى قالام كۇشىمەن وسىپ-وسىپ جىبەرگەنى دە قاۋەسەت پىكىر ەمەس. «؛قاسقىر ۇلىعان تۇندە»؛ اتتى اڭگىمەسىندە تاسىر قوعامنىڭ اكەلگەن زاردابىن, قۇلدىق سانانىڭ نەگىزىندە ۇلتىمىزعا تيگىزگەن تاقسىرەتى مەن قاسىرەتىن, ودان بولەك قاعىلەز ساياساتقا جۇتىلىپ كەتكەن شالعايداعى قازاقتىڭ كەمباعال كۇيىن باياندايدى. شاعىن اڭگىمەدە اراي ەسىمدى كەيىپكەر ءوز اۋىلىنىڭ سوراقى ءحالى جايلى: ء«؛...بىراق سىزدەر مۇنداي اۋىلدى مەنسىنبەي, تۋرا, ءتۇزۋ دە, جايلى تەگىس جولمەن ۇلگىلى سەلوعا تارتاسىزدار, تەك سونداي تاماشانى عانا كورىپ جازاسىزدار»؛, - دەپ وربىتەدى. قابىرعالى جازۋشىنىڭ شىعارماسىنداعى بۇل سيۋجەت ەركىندىككە قولى جەتىپ, وركەنيەت كوشىنە قوسىلعان بۇگىنگى قازاق قوعامىندا ءالى كۇنگە دەيىن ءوز ماڭىزىن جويعان جوق. ەڭ وكىنىشتىسى دە, ەڭ شەرلىسى دە &ndash؛ وسى. «؛مۇزتاۋ»؛ پوۆەسى دە مىلقاۋ جۇرتقا استىرتىن يشارا تانىتاتىن تۋىندىلاردىڭ بىرەگەيى. اۆتور اسان شالدىڭ اڭىزى ارقىلى تاريحي اقيقاتتىڭ اينالاسىنداعى دەرەكتەردىڭ كوزىن اشىپ, سولاقاي ساياساتتى سىناعان.

ورالحان بوكەي &ndash؛ داڭقتى ءسوز زەرگەرى عانا ەمەس, سەنزۋراعا قارسى تولقۋ جاساعان قايراتكەر. ول &ndash؛ ليريزم, رومانتيزم جانرىندا عانا ەمەس, رەاليستىك باعىتتا قالام تەربەگەن ۇلت كۇرەسكەرى. وسى تۋراسىندا مارات قابانباي:

«؛سەنزۋرانىڭ مىڭ شيراتىلعان قىزىل جىلان جىپتەرىمەن قول-اياعى مىقتاپ بايلانعان و. بوكەي كەڭەستى كەمسىتۋدىڭ جولىن ءدال تاپتى؛ ول &ndash؛ قازاقتى بيىكتەتۋ, رۋحىن وياتۋ... قالامگەر سوندىقتان دا كىتاپتان كىتاپقا قازاعىن التايدىڭ اسقار شىڭىنا ورلەتە بەردى. ەڭ اياعىندا, ءوزى دە قاسقا قۇلىنىن جەتەكتەپ, قار جامىلعان مۇزتاۋدىڭ ۇشار بيىگىندە كۇنگە قاسقايا قاراپ, كەربۇعىداي قارىسىپ تۇرىپ قالدى. ماڭگىلىككە!..»؛.

 ؛ورالحان &ndash؛ جازۋشىلىق مايدانداعى فەنومەن! ادەبيەت پەن جۋرناليستيكانى ۇشتاستىرىپ, ءسوز ماگياسىن جەتىك مەڭگەرگەن بەساسپاپ ونەر يەسى. قالامگەر ءوز ەڭبەكتەرىندە وقىرمان پسيحولوگياسىنا ءتان نۇكتەلەردى جاڭىلماي ءدوپ باسىپ, سانا تۇكپىرىنە كوركەم كاتارسيس سەزىمىن ۇيالاتادى. وسى ەرەكتىك وعان ەكى ەگىز سۇرلەۋدە دە ەمىن-ەركىن كوسىلۋگە جول اشتى. اقىن قۋانىشباي قۇرمانعالي ءوزىنىڭ ورالحان جايلى ەستەلىك جازباسىندا جازۋشىنىڭ «؛مەنى ادەبيەتكە اكەلگەن &ndash؛ جۋرناليستيكا»؛ دەپ پىكىر بىلدىرگەنىن اسپەتتەيدى. ورالحاننىڭ ادەبيەتكە كەلۋىنە شىندىق ءىلىمى سانالاتىن جۋرناليستيكا سەپ بولسا, ونىڭ التايدى الاتاۋعا الماستىرىپ, جۋرناليستيكانىڭ قاسيەتتى تابالدىرىعىنان جاتسىنباي اتتاۋىنا قايىرىم, جاردەم بەرگەن ءباسپاسوز ايبوزى شەرحان مۇرتازا ەدى. سول شاقتاعى «؛لەنينشىل جاس»؛ گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولعان شەر-اعا قالامى قارىمدى جاس دارىننىڭ تالابىن بايقاپ, قاۋىرسىن قاناتىنىڭ استىنا الادى. ورالحان بوكەيدىڭ ءوزى وسى جايلى:

«؛قارعاداي كەزىمدە «؛لەنينشىل جاس»؛ گازەتىندە جاريالانعان ءۇش-تورت وچەركىمدى وقىپ, اۋىلدا قاپەرسىز جۇرگەن كەزىمدە رەسپۋبليكالىك باسىلىمعا جۇمىسقا شاقىردىڭىز. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءۇشىنشى-اق سىرتتاي وقىپ جۇرگەنىمە قاراماستان, ەڭ ءبىر قيىن دا جاۋاپكەرشىلىگى ۇلكەن بولىمدەردى سەنىپ تاپسىردىڭىز»؛, - دەپ ىنىلىك ىستىق ىقىلاسىن بىلدىرەدى. شىنايى تالانتقا قوڭىلتاقسىپ قاراۋ &ndash؛ بۇگىنگى ءبىزدىڭ دۇمبىلەز قوعامنىڭ كەمشىن تىرلىگى. شەر-اعا پاسىقتىقتان, كەۋدەمسوقتىقتان ادا بولدى. ول تالانتتى تانىدى, جارىلقادى. شىندىق شىراقشىسىنىڭ ارقاسىندا ورالحان باستاعان قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ التىن بۋىنى جاساقتالىپ, ءاپايتوس دارىنداردىڭ ۇركەردەي شوعىرى قالىپتاستى. كوكسەڭگىر تۇلعانىڭ تاعلىم تالىمىمەن كوگەرگەن ورالحان بوكەي قازاق پۋبليسيستيكاسى ءۇشىن دە قاجىرلى ەڭبەك ەتىپ, تەلەگەي تەر توكتى. ؛ «؛جۇلدىز»؛ جۋرنالىندا ءجۇرىپ ءسوز كاۋسارىنىڭ قاينار بۇلاعىن سارقىپ ءىشتى. «؛قازاق ادەبيەتى»؛ گازەتىن باسقارىپ تۇرعان ۋاقىتىندا جانكەشتى قارەكەتتەرگە باس ۇردى. مارحابات بايعۇت ءوز ەستەلىگىندە ورالحاننىڭ «؛قازاق ادەبيەتى»؛ گازەتىنىڭ وقىلىمىن ارتتىرىپ, قالىڭ وقىرمان اراسىندا كەڭ قولدانىسقا ءتۇسۋى ءۇشىن وڭتۇستىك ايماقتىڭ ؛ بىرنەشە اۋدانىنا ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزگەنىن جازادى. وقىرماننىڭ ورالحانعا سۋساپ, حالىق جادىندا مەنمۇندالاپ تۇرۋى وسىدان. ءوزىن ۇلىقتايتىن وردالى ەل باردا ورالحاننىڭ ورتايماسى انىق ءھام زاڭدىلىق! پەندەشىلىكتەن بيىك ەردىڭ ءداۋىر دۇرمەگى قۇدىرەتى كۇشتى كوك سيانىڭ توڭىرەگىمەن شەكتەلگەن جوق. مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ دە قاندى قاسابىنا ارالاستى. ۇلت مۇددەسى ءۇشىن وزبىرلىق تانىتپادى. بويكۇيەزدىلىككە, نەمكەتتىلىككە جانى قاس بولدى. ەڭبەك جولىنداعى وسى ءبىر ەڭ سوڭعى نۇكتە ونىڭ تاعدىرىن تۇيىققا بويادى. عاپىل عۇمىرمەن ءوزى دە قوش ايتىسقانشا جاقىندارىمەن سىنالىپ, اجال كاتاستروفاسىنا قارسى تۇردى. قارىنداسى مانشۇك قازا بولعاندا جۇرەگى قان جىلاسا, جارىق جالعانعا اكەلگەن عازيز اناسى باقيلىق بولعاندا كۇرە تامىرى ءۇزىلدى. جۇمىر جەردەگى ەش پەندە قۇداي سىزعان شەڭبەردىڭ يىرىمىنەن اسىپ شىعا المايدى... ورالحان بوكەيدىڭ باتپاڭداي قايعىسى كوپكە دەيىن سەيىلمەدى. تىكەن تىرشىلىكتىڭ ءزىلىن بىرگە ەڭسەرگەن جارى ايماندى دا قارا جەردىڭ قوينىنا تاپسىردى. جۇرتتىڭ ايتۋىنشا ورالحان بوكەي بەيىت باسىندا ەلەڭ-الاڭ بوزداعان كۇيدە: ولگەندە جانىڭا جاتامىن, ساعان ەسكەرتكىشتى كوزىمنەن اققان قاندى جاسىممەن جازامىن &ndash؛ دەپ, انت بەرگەن ەكەن. اۋىر قازادان كەيىن قوساعىنان ايىرىلعان قالامگەردىڭ كوڭىلى كۇيرەۋىكتەنىپ, جانى جاداۋلىق تارتتى. ءوزى دە 4-5 جىل ەش دۇنيە جازباي, شىعارماشىلىق دەگراداسياعا ۇشىراعانىن ايتقان. ءتىپتى ەكى بالاسى ءۇشىن عانا ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىن دەپ, ىشكى عيباداتحاناسىنىڭ زارلى ءۇنىن جەتكىزگەن. 1993 جىلدىڭ نaypىزىندا جaزعaن كۇندەلىگىندە جaزyشى بىلaي دەپتى: «؛بۇگiن تaڭepتeڭ epتeمeن ceمeيگe ۇشyىم كepeك eدi. بapa aلمaدىم. قىpىقتىڭ بeciنe كeلگeندe, قۇدaيدaن جaلبapىنىپ ءجۇpiپ, بip ۇل (aيxaن), بip قىز (aيجaن) cۇpaپ aلدىم. maعaن دeگeن تaعدىpدىڭ تaلقىcى كوپ eدi... eندi, eندi eڭipeyدeن eciمدi جيىپ, شۇكipشiلiك aيتa بepگeن كeزدe, ayزىمنaن ءتۇciپ قaلعaن بoتaقaنىم ؛ aيجaنىمنىڭ بۇيpeگi جaزىلyى eكiتaلaي aypyى بap دeگeن ayىp ءcوز ecتiدiم. ceڭ coققaندaي eمec-ay, قaلىڭ ceڭنiڭ acتىندa قaلعaندaي xaلدeمiن. كوزiمدe جac... كوڭiلiم ءۇيدiڭ پەشiندeي yiلدeيدi... قۇp ءcۇلدepiم... نe icتeيمiن؟ قaيدa بapaمىن؟ قapaعىم-ay, جۇpeگiمدi قaق aيىpىپ, قaنcىpaتتىڭ-ay! قaيتeيiن؟ قaيcىبipiن aيتaيىن؟ ءوزiمدi aلىپ, بaلaمدى قaلدىpcaڭشى, aللaم!»؛...

ورالحاننىڭ قايعىسى &ndash؛ كۇللى قازاقتىڭ ورتاق قايعىسى! ونىڭ شالا باسىنداعى شالا مۇڭى &ndash؛ حالىقتىڭ مۇڭى! ول &ndash؛ بۇقارانىڭ عۇمىرلىق جۇگىن, قاسىرەتىن ارقالاعان قايىسپايتىن قارا نار. ەڭ ايانىشتىسى سول, ورالحان تاعدىرىنىڭ تالقانى ءۇندىستاندا تاۋسىلدى. عۇمىر-دارياسىن ءور التايدا باستاپ, ءومىر كوشىن  ؛گيمالايدا اياقتادى. دەلي شاھارى قازاق ءۇشىن «؛سايتان كوپىر»؛ اتاندى. مەزگىلسىز قازادان كەيىن الاش رۋحانياتى «؛قاسقا قۇلىنىن»؛ تابا الماي, سۇلەسوق كۇي كەشتى. قوڭىرتوبەگە تەلمىرىپ, كۇيەۋىن كۇتكەن ماعريپاداي بۇل قازاقتا ورالحاننان ءالى كۇنگە كۇدەرىن ۇزگەن جوق. راسىندا, ورالحانى جوق قازاق ادەبيەتى &ndash؛ ءمۇيىزى سىنعان جارىمجان كەربۇعى. ورالحانى جوق التاي &ndash؛ باسىنان قاڭباق قانا اۋاتىن تومپەشىك. شوگەر بولسا التاي مەن الاتاۋ شوگەر, ءبىراق ؛ ورالحان شوكپەس. ول &ndash؛ ەشكىمنىڭ قولى جەتپەيتىن بيىكتىك! ول &ndash؛ ؛ مىڭ جىلدا ءبىر تۋاتىن ۇركەر! ول &ndash؛ ماڭگىلىك!

ال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى,
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 4 كۋرس ستۋدەنتى ەراسىل سايلاۋعالي