بۇگىنگى قازاق قوعامىنا داڭعازا ۇلتشىلدىق كەرەك ەمەس!

بۇگىنگى قازاق قوعامىنا داڭعازا ۇلتشىلدىق كەرەك ەمەس!

(ەسكەرتۋ: ماقالا رەداكسيانىڭ پوزيسياسىن بىلدىرمەيدى. رەداكسيا ءسوز ەركىندىگىنە كەپىلدىك بەرۋدى ەڭ جوعارى ورىنعا قويادى. ماقالا اۆتورىنىڭ كوزقاراسىنا قارسى دالەلدى اقپاراتتارعا دا ەلەۋلى ورىن بەرىلگەن) ؛

 ؛  ؛  ؛اعىباي اكبارۇلى

شىڭعىس حان قازاق پا, مۇڭعول ما؟ بۇل تالاس ءوز الدىنا, ءبىراق تاريحشى ءالىمعازى داۋلەتحانۇلى مەن شىعىستانۋشى تىلەۋبەردى ابەنايۇلىنڭ اراسىنداعى تالاس-تارتىس مەنىڭ مازامدى الدى.

تىلەۋبەردى ءالىمعازىنى "انتيقازاقشىل" دەپ باعالاعان. ءالىمعازى بولسا جازعان-سىزعانى قاتتاۋلى, عىلىمدا ورنى بار تانىمال كاسىپتىك تاريحشى. سانالى عۇمىرى مەن ءبىلىمىن قازاق تاريحىن زەرتتەۋگە ارناعان, ويلى وقىرمانعا ورەلى عىلىمي ماقالالارىمەن, توم-توم عىلىمي ەڭبەكتەرىمەن, ۇلتى ءۇشىن شىندىقتى ءتىلىپ, قارا قىلدى قاق جارىپ ايتاتىن كۇرەسكەرلىك رۋحىمەن بەلگىلى عالىم. ولاي بولسا ءالىمعازىنى قازاققا قارسى دەپ ايتۋعا قالاي ءداتى جەتكەن. مەن وسىعان قايرانمىن. شىڭعىس حاندى قازاق دەپ تاريحي فاكتتەردى كەلتىرىپ, عىلىمي تالاس-تارتىس جاسالسا ونىڭ تاريح عىلىمىنا زيانى بولماس ەدى.

الىمعازىنىڭ ءومىرى ەكى باعىتتان تۇرادى. ءبىرى تازا كاسىپتىك تاريح بويىنشا عىلىمي ىزدەنىس باعىتى. ءالىمعازى عىلىمدا تازا كاسىپتىك عىلىمي كوزقاراس ۇستاناعان, تاريحي فاكتكە قۇرمەت قىلاتىن سينولوگ, تۋركولوگ عالىم.

الىمعازى 1997 جىلدان بۇگىنگە دەيىن قر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءش.ۋاليحا اتىنداعى تاريح-ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ «؛ەجەلگى جانە ورتا عاسىر»؛ بولمىندە پروفەسسور. ول 2002-جىلى 6-قاڭتاردا «؛تۇركەش قاعاناتى»؛(ساياسي جانە مادەني تاريحىن زەرتتەۋ 692-766) اتتى كۇردەلى تاقىرىپ بويىنشا تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن الۋ ءۇىشىن ديسسەرتاسيا قورعادى. اتالمىش جۇمىستى ق.نۇرپەيىس, ۋ. شالەكەنوۆ, م.اسىلبەكوۆ, م. قويگەلديەۆ, ت.وماربەكوۆتار جوعارى باعالاعان. عالىمىڭ «؛تۇركەش قاعاناتى»؛, «؛عۇن-تۇرىك-قازاق تاريحى زەرتتۋ ماسەلەلەرى»؛, «؛شىعىس تۇركىستان حالىقتارى ۇلت ازاتتىق ؛ ءداۋىرى ادەبيەتى»؛, «؛ەجەلگى جانە ورتا عاسىرداعى تۇركىلەر»؛ قاتارلى مونوگرافيالارى عالىمداردىڭ, كوز قاراقتى وقىرماننىڭ قولىنان تۇسپەيتىن كىتاپقا اينالعان. ءالىمعازىنىڭ 1998- جىلى تۇرىك تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارعان باھاددين وگەلدىڭ ەكى تومدىق «؛ۇلى حۇن يمپەرياسىنىڭ تاريحى»؛ ۇلتىمىز ءۇشىن وشكەندى جاندىرعان, ۇزىلگەندى جالعاعان عىلىمي ەڭبەك بولعان. قازاق قوعامىندا, عالىمدار اراسىدا اسا جوعارى باعالانعان. بۇل ەڭبەكتىڭ قازاق تىلىندە سويلەۋى قازاقتىڭ ۇلتتىق تاريحي ساناسىن جاڭعىرتىپ, قاراڭعىعا جارىق ساۋلە تۇسىرگەن. ول وسى اۋدارماسى ارقىلى-اق ۇلتىمىزعا وشپەس ءۇشىن ۇلەس قوسقان. قحر شۋار ۋنيۆەرسيتەتىنەن قىتاي ادەبيەتىن ماماندىعىن ۇزدىك تاۋىسقان سول جىلداردا ۇلتتىنىڭ ەركىندىگى مەن تەڭدىگى ءۇشىن «؛قۋڭ ارسى»؛ دەگەن بۇحارالىق ءۇيىم قۇرىپ قىزىل تۋدى قولعا الىپ قىزىل قىتاي ۇكىمەتىنە قارسى تۇرعان جۇرەك جۇتقان ەرلىگى, ساياسي كۇرەس تاريحى ونىڭ سول كەزدە بەيجىڭگە بارىپ قىتاي ۇكىمەت باسشىسىنىڭ كومەكشىسى شتاپ باستىعى جوۋفىڭمەن كەحدەسۋى ادام سەنگىسىز باتىرلىق.1969-جىلى 2-ساۋىردە ءبىر توپ جولداستارىمەن 8 كۇن جول ءجۇرىپ شىعىس تۇركىستاننىڭ سوڭعى ارمانىن ارقالاپ, اسقاق رۋحپەن شەكارا بۇزىپ ەلگە كەلگەن قاھرمان. قازاقستانعا كەلگەن سوڭ 8 اي بويى مەملەكەتتىك قاۋپسىزدىك كوميتەتىنىڭ باقىلاۋىندا بولادى.

تار زامان تاۋقىمەتى, تۇرمىستىڭ تالقىسىندا جۇرسەدە تالانتىمەن شىم قالادا م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ قازاق ءتىلى ادەبيەتى فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ 1976-جىلى باكلاۆرلىق دارەجەسىن العان. العاشقى ماماندىعى ادەبيەت بولسادا ۇلت ءۇشىن قازاق ۇلتىنىڭ تاۋەلسىز تاريحىن جازۋعا ۇلەس قوسۋىم كەرەك دەپ, ۇلت دە سوققان وتانشىل جۇرەگى تاريح عىلىمىنا قادام باستىرادى. عاسىرلاپ ەزگى كورىپ, تاريحي تامىرىنان ۇزىلۋگە شاق قالعان ۇلتتى وياتۋعا بەلسەنە كىرسكەن. شىدىقتىڭ جۇزىندە ءجۇرىپ الاشقا اتى شىققان ۇلكەن تۇلعا, قۇرمەتتى اقساقال.

شىڭعىس حاندى تەگى بويىنشا زەرتتەپ قازاق ەمەس دەگەن ادامدى- قازاققا قارسى تۇرعاندىق دەپ ساناساق, بۇل تەك جالا جاۋىپ, بەتباقتىققا سالىنعاندىقتان باسقا ەشتەڭە ەمەس. قازاق ەجەلدەن مۇڭعولدارمەن, جوڭعارلارمەن قاندى قىرعىن سوعىس سالدى, جەڭدى. ؛ كۇنى كەشە قىزىل ورىستىڭ بوداۋىنا تۇسكەنگە دەيىن ءبىز شىڭعىس حانسىز ىرگەلى, تاۋەلسىز ەل ەدىك. وسى كەزدە ءبىزدىڭ ۇلتتىق رۋحىمىز قانداي اسقاق كۇشتى بولدى دەسەڭىزشى. ءور رۋحتى ءھام اسقاق ۇلت ەدىك ول كەزدە. ءبىز شىڭحىس حاندى قازاق دەپ تانىماعان وسى تارلان تاريحىمىزدى تىلەۋبەردىنىڭ تالعامى بويىنشا انتي قازاقشىلدىق تاريح دەپ ايتۋىمىز كەرەك ەكەن سوندا؟

 ؛ ؛ شىڭحىس حاندى ءبىز قانشا جەردەن بيولوگيالىق جاقتان قازاق ەتنيكالىق توپتارىنا سۇيەگىن جاتقىزىپ شىرىلداساق تا, ول ءبارى ءبىر موڭعولدىڭ تۋىن كوتەرىپ سولاردىڭ حاندىعىن قۇردى. ال ءالىمعازى بولسا ءوز ماقالاسىدا تەمۋچين جارتى الەمگە بيلىك ەتكەن سول داۋىردەگى تاريحي شىندىقتى زەردەلەي كەلە سول كەزدەگى جانە قازىرگى مۇڭعول مەن قازاقتى قۇرعان رۋ تايپالارىنىڭ ەتنيكالىق سيپاتتارىنىڭ ۇقساستىعىن, ىرگەلەس كورشىلىگىن, ەنشىلەس عۇمىر كەشكەن تاريحي شىندىعىن كوزگە ۇستاي وتىرىپ وي قورىتقان. شىڭعىس حاننىڭ جارتى الەمدى بيلەۋى تۇرىك تايپالارىنىڭ ءباھادۇر جاۋىنگەرلەرىنىڭ ەڭبەگىنەن بولە قارۋعا بولمايتىنىن ايتادى. شىڭعىس حاندى مۇڭعول, يا قازاق دەپ تالاسۋدىڭ عىلىمي نەگىزى جوق ەكەنىن العا تارتقان. بۇل تاريح عىلىم تۇرعىسىنان ايتىلعان عىلىمي پىكىر عانا.

شىڭعىس حاندى قازاق دەپ ءبىز كىمدى مويىنداتامىز. ءوزىمىز مويىندادىق دەسەكتە باسقا ەل مويىنداي ما. الەم الدىندا كۇلكىگە قالمايمىز با؟ شىڭعىس حاندى قازاق دەۋ شىنىن ايتقاندا بۇل تەك قيالي جەڭىمپازدىق عانا. بۇنداي جەڭىمپازدىق رۋحاني ماڭگىرتتىككە اپارار جول. شىڭعىس حاندى قازاق قىلعاننان گورى كەنە سارى حاننىڭ باسىن ەلگە اكەلۋ قازاق قوعامىنا وتە قاجەت.

تىلەۋبەردى قىتاي اقىنى لي بايدى قازاق دەيدى. بۇل تارتىس الدە قاشان ءالىمعازىنىڭ كۇرەسكەرلىگى مەن جاۋابىن تولىق تاپقان, بارشا قوعام مويىنداتىلعان شارۋا. «؛لي باي قازاق ەمەس»؛ دەگەن 16.3 باسا تاباقتان تۇراتىن كىتاپ وسى داۋدىڭ نەگىزىندە ومىرگە كەلگەن. سول كەزدە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى ماۋلەن اشىمباەۆ ؛ ءباسپاسوز باسشىلارىنىڭ باسىن قوسىپ, جينالىس جاساپ: «؛بۇدان بىلاي لي باي تاقىرىبىنا ؛ ەشقاشان, ەشقانداي ماتەريال جاريالانبايتىن بولسىن. بۇل ەلىمىزدىڭ ابىرويى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىنا زيان كەلتىرەتىن اسا قاتەرلى ۇگىت-ناسيحاتقا جول اشادى. لي باي قىتايدىڭ ۇلى اقىنى, ونىڭ بىزگە ەش قاتىسى جوق ەكەنىن تاريحشىلار جەتەرلىكتەي دالەلدى»؛ دەپ نۇكتەسىن قويدى.

ال تىلەۋبەردىنىڭ تاعى دا لي باي تاقىربىن قوزعاۋى ونىڭ ەش ىشىندەگى جانە سىرتىنداعى گەو ساياسي جاعدايدى مۇلدە بىلمەيتىن ساياسي ساۋاتسىزدىعى.

عىلىمدا فاكتكە قۇرمەت قىلمايتىن قۇر كەۋدەلىك ۇيات. شىڭعىس حان قازاق دەگەنگە جەلپىنگەن قازاق قوعامىن كورمەدىك, ەستىمەدىك. بۇلاي داۋلاسۋ بىزگە نەگە كەرەك؟ ؛ وداندا تەحنوگراد ۇلت بولۋعا ۇمتىلساق شىركىن. بۇگىنگى قازاق قوعامى قازاقتاردىڭ كەشە كىم بولعانىنان گورى بۇگىن كىمبىز, نە ىستەپ ءجۇرمىز, ەرتەڭ كىم بولامىز دەگەنگە باسا نازار اۋداراتىن كەز. اقىن, جازۋشى, انشىلەردىڭ بارلىق ادام وقۋعا, تىڭداۋعا شاماسى جەتەدى. الايدا عىلىمي شىعارمالاردى وقيتىن ادام از. ويتكەنى وعان جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ءبىلىم, قىزىعۋشىلىق قاجەت. بۇگىنگى كۇنى قازاق قوعامىندا اقىن, جازۋشى, ءانشى كوپ الايدا نارىق ەكونوميكاسىندا باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن عىلىمعا, كاسىپكە بەت بۇرۋ كەرەكپىز. دەسەدە اتى شىقپاسا جەر ورتەۋگە دايار, شاماسى كەلمەسەدە عىلىمعا لاپ قويعان جازارماندار ەلدى بۇلدىرەدى. قاشان بولسادا, قاي جەردە بولسا دا ات شىعارۋدىڭ كانىگى ءتاسىلى ايعاي-شۋ شىعارىپ پيار جاساۋ.

ابەناي ۇلىنىڭ ماقالاسىندا: وسىناۋ ءتۇپنۇسقالىق, ەنسيكلوپەديالىق قۇجاتتاردىڭ بارلىعىندا شىڭعىسحاننىڭ ارعى ءتۇبى وعىز حاننان تاراتىلادى. ءتۇپنۇسقا تاريحي قۇجاتتار شىڭعىسحاندى &ndash؛ تۇرىك پەرزەنتى, وعىز تۇرىكتەرىنىڭ ۇرپاعى جانە مۇسىلمان دەپ اتاپ كورسەتەدى. ناقتىلى ايتقاندا, وعىز حانعا اللاعا يمان كەلتىرۋ تۋرالى ايان تۇسەدى دە, ونى اكەسىنە بىلدىرمەۋ ءۇشىن ءبىر ءبولىم تۇرىكتەردى باستاپ جەكە كەتەدى. اكەسى قارا حان ۇلىن ءوز دىنىندە ۇستاپ قالۋ ماقساتىمەن قالعان تۇرىك قوسىنىن باستاپ وعان قارسى سوعىس اشادى. ءسويتىپ بۇل بارىس جەتپىس جىلعا سوزىلعان ەكەن. ناتيجەسىندە وعىز حانعا ۇيىعاندار &ndash؛ شۋ مەن بۇحارانىڭ اراسىن مەكەندەگەن تۇرىكتەر «؛ۇيعۇر»؛ (ۇيعۇر), ال ودان شىعىسقا, موعولستانعا قاراي ماڭىپ (اۋىپ) كەتكەن تۇرىكتەر «؛ماڭعۇل»؛ دەپ اتالادى. الايدا «؛ماڭعۇل»؛ دەگەن سوزدەگى «؛ـَ»؛ (فاتحا, ا) حاراكاتى قاتا تۇردە «؛ـُ»؛ (دامما, ۇ) بولىپ وقىلا بەرەتىن بولعان. سول سەبەپتى ول اتاۋدىڭ ەملەسى, ورفوگرافياسى رەسمي جارلىققا ساي «؛موعول»؛ دەپ وزگەرتىلەدى. ويتكەنى تۇرىك تىلىندە «؛مۇڭ»؛ جامان ماعنا, ؛ «؛قايعى»؛ دەگەن ۇعىم بەرگەندىكتەن, ادامدار ول سوزدەن قاشقان.

وعىز حان تۋرالى عالامتور بەتىندەگى جانە ويدان ويدىرتا ءبىر جاقتىلى پىكىردى العا تارتادى. شىن مانىندە وعىز قاعان تۋرالى عىلىمدا ءار ءتۇرلى پىكىرلەر قالىپتاسقان. كەيبىرەۋلەر ونى اڭىزدا عانا ءومىر سۇرگەن ادام دەسە, ەندى كەيبىرەۋلەر ونى ۇلى عۇن قاعانى ءماۋدۇن, ياعني مودە ياكي مەتە دەپ ەسەپتەيدى. قىتاي دەرەكتەرىندە ءماۋدۇن دەپ جازىپ عۇنداردىڭ كوسەمى دە كورسەتەدى. ؛ تاعى ءبىر اڭىزداردا تۇرىكتەر وزدەرىن وزعان پايعامباردىڭ ۇمبەتىمىز دەپ تانىتادى. ءماشحۇر ءجۇسىپ وزعان دەگەندەرى وعىز حان ەكەن عوي دەپ توپشىلايدى. قىسقاسى, وعىز قاعان تۇرىكتەردىڭ اتاسى بولىپ سانالادى. سودان بولار «؛وعىز»؛ اتاۋى سول وعىز قاعاننان تاراعان بۇكىل تۇركى حالىقتارىن قامتيدى. ورحون تاس جازبالارىندا وعىز اتىمەن تۇرىك اتى كەيدە قاتارلاسىپ, تىركەسىپ كەلەدى, كەيدە ءبىرىنىڭ ورنىنا ءبىرى قولدانىلادى. ال ەندى كەيبىر عالىمدار قۇران كارىمدە وتەتىن ءزۇلقارنايندى وعىز قاعان بولۋى مۇمكىن دەگەن پىكىر ايتادى. https://www.trt.net.tr/kazakh/bag-darlamalar/2016/02/20/og-yz-k-ag-an-435862

وعىز مەملەكەتىنىڭ حالقى تۇركى جانە يران تىلىندە سويلەگەن. «؛جابعۋ»؛ اتاعى بار جوعارعى بيلەۋشى وعىز مەملەكەتىنىڭ باسشىسى بولعان. وعىز جابعۋلارىنىڭ ورىنباسارلارىن كۇل-ەركىن دەپ اتاعان. جوعارعى بيلەۋشىلەر وكىمەتى مۇراگەرگە &mdash؛ «؛ينالعا»؛ بەرىلىپ وتىرعان. جابعۋ مەملەكەتىندە وعىز اسكەرىنىڭ سيۋباشيى»؛ دەپ اتالاتىن باس قولباسشىسى ماڭىزدى ءرول اتقارعان. وعىزدار مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى. وتىرىقشىلىق تا قاتار دامىدى. جەنت, ساۋران, قارناق, سۇتكەنت, فاراب, سىعاناق دەگەن قالالارى بولدى. قۇل ساۋداسى دامىدى. وعىزدار ماجۋسيلەر بولىپ, باقسى- ؛ بالگەرلەرگە تابىندى. بىرتىندەپ يسلام ءدىنى دە ەنە باستادى. https://kk.wikipedia.org/wiki ؛

دەمەك وعىز داۋلى تاقىرىپ. وعىز حان تۋرالى پىكىر سان الۋان, زەرتتەۋشىلەر ءتۇرلى تۇجىرىمدار جاسايدى. ەگەر عىلىمي تۇجىرىم جاساۋ كەرەك بولسا سول سان ءتۇرلى پىكىرلەردى العا تارتا وتىرىپ, تاريحي فاكتىلەرگە جۇگىنىپ, عىلىمي ادىستەمەمەن تالداۋ جۇرگىزىپ, ءوز تۇجىرىمىن سول دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە جاساۋ كەرەك. (ونىڭ ءوزىن عالىم تەك كوز قاراسى رەتىدە ۇسىنا الادى). تىلەۋبەردى دە ونىڭ ءبىرى جوق. ؛ داۋلى تاقىرىپتى داۋلى تاقىرىپپەن دالەلدەگىسى كەلەدى. «؛البانيا البانداردىڭ جەرى»؛ دەگەن سياقتى ويدان لوگيكا جاساۋعا اۋەس. قىتاي تىلىندەگى جالعىز كىتاپتىڭ اۋدارماسىن نەمەسە جيھانكەزدەردىڭ ساپار ەستەلىگىن العا تارتادى بۇل عىلىمي تۇجىرىم بولمايدى. مۇڭعول اتاۋى تۋرالى دا وي جوتا تۇجىرىم بەرەدى. فيلوگيا عىلىمىندا ءسوز جاسام ءتاسىلىنىڭ ءوز الدىندا عىلىمي ادىستەمەسى بار.

عىلىمعا عىلىمي پىكىرتالاس اۋاداي قاجەت. وكىنىشتىسى ءبىزدىڭ قازاق قوعامى الىدە عىلىمي ؛ پىكىرتالاس مادەنيەتىن قالىپتاستىرا المادىق.

قالايدا بولماسىن مەنىڭ ايتپاعىم ؛ بۇگىنگى قازاق قوعامىنا داڭعازا ۇلتشىلدىق كەرەك ەمەس.

 ؛