سكۋز. ۇسكوس. ۇشكوزمەيرام (باسى)

1.10. ماڭعىستاۋداعى مەيرامدار: اقشا حان, الاۋ-مەيرام, ۇشكوزمەيرام, شىلكوزمەيرام, مەيرامحان, بوشان-ماشاي.  ؛كيەلى ايراقتى -- اتاقتى ۇشكوزدىڭ (سكۋز), وسى ءۇش مەيرامنىڭ ەر بابالارى جەرلەنگەن قاسيەتتى پانتەونى.

ۇشكوز مەيرام &ndash؛ كوز تاڭبالى ءۇش مەيرام: قۋاندىق, سۇيىندىك جانە قاراكەسەك -- كيممەرلەر. كيممەرلەر بولاتىن.

اسقان عۇلاما مارقۇم س.قوندىباي ارعىنداردىڭ مەيرامىنا قاتىستى دەپ جازاتىن شەتپەدەگى ۇشكوزمەيرام اۋليە, شىلكوزمەيرام اۋليە, ونىڭ جانىنداعى ايراقتا تاۋىندا جاتقان الاۋ-مەيرام قورىمدارىنىڭ اتىنداعى مەيرام ءسوزى انىق ارعىننىڭ مەيرام اتاسىنىڭ اتى دەسەك, وسىنداعى ۇشكوز, شىلكوز جانە ءالاۋ اتتارى نەنى بىلدىرەدى, كىمنىڭ اتى دەگەن سۇراقتارعا توقتالعاندى ءجون كوردىك. ولارسىز, سەرىكبول عۇلاما جازعانداي, سول جەردەن قوزىباسى, شۋ بويىنا كەتىپ حاندىق قۇراتىن ەلدىڭ ۇيتقىسى ارعىنداردىڭ مەيرام تايپاسىنىڭ قۇپياسى, ولاردىڭ ارعى تاريحپەن قاتىسى اشىلماق ەمەس. ونىڭ, ارينە, قازاق حاندىعىن قۇرعان, نەمەسە, ودان ارعى الاش بالالارى زامانىنان الدە قايدا ارىگە, بۇدان بىرنەشە مىڭ جىلدار بۇرىنعى داۋىرلەرگە اپارارى ءسوزسىز. سوندىقتان, اڭگىمەنى اۋەلى وزبەك حان زامانىنان باستاپ, ءارى قاراي قۋالاي ءوربىتىپ كورگەن ءجون دەمەكپىز.

... سوناۋ قيلى زامانداردا التىن وردا تاعىنا وزبەك حان كەلىپ, مۇسىلماندىقتى مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە قابىلداعاندا ونى قولداۋعا, ءارى ساياسي بيلىك تارتىسىنا قاتىسۋعا استاناعا جاقىن ەدىل-جايىق ماڭىنا جينالعان ەلدىڭ ىشىندە ارعىن تايپاسى دا بار ەدى. سوناۋ ماسكەۋ تۇبىندەگى قاسىم پاتشالىعى مەن قىرىمنان باستاپ, التىن وردا جايلاعان جەرلەردە قالعان توپونيمدەر مەن تاستارداعى تاڭبالاردا ارعىن رۋلارىنىڭ اتتارى مەن كوز تاڭبانىڭ كوپتەپ كەزدەسۋى وسىنى كورسەتەدى. قادىرعالي جالايىريدىڭ قاسىم پاتشاسى ورازمۇحاممەدتىڭ مايمەنەسى, ياعني سول قولى بولىپ ارعىن شاش بەك وتىردى دەپ جازىپ كەتكەنى وسىعان دالەل.

ولار ؛ قىرىمنىڭ بيلەۋشى ارعىن, قىپشاق, بارىن, شىرىن اتتى ءتورت تايپاسىنىڭ ءبىرى رەتىندە قىرىم حاندىعىنىڭ دا ۇيتقىسى بولدى, قانشاماسى xviii عاسىردىڭ سوڭىندا روسسيا اسكەرى قىرىم تۇبەگىن تۇرىكتەردەن تارتىپ العانعا شەيىن ءومىر ءسۇردى. كەيىن ولاردىڭ نەگىزگى بولىگى جەڭىلگەن تۇرىكتەرمەن بىرگە كوشىپ كەتىپ, تۇركيانىڭ «؛قىرىملى»؛ اتتى ەتنوسىن قۇردى. قىرىمدا ارعىن تايپاسىنىڭ بولعانىن تاتار عالىمدارىنىڭ سول كونە زاماندارداعى قورىمدارداعى رۋ تاڭبالارىن زەرتتەگەن ەڭبەكتەرىندە انىق كورىنەدى. ەڭ قىزىعى جانە قاتتى ويلاندىرارى دا قىرىمداعى تاستارعا ويىلىپ باسىلعان رۋ تاڭبالارىڭ ىشىندە ارعىندىكىندەي ەكى كوز تاڭبا عانا ەمەس, ءۇش كوز تاڭبانىڭ كوپ كەزدەسۋى بولىپ تابىلادى. (سۋرەت: ءۇشبۇرىش تۇرىندە ورنالاستىرىلعان ءۇش دوڭگەلەك تاڭبا &ndash؛ ۇشكوز تاڭبا)

بۇل ول تاڭبالاردىڭ شىڭعىسحان يمپەرياسىنان كوپ بۇرىن  ؛سالىنعانىن كورسەتىپ, انتيكالىق داۋىردەن حابار بەرەدى. وسى ەكى كوزدىڭ ۇستىنە ءۇشىنشى كوزدى ورنالاستىرعان «؛ۇشكوز»؛ تاڭبا اقساق تەمىر يمپەرياسىنىڭ دا تاڭباسى بولعانى دا قىزىق [8]. بۇل, شىڭعىس تۇقىمىنا مىنەز كورسەتكەن («؛ۆىزوۆ جاساعان»؛) ايگىلى جيھانگەردىڭ ولارعا تۇركى حالقىنىڭ سەندەردەن دە بۇرىن الىپ يمپەرياسى بولعان, مەن سولاردىڭ ۇلى پاتشاسى الىپ ەر توڭعانىڭ, ياعني افراسيابتىڭ تاعىندا وتىرمىن دەپ قىر كورسەتكەنى مە دەپ ويلايمىن. ءاز تاۋكەنىڭ دە تاشكەنتتى العاننان سوڭ, يران پاتشاسىنا «؛مەن ؛ افراسيابتىڭ تاعىندا وتىرمىن»؛ دەپ حات جازۋى دا وسىدان بولۋى انىق.

ال, وسى ارعىنداردىڭ, نەگىزىنەن مەيرام توبىنىڭ, كەيىن ماڭعىستاۋ جەرىنە بارۋىنا كەلسەك, ول دا جايدان جاي ەمەس-تى. ماڭعىستاۋ تۇبەگى دە, كەيىن روسسيا پاتشالىعى كەزىندە جەر اۋدارىلعاندار دا, قاشقان-پىسقاندار دا جينالعان ءسىبىردىڭ نۋ ورماندارى سياقتى التىن وردا حانىنىڭ بيلىگىنە نارازى, ساياسي ىقپالدان ىعىستىرىلعانىنا كوڭىلدەرى تولماعان رۋلار مەن سۇلتانداردىڭ مەكەندەيتىن جەرى ەدى, ءارى جەرۇيىق ىزدەگەن, جەكە ەل بولۋدى ارمانداعان العاشقى پروتوقازاقتار قالىپتاسا باستاعان قاۋىم بولاتىن. ءتىپتى, قازاقتار حاندىق قۇرىپ شۋ بويىنا كەتىپ قالعاننان كەيىن, ءومىرى شاپقىنشىلىققا اينالىپ قينالعان مۇحاممەد شەيباني دا ءبىر جىل شاعىن اسكەرىمەن وسى ماڭعىستاۋ ءوڭىرىن پانالاعان-دى.

جالپى بۇل كيەلى ءوڭىر بەتپاق دالا سياقتى, اتام زاماننان بەرى تالاي كونە تاريحي وقيعالارعا كۋا, تىلسىم قۇپياسى مەن ەرگە بەرەر قۋاتى مول جەر بولاتىن, ونى تەك ەركىندىكتى اڭساعان ەلدەر مەكەندەيتىن جەر ەدى. وعان كىم كورىنگەننىڭ قولى دا جەتە المايتىن. ويتكەنى, بۇل ولكەنىڭ نيەتى بوتەننىڭ قولىن جەتكىزدىرمەيتىن ەلى بار ەدى, ءار تاۋى مەن توبەسى, جونى مەن سايى قارانيەتتىنىڭ جولىن بولدىرمايتىن تىلسىم كۇشكە يە, ەرەكشە قاسيەت دارىعان جەرى بار ەدى. ؛ بۇل دەگەن ادال جايلاعان ەلدىڭ كوكىرەگىنە كۇش قۇيىپ, ەڭسەسىن كوتەرەتىن ءبىر قاسيەتى دە بار قۇت مەكەن بولاتىن. ول تۋرالى, ارينە, ؛ سوناۋ ىقىلىم زامانداردان دا قالعان اڭگىمەلەر تولىپ جاتىر...

ماڭعىستاۋ جەرىندەگى اتاۋلار مەن سول جەردە كوپ تاراعان اڭىز-جىرلارداعى اقمايا, اتاسۋ, ماناقا, ماناشى, اقتاۋ, قىزىلتاۋ, سارىتاۋ سياقتى اتتار قازىرگى مەيرام ارعىننىڭ التايى مەكەندەگەن جاڭاارقا اۋدانى جەرىندە دە بولۋى قىزىق. س.قوندىباي: جىردان «؛اتاسۋ مەن ماناشى»؛ دەگەن ءسوز تىركەسىن كەلتىرەدى. وسى اتاسۋ ماڭعىستاۋ جەرىندە جوق اتاۋ. ال, شەت اۋداندارى جەرىندە ماناقا, جاڭاارقادا قۇرماناقا, تالدىماناقا اتاسۋ وزەنىمەن قوسا ءبارى سارىسۋعا قۇيادى.

وسىنداعى اتاسۋ اتى سارىارقادا (جاڭاارقا) بۇدان 8-9 مىڭ جىلدار بۇرىنعى نەوليت داۋىرىندە بار اتاۋ ەكەنى انىق. وسىدان 10-12 مىڭ جىلدار بۇرىنعى جابايى مال جۇرگەن, ودان كەيىن ولاردىڭ سوڭىنان ءجۇرىپ, مالدى قولعا ۇيرەتىپ, كوشپەندى عۇمىردىڭ نەگىزىن سالعان بابالارىمىز, ودان سوڭ ولاردىڭ اۋەلى مىس, جەز, قولا, تەمىر ءوندىرىپ, الەمگە تاراتقاندا تارتقان كەرۋەندەرىنىڭ سۋسىز بەتپاق دالادان ءولىپ-وشىپ ءوتىپ, ء«؛ولدىم»؛ دەگەندە الدارىنان شىعاتىن سۋى مول, ءارى تۇششى, بەتپاقتىڭ ارقا جاق بەتىنە تاياۋ جاتقان بولاتتاۋعا شىققاندا الىستان جارقىراپ جاتاتىن وزەن ەدى بۇل. كونى كەۋىپ, وزەگى تالىپ, بولاتتاۋعا ارەڭ قىبىرلاپ جەتكەن جان-جانۋارعا ءالى كورەتىن كۇنى, جارىق-ساۋلەسى بارىن, ءومىردىڭ ءنارى سۋ ەكەنىن تاعى ءبىر ۇعىندىراتىن وزەندى بابالارىمىز «؛سۋدىڭ اتاسى مۇندا ەكەن, بۇل وزەننىڭ اتى اتاسۋ»؛ دەپتى. اڭىزداردا اسان قايعى بابامىز دا وسىلاي ايتتى دەيدى. ءبىراق, ءتۇبى وتە كونەدەن كەلە جاتقان ءسوز بولسا كەرەك.

سوندىقتان, اتاسۋ ءسوزىن ماڭعىستاۋ جەرىندەگى جىر-اڭىزدارعا وزبەك حان تۇسىندا بارعان ارعىندار اپارعانى ءسوزسىز. وندا, وسى مەيرام اتالىقتار ۇرپاقتارى جايلايتىن جاڭاارقا اۋدانىنداعى اتاسۋمەن قاتار اعاتىن ماناقا (قۇرماناقا, تالدىماناقا) وزەندەرىنىڭ اتتارىمەن قوسا اقمايا, اقتاۋ, ورتاۋ, قىزىلتاۋ, سارىتاۋ, وگىزتاۋ اتتارى دا سول اتاسۋمەن قوسا بارسا كەرەك. وسىعان قاراساق, ۇشكوز, شىلكوز جانە الاۋ-مەيرام اتتارى دا ارعىندار تاريحىنا قاتىستى اتاۋلار ەكەندىگىنە كۇمان جوق. ال, ارعىن تاريحىنىڭ ارعى جاعى اقعۇن, عۇن, ساق, سكۋز, ارعۋ, ارگوس, ارگيپپەي, ارگيان, اريماسپا ەلدەرىنىڭ تاريحىنا تىكەلەي قاتىستى ەكەنىنە دە تالاس جوق.

ال ەندى, ءابىلقايىر زامانىنا, قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلار الدىنداعى تارتىسقا قايتا ورالساق, «؛اسپانداي ؛ ارعىن, جۇلدىزداي قىپشاق»؛ ؛ دەگەن تەڭەۋدە ارعىن ەلىنىڭ باسىمدىعى ايقىن كورىنەدى. ءى. ەسەنبەرلين اعامىزدىڭ اقوردانىڭ ەڭ بەلدى تايپالارىنىڭ ءبىرى ارعىننىڭ قولى قىپشاقتان كوپ بولماسا از ەمەس ەدى دەگەنىندەگىنىڭ ءوزى, سول كەزدە, جايلاعان جەرىنىڭ الىپتىعىنان بىرنەشە حاندىقتاردا جۇرگەن ارعىن تايپاسىنىڭ بارلىق  ؛رۋى ەمەس, ماڭعىستاۋ ماڭىندا بەسمەيرامنىڭ تەك ءۇش رۋى, قۋاندىق, سۇيىندىك, قاراكەسەك قانا بولاتىن. ولار دا تاريحتىڭ ءبىر كەزەڭىندە ۇشكوزمەيرام دەپ اتالدى.

وسىعان قاتىستى تاعى ءبىر دەرەك ءماشھۇر اۋليەنىڭ كىتابىنداعى ء«؛تاتيدى جوقتاۋ»؛ ولەڭىندە كەزدەسەدى [9, 5-توم, 33-ب.]: ؛

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ بەتىنە جان كەلمەگەن,

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ مايقىمەنەن تالاسقان,

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ءۇش مەيرامنىڭ ۇلىندا:

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ قۋاندىق پەن سۇيىندىك,

جان جوق بۇعان تالاسقان.

ەكسە دە ەلگە بىتەر مە,

مىرزادا مۇنداي جاراسقان؟!

بۇل جەردە ماشەكەڭ ءۇش مەيرام دەپ قۋاندىق, سۇيىندىك جانە قاراكەسەكتى ايتىپ وتىر. ونى «؛مايقىمەنەن تالاسقان»؛ دەگەن جولدان دا كورۋگە بولادى, ويتكەنى ول كىسى قاراكەسەكتىڭ وتە ءىرى مايقى اتاسىن ايتىپ وتىر. ءۇش مەيرام اتاناتىن سەبەبى, بۇل كەزدە ارعىن مەيرامنىڭ بەگەندىك پەن شەگەندىك تايپالارىنان تەك قوزعان مەن قاقسال سياقتى ءبىر-بىر رۋدان عانا قالىپ, شەجىرەدە اتتارى قاتار اتالعانمەن دە شاعىن عانا رۋ بولعاندىقتان جاڭاعى ۇشەۋىمەن كۇش سالىستىرا المايدى, داۋىس تا الا المايدى, اعايىن اراسى داۋلاردا, بارىمتا-تالاستاردا كۇشتەرىن دە كورسەتۋگە شامالارى كەلمەيدى. ولار كوبىنە قۋاندىق پەن سۇيىندىكتىڭ ماڭىندا بولادى. سوندىقتان, ساناتقا ىلىگەر, سانى كوپ, قارامى مول, ارقانى تەگىس جايلاپ شالقىعان قۋاندىق, سۇيىندىك, قاراكەسەك ۇشەۋى ءۇش مەيرام دەپ تە اتالادى. بۇل جەردە تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن دەرەك, شورتانباي اقىن شىعارعان بۇل جوقتاۋداعى ءتاتى, ارعىن التاي سارمانتايدىڭ ون سەگىز مىڭ جىلقى بىتكەن اتاقتى بايى الداجۇمان-جۇماننىڭ بالاسى. ماشەكەڭە ناعاشى جۇرت بولىپ كەلەدى. ول ادالدىعىمەن, جاقسىلىعىمەن ءدۇيىم حالىققا سىيلى بولىپتى, سودان ەل دەپ كوزى تىرىسىندە-اق ونى جاقسى ءتاتى اتاپ كەتكەن ەكەن. تاعى ءبىر قىزىعى, وسى جوقتاۋدا ءتاتىنىڭ قۋاندىق بولا تۇرا سۇيىندىككە بولىس بولعانىن ايتا كەلىپ, وسى التايدىڭ ەرەكشە ۇستەمدىك جاساۋ مۇمكىندىگى بار ەل ەكەندىگىن كورسەتەتىن سياقتى ءبىر دەرەك بەرەدى [9, 5-توم, 32-ب.]:

قارا ءبىر تاۋدىڭ جىلعاسى,

حالقىنىڭ باعلان قۇلجاسى,

سۇيىندىكتىڭ اعاسى,

التىننان سالعان سىرعاسى,

الاشتان دۇشپان ءسوز كەلسە,

الدىندا جۇرەر جورعاسى.

 ؛قارا ءبىر تاۋدىڭ ولكەسى,

 ؛اتى التايدىڭ سەركەسى,

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ جارلىعى جالعان بولماعان,

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ حان-قارانىڭ ەركەسى.

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ تولقىن توپقا بارعاندا,

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ يىعى اسىپ سويلەگەن,

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ سۇيىندىكتىڭ بالاسىن,

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ءوز ۇلىنداي بيلەگەن.

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ «؛ەلىم التاي ەكەن!»؛ - ؛ دەپ,

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ىرقىنا زورلىق قىلماعان.

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ەرتەگى وتكەن اسانداي,

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ەلدىڭ قامىن ويلاعان.

«؛التايدىڭ سەركەسى»؛ ەدى, «؛ەلىم التاي ەكەن»؛ - دەپ ەشكىمگە زورلىق قىلمادى دەپ جىرلايدى. ال, «؛اسان اتاداي ەلدىڭ قامىن ويلادى»؛ - دەگەن تىركەستەردى بۇرىن كەزدەستىرمەگەن ەكەنبىز. سوندا سۇيەگى التاي بولعان ادامداردىڭ باسقا تايپالاردىڭ الدىندا ۇستەمدىگى بار دەپ ساناعانداي بولىپ جازىلعانى دا التايدىڭ قازاق حاندىعىنىڭ ورداسىن ۇستاعانىن, سودان بەرى «؛ارعىن بولساڭ التاي بول»؛ دەپ قۇرمەتتەلگەنىن تاعى دا كورسەتەدى. ال, «؛كوز»؛ دەگەن --- ارعىننىڭ تاڭباسىنىڭ اتى. وسى تاڭبانى ارعىننىڭ يەمدەنۋى ونىڭ ابىزدىعىنا قاتىستى دەپ كوپ عالىمدار جازادى. بىزدىڭشە, وسى ابىزدىق فۋنكسيا سوناۋ كۇن حاننىڭ زامانىنان كەلە جاتقان سياقتى.

ابىلعازى عۇلاما: وعىزدان كەيىن ءبىرىنشى بولىپ حان تاعىنا ۇلكەندىك جولىمەن كۇن حان وتىردى. كۇن حاننىڭ تاڭباسى دوڭگەلەك &ndash؛ كۇن بەينەسى بولماسا, كۇن حان بولا ما؟ كۇن حاننىڭ التى بالاسى بولدى دەيدى. التى الاشىمىز سول بولۋى عاجاپ ەمەس. كەيىنگى زامانداردا ؛ كۇن تاڭباسىن التى بالا, ودان زاماندار وتە, ولاردىڭ بالالارى العاندا كوپ «؛كۇن تاڭبالار»؛ شىعادى. ال, كۇن اسپاندا بىرەۋ. سوندىقتان, كۇن تاڭبانىڭ اتى كوزگە اينالدى. بۇل كەزەڭدە, ءتارىزى, كۇنگە تابىنۋ ءداۋىرى ءوتىپ, تاڭىرشىلدىك ءدىنى كىرگەن بولۋ كەرەك. سوقىر سەنىممەن, قورقاتىن نارسەنىڭ بارىنە تابىنعان سول ءبىر زاماندا كوكتە جالعىز جاراتۋشى بار دەگەن ۇعىمدى تانۋ -- ادامزاتتىڭ تابيعاتتى, كوسموستىق دۇنيەتانىمدى جاقىن ءتۇسىنۋىنىڭ ەڭ جوعارعى فورماسى بولدى. ول تانىمنىڭ تۇركى جۇرتىنا كەلۋى ولاردىڭ وركەنيەتىنىڭ شىرقاۋ بيىككە جەتكەنىن كورسەتەدى.

سودان, كۇنگە تابىنۋ ءداستۇرى قولدانۋدان شىعىپ قالىپ, نەعۇرلىم تاڭىرشىلدىككە بەت بۇرعان بيلەۋشى زيالى قاۋىمنىڭ كۇن كۋلتىن جويۋعا ىقپال ەتۋ زامانى كەلگەن. كۇن كۋلتىن بەرەتىن دوڭگەلەك تاڭبا ەكەۋ بولعاندا كوز بەينەسىن بەرەدى. مىسالى, ن.اريستوۆ ارعىننىڭ تاڭباسىن «؛كوز تاڭبا»؛ دەمەيدى, «؛ەكى كوز»؛ تاڭبا دەپ اتايدى. مىسالى, ادامنىڭ كوزى ەكەۋ, ەكى دوڭگەلەك. ال, اريماسپانىڭ تاڭباسى &ndash؛ بىرەۋ, ياعني شىنىندا دا جالعىز كوز. مىسالى, گەرودوت, اريم &ndash؛ جالعىز, سپۋ &ndash؛ كوز, ياعني اريماسپا دەگەن &ndash؛ جالعىز كوز, ولاردى ماڭدايىندا جالعىز كوزى بار ؛ دەيدى. بۇلار وندا جالعىز دوڭگەلەك تاڭباسى بار كۇن حان تۇقىمدارى بولادى. ولار ونى تۋىنا, اتىنا, ارباسىنا, ءتىپتى ماڭدايلارىنا دا سالىپ الۋلارى مۇمكىن بولاتىن. ال, ءۇش دوڭگەلەك تاڭبا بولسا, وندا ول كۇن حاننىڭ ءۇش بالاسىنىڭ, ءۇش رۋدىڭ بىرىككەن ءۇش كوز تاڭباسى بولادى. ولاي بولسا, ءارقايسىندا بىر-بىردەن ءۇش دوڭگەلەك تاڭباسى بار ءۇش رۋدان قۇرىلعان مەيرام &ndash؛ ۇشكوزمەيرام اتالادى. ؛ ؛

ماڭعىستاۋ گەوگرافياسىندا, وسى ارعىننىڭ ۇشكوزى &ndash؛ قۋاندىق, سۇيىندىك جانە قاراكەسەك (بولات) رۋلارىنىڭ بولعانى تۋرالى دەرەك بولىپ شەتپە ماڭىنداعى ؛ ۇشكوزمەيرام اۋليە, شىلكوزمەيرام اۋليە جانە بوشان-ماشاي قورىمدارى, ياعني وسى ءۇش رۋدىڭ بەلگىلى ادامدارى جەرلەنگەن مولالارى قالدى. وسى ارعىننىڭ (مەيرامنىڭ) ۇشكوزى كىم دەپ ويلانعاندا, بىردەن ويعا كەلگەندەرى قۋاندىق پەن سۇيىندىك رۋلارى بولاتىن. وعان دالەل, ماڭعىستاۋ ولكەسىنەن قازاق حاندىعىن قۇرىپ ارقاعا تارتقان ەلدىڭ باستى رۋلارى سولار ەدى. ال, اقعۇندار (ەفتاليت) قىرىلعان كەزەڭدە قاتتى سوققىنىڭ تىكەلەي استىندا بولعاندىقتان ادام سانى قاتتى ازايىپ كەتكەن بەگەندىك پەن شەگەندىك تايپالارى 16-17 عاسىرلاردا ء4-شى, ء5-شى كوز بولىپ بەلسەنىپ شىعۋعا شامالارى كەلە قويمايتىن.

قۋاندىقتىڭ بولعانىن, ودان كەزىندە اقجول بي باستاعان, حاندىق قۇرىلىسىمەن قاسىمداي, حاقنازارداي, تاۋكەدەي, ابىلمامبەتتەي بۇكىل اتاقتى حانداردىڭ اتالىقتارى بولعان التاي سايدالى ۇرپاقتارى شىققانىنان كورەمىز. ونداي داڭقتى جىلداردىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى جەردە بولعان ەدى. سونىمەن بىرگە, ايراقتى تاۋىنىڭ قويناۋىنداعى جوندا الاۋ-مەيرام قورىمىندا ءالاۋدىڭ جانىندا ولاردىڭ بابالارى قاسىم حاننىڭ باس ءۋازىرى, مەيرام اتالىق جەرلەنگەنى دە كوپ نارسەنى بىلدىرەدى. قاسىم حاننىڭ مەيرام اتالىقتى اكەلىپ ونىڭ قاسيەتتى بابالارى باۋىرىندا جاتقان ۇشكوزمەيرام, شىلكوزمەيرام قورىمدارىنىڭ جانىنا, ايراقتىنىڭ جونىنا جەرلەتۋى قازاق حاندىعىن قۇرۋشى نەگىزگى تايپا &ndash؛ ارعىننىڭ الەمگە ايگىلى ۇشكوزدەردىڭ (سكۋز) ۇرپاقتارى ەكەندىگىن ءبىلىپ قادىرلەگەنى بولاتىن .

ال, سۇيىندىك رۋىنىڭ بولعاندىعىن ونىڭ ءبىر بولىگىنىڭ اداي رۋىنىڭ ىشىنە كىرىپ, قالىپ قويعانى كورسەتەدى. ونى كەزىندە ينسەباەۆ ت.ا., كاجيبەكوۆ ە.ز. اتتى عالىمدار وزدەرىنىڭ «؛تيۋركسكايا ونوماستيكا»؛ [24] كىتابىنىڭ «؛نەكوتورىە پرەدۆاريتەلنىە رەزۋلتاتى سوپوستاۆلەنيا ي اناليزا نازۆانيي رودوپلەمەننىح گرۋپپ اداي ي سۋيۋندۋك»؛  ؛دەگەن بولىمىندە دالەلدەگەن ەدى. سونىمەن, ايراقتى جونىندا عانا ەمەس, جالپى ماڭعىستاۋ جەرىندە مىڭ جارىم جىل بۇرىن وسى وڭىردە داۋىرلەگەن ۇشكوزدىڭ ەكەۋىنىڭ (قۋاندىق پەن سۇيىندىك) ءىزى بار ەكەنىن كورىپ وتىرمىز. ؛

سودان وسى تاقىرىپتى زەرتتەۋ بارىسىندا, وسىدان ءتورت جىل بۇرىن «؛وسى ۇشكوزدىڭ ءۇشىنشى كوزى كىم»؛, ول ارعىننىڭ قاي رۋى, ءۇشىنشى كوزدەن ءبىر بەلگى بولۋى ءتيىس قوي»؛ - دەپ ىزدەنگەنىمىزدە, سول شىلكوزمەيرام, ۇشكوزمەيرام, الاۋ-مەيرام قورىمدارىنا جاقىن ماڭنان بوشان-ماشاي قورىمىن تاپتىم. وعان كەزىندەگى باس شتابتىڭ توپوكارتاسى مەن سپۋتنيكتىك جولسىلتەگىش (جپس ناۆيگاتور) ارقىلى قول جەتتى. سويتسەك, ونى جەرگىلىكتى شەتپەلىك تۇرعىندار جاقسى بىلەدى ەكەن. شەتپەلىك تاريحشى, ارداگەر ولكەتانۋشى ءادىل شامعونوۆتىڭ ايتۋىنشا, بۇل قورىم اتى ماڭعىستاۋ ەلىنىڭ ەشبىر رۋىنا جاتپايتىن ەلدىڭ اتاسى ەكەن. بۇنى بەلگىسىز رۋدىڭ قورىمى دەپ جەرگىلىكتى اداي تايپاسىنان ەشكىم يەلەنبەپتى. جەرگىلىكتى كارتالاردا كەڭەس وكىمەتى كەزىندە سول ماڭدا مال باققاندار وتىرعاندىقتان بوشان قىستاعى اتالىپتى. ال, جانىنداعى قورىمنىڭ اتى بوشان-ماشاي ەكەن. كەيىن ەل ۇقساستىق قۋىپ, بوشان-ماشان دەپ كەتىپتى. (سۋرەت)

بوشان دەگەن اتا -- ارعىننىڭ قاز داۋىستى قازىبەكتەي ەر شىققان, قاراكەسەك رۋىنىڭ بەلدى اتاسى, بەس ۇلدى بولىپ, بەس بوشان اتانعان, اقوردانىڭ اتاقتى باتىرى ەر ماشايدى تۋعان مىقتى ەل. قاراكەسەك شەجىرەسىندە ماشايدىڭ ەلدەن بولەك جايلاپ, ؛ اقوردا استاناسى ماڭىنا جورىققا كەتكەنى ايتىلادى. ءتىپتى ولار سىرت بوشان دەگەن اتپەن ەستە قالعان. ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ دا اداي ىشىندە قالىپ قويۋى ىقتيمال. ماشاي باتىردىڭ ؛ وسى باتىس ولكەدە جەرلەنگەنى تۋرالى دا شەجىرەدە ءسوز قالعان. تەك, ءدال قايدا جەرلەنگەنى ۇمىتىلعان ەكەن.

ەندى, مىنە, ايگىلى ماشاي باتىر مەن ونىڭ رۋلاستارىنىڭ جەرلەنگەن جەرى كوزىمىزگە وتتاي باسىلدى. جەرلەۋ ءتاسىلى سول الاۋ-مەيرامداعى سياقتى تاستارمەن ءبىر قاتار دوڭگەلەكتەپ قورشالعان جانە وسىنىسىمەن دە بۇل قورىمنىڭ 1513 جىلى جەرلەنگەن ءالاۋ مەن مەيرامنىڭ زامانىنا تاقاۋ ەكەنىن ناقتى كورسەتەدى. ءبىر شەتىندە ولاردان ءسال بيىگىرەك, ەكى-ۇش قاتار تاستارمەن قورشالعان, جەكە تۇرعان مولا بار ەكەن. ونىڭ بولەكشەلەۋ سالىنعاندىعى قولباسشىلارى ماشاي باتىردىڭ جاتقان جەرى ەكەنىن كورسەتىپ تۇر. ەل قامى ءۇشىن شەيىت بولعان قاسيەتتى بابالاردىڭ قورىمىن العاش تاۋىپ, باستارىنا دۇعا وقۋ جولى بىزگە ءتۇسىپ, اللاعا شۇكىرشىلىك ايتتىق.

بۇل جەردە س.قوندىباي جازاتىن ءۇستىرت اڭىزدارىنداعى بەلگىسىز تۇلعا -- اقشا حان بەينەسىنىڭ دە قۇپياسى اشىلادى. ول &ndash؛ قاراكەسەكتىڭ بوشان رۋىنىڭ اتاسى اقشا ەكەنىنە ءسوز جوق. بولاتقوجا, دۇرىسى بولات رۋى (قاراكەسەك) ەكىگە بولىنەدى: اقشا جانە تۇيتە. اقشانىڭ (اقشاحان) ماڭعىستاۋ ەلىنە بەلگىسىز تۇلعا بولاتىنى دا وسىدان. الشىن جۇرتىنداعى اڭىزدىق «؛گەرويلار»؛ بەلگىسىز اقشا حانمەن دە, مەيرام حان دەگەن بىرەۋمەن دە سوعىسادى. قاتتى ەگەسكەن جاۋ تۇرىندە بولماعانمەن, باسقا ەل ەكەنى كورىنىپ تۇرادى. ؛

وسى ۇشكوز, شىلكوز, الاۋ-مەيرام, بوشان-ماشاي قورىمدارى ءبارى تەك ءبىر ولكەدە, ايراقتى تاۋىن اينالا, ارالارى ءار رۋ بولەك وتىرارداي قوزىكوش, ءبىر كوش جەرلەردە ورنالاسقان. ؛ وسىعان قاراپ قاسيەتتى ايراقتى تاۋىنىڭ ماڭى ارعىن ۇشكوزدەردىڭ كيەلى پانتەونى بولعان ەكەنىن كورەمىز. دۇرىسى, وزبەك حان تۇسىندا بۇل ولكەگە قايتا كەلگەن ؛ ارعىندار وسى پانتەوندى ىزدەپ كەلىپ, تۇركىمەندەردى الا الماي سوعىسىپ جاتقان ادايلارمەن قوسىلىپ تارتىپ العان. ولار الىپ ەر توڭعا بەكتەرى جەرلەنگەن قاسيەتتى قورىمداردى ەش ۋاقىت ۇمىتپاعان. وسى جاققا كەلەردە دە, باياعى ۇلى بابالارىمىز جاتقان, داڭقتى جورىقتاردىڭ كۋاسى بولعان جەر دەپ كەلسە كەرەك. سودان, مۇندا كەلگەننەن كەيىن قۋاندىق پەن سۇيىندىك قايتىس بولعاندارىن ۇشكوز بەن شىلكوز مەيرام قورىمدارىنا جەرلەگەن. ال, قاراكەسەكتەر جەكە قورىم جاساعان. بۇل ب.ز.ب. ايگىلى ۇشكوزدەر ساپىندا ولاردىڭ بولماعاندىقتارىن كورسەتەدى. سەبەبى, ول كەزدە ۇشكوزدەر قۇرامىنىڭ نەگىزگى تايپالارى بەگەندىك, قۋاندىق, سۇيىندىك بولاتىن. قاراكەسەكتەر سول ۇشكوزدەر ارتىنان قۋىپ, ءبىرازىن قوسىپ العان كيممەرلەرگە جاتاتىن. ولاردىڭ ءبىرازى, ارعىنعا قوسىلسا, قالعانى الشىنعا كىردى.

اقشاحان مەن مەيرامحان تۇلعالارى, مەنىڭشە س.قوندىباي ايتقانداي 13-14 عاسىرلار ەمەس, ودان ارعى زامانعى كونە كەيىپكەرلەر. تەك ولاردىڭ اڭگىمەلەرى التىن وردا زامانىنداعى جىرشىلاردىڭ ايتۋىمەن كەيىنگى جىرلارعا قوسىلىپ كەتكەن. مىسالى, مەيرامحان مەن الاۋ-مەيرامداعى مەيرامدى ءبىر كىسى دەپ ويلاۋعا بولمايدى. كەيىنگى مەيرام &ndash؛ قازاق حانى قاسىمنىڭ اتالىعى, 1513 جىلى قىزىلباستاردىڭ پاتشاسى شاح يسمايلمەن سوعىستا ولگەن. ءبىراق, ول تايپاسىن, ياعني شىققان تەگىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن سول باباسى مەيرامنىڭ اتىمەن اتالىپ كەتكەن. بۇل -- مەيرامنان شىققان, تەگى مەيرام دەگەندى بىلدىرەدى. سول سياقتى, قاراكەسەكتەردىڭ كوسەمى اقشاحان مەن سول بابالارىنىڭ ىزىمەن ماڭعىستاۋ ولكەسىنە بارعان قاراكەسەكتەر سىرت بوشان اتانعان. وعان دالەل سول ايراقتى تاۋىنان شىعىسقا قاراي, الاۋ-مەيرام قورىمىنان شامالى جەردەگى بوشان-ماشان قورىمى. ەل بوشانعا ۇيقاستىرىپ ماشان دەپ كەتكەنى بولماسا, نەگىزى &ndash؛ ماشاي.

ال, مەيرامحان مەن اقشاحان زامانى سوناۋ كيممەرلەر مەن ولاردى ىعىستىرعان سكۋزداردىڭ داۋىرىنە, ياعني ب.ز. بۇرىنعى 7-8 عاسىرلارعا بارادى. مەيرامحان &ndash؛ سكۋزداردىڭ (ۇشكوزدەردىڭ) كوسەمى, ال, اقشاحان &ndash؛ كيممەرلەردىڭ (قاراكەسەكتەردىڭ) كوسەمى دەپ ساناۋ كەرەك. سوندىقتان, ۇشكوزدەردىڭ قورىمى ۇشكوزمەيرام, شىلكوزمەيرام بولسا, كيممەرلەردىڭ قورىمى قايدا جاتقانى بەلگىسىز, ىزدەۋگە قاجەت ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

ال, قاراكەسەك بوشان-ماشان (ماشاي) قورىمى بولسا, ول &ndash؛ بابالارى كيممەرلەردەن ەكى مىڭ جىلدان كەيىن بارعان, سول كيممەر پاتشاسى اقشا حاننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ بەيىتى. كەيىن مەيرامدارعا باعىنىپ قوسىلعاننان كەيىن مەيرامنىڭ بەسىنشى بالاسى بولىپ قوسىلعان ولار ەندى, سول ارعىن مەيرامنىڭ قۋاندىق, سۇيىندىك رۋلارىمەن بىرىگىپ, التىن ورداعى ءدىن كىرگىزۋ «؛تۋىمەن»؛ بارعان ەدى. نەگىزگى ماقساتتارى &ndash؛ التىن وردا يمپەرياسىندا كورنەكتى ورىن الىپ, كونە ارعۋ ەلىنىڭ 7 عاسىر بويى بىتىراپ كەتكەن رۋلارىنىڭ ؛ باستارىن قايتا قوسىپ, التىن ورداداي الىپ يمپەريادا ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن الۋ بولاتىن. توقتا حاننان قاشىپ بالا وزبەكتىڭ پانالاعان ورتاسى پروتوارعىنداردىڭ g2 قاندى بولىگى بۇتانداردىڭ ۇرپاقتارى ەدى. سوندىقتان دا g1 قاندى قوتان ارعىندار وزبەك حاندى تاققا وتىرعىزعان قانداس بۇتان باۋىرلارىن قولداپ ۇلى جورىققا شىقتى. سوناۋ ۇشكوزدەردەن سوڭ بۇلاي باستارى قوسىلاتىن جاعدايى بولماعان ەدى. بۇل مۇمكىندىكتى ؛ جىبەرىپ الۋعا بولمايتىنىن ولار جاقسى ءتۇسىندى.

ب.ز. بۇرىنعى 7-8 عاسىرلاردا ۇشكوز قۇرامى بەگەندىك, قۋاندىق, سۇيىندىك رۋلارىنان تۇردى. بۇل وداقتىڭ ۇيتقى تايپاسى &ndash؛ بەگەندىك بولاتىن, ۇشكوز پاتشالارى سولاردان سايلاناتىن. ؛ ەۆروپا, ازيا جانە افريكانى دىرىلدەتكەن بۇل الىپ كۇشكە باعىنعان بار تۇركى تايپالارى تەگىس وزدەرىن وسىلاي ۇشكوز دەپ اتايتىن.

 ؛تەك, كەيىن مىڭ جىلدان استام ۋاقىتتان سوڭ, vi عاسىردىڭ ورتاسىندا اقعۇندار ەلى تۇرىك قاعاناتى مەن يراننىڭ بىرلەسكەن سوققىسىنان قىرعىن تاپقاندا, ولاردىڭ باسشى رۋى بەگەندىكتەر جان-جاققا تاراپ, تۇگەلدەي دەرلىك جويىلىپ كەتتى. باسقا تۇركى تايپالارى دا ءوز جوندەرىن تاپتى. كوبى تۇرىك قاعاناتى اسكەرىن تولىقتىردى. سودان بەسمەيرام تايپاسىنىڭ باسشىلىق جولىن قۋاندىقتار الدى. ەندى ولاردىڭ ۇشكوزدەر وداعىنىڭ ءۇشىنشىسى بولىپ قاراكەسەكتەر (كيممەر) كەلدى. ولار بۇرىنعى وزدەرىنىڭ تايپاسى ارعىندار قۇرامىنا ەندى كىشىلىك جولمەن كىردى. ونى قاراكەسەكتىڭ مەيرام سوپىنىڭ كۇڭىنەن تۋعان دەگەن اڭىز كورسەتەدى. وسىدان ماڭعىستاۋعا بارعان مەيرام تايپاسىنىڭ ۇشكوزدەرىنىڭ قۇرامى قۋاندىق, سۇيىندىك, قاراكەسەك اتتى ءۇش رۋدان تۇرعانىن تۇسىنەمىز. كەيىنگى كەڭەس زامانىندا شەتپە اۋدان ورتالىعى بولىپ قۇرىلعاندىقتان, ەل كوبەيىپ, ؛ جەرگىلىكتى ادايلار دا وسى قورىمدارعان قايتقاندارىن جەرلەيتىن بولعاندىقتان, جاڭاعى زيراتتار قاتتى ۇلكەيىپ بۇرىنعى ۇشكوزدەر قورىمدارىنىڭ كوبىن باسىپ كەتكەن. ؛ ؛

بۇل وقيعادان جارتى عاسىردان كەيىن تۋرا سول ماڭعا, شەتپەدەن 7-8 شاقىرىم جەردە كيەلى ايراقتى تاۋىنىڭ جون ارقاسىندا قاسىم حاننىڭ اداي سارى ءادىل الاۋ اتالىعى مەن ارعىن التاي مەيرام اتالىعى قازاق حاندىعى ماقساتى ءۇشىن شەيىت بولعان ارعىن مەن اداي ەلدەرىنىڭ ۇلى دوستىعىنىڭ بەلگىسى رەتىندە ءبىر مولاعا جەرلەندى. ول ارعىن مەن كەرەيدىڭ ءابىلقايىردان ءبولىنىپ كوشكەن ۋاقىتىنان 50 جىل كەيىن, قازاق حاندىعىنىڭ قاسىم حان تۇسىنداعى كەمەلىنە كەلىپ, سارايشىقتى الىپ, ۇلى باباسى شىڭعىس حاننىڭ تاعىنا وتىرعاننان ؛ اتاعى شارىقتاپ تۇرعان شاعى بولاتىن. بۇل ماسەلەگە ءسال كەيىنىرەك جانە كەڭىرەك توقتالامىز.

شەتپەدەگى ۇشكوزمەيرام جانە شىلكوزمەيرام اۋليە قورىمدارى سول تاريحي زامانداردان قالعان بەلگى ەدى. سول ءبىر داڭقتى جورىق جولىندا قالعان قاسيەتتى قورىمداردى كەيىنگى ۇشكوزمەيرامدار بۇرىنعى اتا-بابا جولىمەن ىزدەپ كەلىپ, قاسيەتتى پانتەونعا جورىقتا قايتقان اسىل ەرلەرىن جەرلەگەن-دى. نەگىزى, ۇشكوزدىڭ تاڭباسى ءۇش كوز تاڭبا بولسا, ال, شىلگوز ؛ -- ورتاسىندا قاراشىعى بار كوز, ياعني ۇشكوزدەردىڭ پاتشا رۋى ساقالاردىڭ تاڭباسى بولۋعا ءتيىس.

وسىنداي ۇشكوز تاڭبا ماڭعىستاۋ جەرىندەگى كەندى بابا قورىمىنداعى قابىرلەردىڭ ۇستىنە سالىنعان بەسىكشەلەردىڭ باستارىنداعى قابىرعا تاستاردا بەينەلەنگەن ەكەن.

بۇل ۇشكوزمەيرام جانە شىلكوزمەيرام اۋليە قورىمدارى سول افراسياب زامانىندا بۇلاردان ءبولىنىپ, قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىگىندەگى دالانى جايلاعان كيممەرلەردىڭ سوڭىنان اتتانعان ساپارىنداعى قورىم بولسا كەرەك. 28 جىل بيلەپ توستەگەن ميديادان كياكساردىڭ وپاسىزدىعىنان قۋىلعان ولار, قايتار جولى قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىندا جەرگىلىكتى امازونكالاردىڭ ساتقىندىعىنان قۇلدارىنان قارسىلىق كورەدى. كيممەرلەردىڭ سوڭىنان كەلىپ قونىستانعان ۇشكوز (ساقا تىلىندە -- ۇسكوس) جاۋىنگەرلەرى جەرگىلىكتى جاۋگەر ايەلدەرگە (امازونكالار) ۇيلەنىپ, بالا تاپتىرىپ, ميدياعا كەتكەندەرىندە, جاڭا جەردى الدىق, ەل قىلدىق, ءۇي بولدىق دەپ كەتكەن-دى.

سويتسە, بۇلاردىڭ ميديا مەن اسسيريادان 28 جىل بويى جىبەرىپ تۇرعان قۇلدارىن باي قىلعان ول ايەلدەردەن باسقا بالالار دا تۋىپ, ولار جاۋ پيعىلدى ەلگە اينالا باستاپتى. سكيفتەردىڭ جاۋىنگەرلەرى امازونكالارعا ۇيلەنىپ, سودان تۋدى دەلىنەتىن سارمات دەگەن حالىق وسى بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. وسىدان ول قۇلدار جاڭاعى ايەلدەر مەن بالالاردىڭ جانە جەرگىلىكتى, ۇسكوستەرگە قارسى جۇرتتى سوڭىنا ەرتىپ, بۇرىنعى قوجالارىن قابىلداعىلارى كەلمەپتى. سودان, گرەك تاريحشىلارى جازعانداي, «؛قوجايىندارى»؛ ولاردىڭ ارقالارىنا قامشى ويناتىپ تارتىپكە سالعاندارىمەن, ول جەرگە ەندى سەنىم تاۋىپ تۇراقتاي الماعان ۇسكوستەردىڭ باسىم بولىگى ەلگە قايتقان. ال, قايتار جولعا كەلسەك, ول ماڭعىستاۋسىز بولماق ەمەس-تى.

سوندىقتان, جاڭاعى ۇشكوز, شىلكوز دەگەن اتاۋلاردىڭ سول زاماننان قالىپ, ميديا پاتشاسى كياكساردىڭ قولىنان اجال قۇشقان ەرلەردى ۇشكوزدەر وسى شەتپەدەگى قورىمدارعا جەرلەسە, وندا مۇنىڭ ىشىندە اتاقتى الىپ ەر توڭعا دا بولۋى عاجاپ ەمەس. ەگەر ولاي بولسا, ءمادى باتىر تەك شىلكوزگە جەرلەنەنەر ەدى, ويتكەنى, ورتاسىندا نۇكتە بەلگىسى &ndash؛ قاراشىعى بار «؛شىلكوز»؛ دەپ اتالاتىن پاتشا سكيفتەردىڭ دوڭگەلەك تاڭباسى ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق.

بىر قىزىعى, وسىنداي تاڭبالار ماڭعىستاۋداعى كەندى بابا مازارىنىڭ جانىنداعى قورىمدا دا كەزدەسەتىنىن, ول جەرگە ءومىرى كەنگە, تەمىر-بولاتقا تىكەلەي قاتىستى, الەمگە اتى كيممەريالىق بولات شىعارۋىمەن ايگىلى بولعان بولات (قاراكەسەك) تايپاسىنىڭ اجال قۇشقاندارى جەرلەنگەن دەپ بولجام ايتۋعا بولادى. ولار قىرىم جەرىنە باراردان بۇرىن بابالارىن جەرلەگەن بۇل قورىمعا كەيىن ۇشكوزدەرگە تاياۋ شىعىس جەرىندە قايتا قوسىلىپ, ودان ءمادى ولگەننەن سوڭ ءبارى ەلگە قايتقاندا قىزىلباستار قولىنان اجال قۇشقان كوسەمدەرىن اكەلىپ جەرلەگەن بولۋعا ءتيىستى. بۇلاي دەسەك, كەندى بابا قاراكەسەك (بولات) تايپاسىنىڭ كونە زامانعى قاسيەتتى پانتەونى بولىپ شىعادى.

ال, ۇشكوزمەيرام قورىمىندا قالعان ەرلەر تۇراق تاپسا كەرەك. ولاردىڭ دەنەلەرىن سوناۋ شىعىس قازاقستان جەرىندەگى شىلىكتى پانتەونىنا اپارۋعا مۇمكىندىك بولماعان. شامالارى دا كەلمەگەن. بۇعان دالەلدىڭ ءبىرى -- م.قاشعاريدىڭ افراسياب بەكتەرى تۋرالى سوزدەرى. ونىڭ بەكتەر ازىپ-توزىپ, ؛ ەلگە اتتارى بولدىرىپ ارەڭ جەتتى دەيتىنى وسىدان.

وسىنداعى شىلگوز جانە ۇشكوز اتتارىنا قوسىلعان مەيرام اتاۋى ؛ ارعىننىڭ مەيرام سوپى اتاسىنىڭ اتى ەكەنى بەلگىلى. وعان ءبىراق, وسى اتاۋ شىلكوز بەن ۇشكوزگە باسىنان تىركەلدى مە, الدە, ارعىندار كەيىن وزبەك حان تۇسىندا قايتا بارعاندا قوساقتالدى ما ەكەن دەگەندى ويلاساق, باسىنان-اق وسىلاي اتالدى-اۋ دەگەن تۇجىرىم بەل الا بەرەدى. وعان سوناۋ ارگيان, ارگوناۆت, ارگوس, ارگۇل زامانىنان قالعان سكيفتىك (سكۋزدىق) توپونوميكالىق اتاۋلاردىڭ اراسىنداعى مەيراملىق, مەيرامكالا, ميرميدون, مەرمنادا, الاس, كوتانگەن, اركاديا اتاۋلارى سەبەپ بولادى.

وسىعان بايلانستى, «؛شىلكوزمەيرامدا ءمادى, ءۇشباقاي, پارتاتۋا سياقتى پاتشالار, ال, ۇشكوزمەيرامدا ۇشكوز مەملەكەتىنىڭ ساربازدارى, بەكتەرى جاتىر»؛ -- دەپ ايتۋعا بولادى. ال, قاسىم حاننىڭ اتالىقتارى الاۋ مەن مەيرامنىڭ دا وسى ماڭعا جەرلەنۋى دە بۇل شەتپە جەرىنىڭ ايگىلى ۇشكوز مەملەكەتىنىڭ ۇلىلارى جەرلەنگەن قاسيەتتى پانتەونى بولعانىن كورسەتەدى. بۇل قورىمداردىڭ ەل ءۇشىن ەڭ قاسيەتتى اۋليە قورىمدارعا اينالۋلارى وسى سەبەپتەن بولۋعا ءتيىس.

وسىعان بايلانىستى, مارقۇم عۇلاما سەرىكبول قوندىبايدىڭ كىتابىنان ءۇزىندى كەلتىرۋدى ءجون كوردىك [10]:

«؛مەيرامحان &ndash؛ ارعىنداعى بەس مەيرامنىڭ اتاسى.

الاۋ-مەيرامنىڭ قۇراندى اتاۋىنداعى ەكىنشى كومپونەنت &ndash؛ مايرام ەسىمى. وسى مايرامدى قازاقتىڭ ارعىن رۋىنداعى «؛بەس مەيرام»؛ دەپ اتالعان ءىرى, رۋ قۇراۋشى ۇيتقىسىنا ات بەرگەن ارعى اتا بولا الادى دەپ توپشىلاي الامىز با؟ ول ءۇشىن ۇلكەندى-كىشىلى دالەلدەمەلەردى ۇسىنىپ كورەيىك.

بىرىنشىدەن, الاۋ-مەيرامنىڭ ەكى تۋىسقانى دەلىنەتىن شىلگوز, ۇشكوز (شەتپە) ەسىمدەرىندەگى «؛كوز»؛ ۇعىمى ويعا بىردەن ارعىننىڭ «؛كوز تاڭباسىن»؛ ساپ ەتكىزىپ تۇسىرە كەتەدى. كونە ميفتىك تانىمدا كوز &ndash؛ كۇن بەلگىسى, «؛كۇننىڭ كوزى»؛, سونداي-اق دانالىق پەن ابىزدىقتىڭ نىشانى بولىپ تابىلادى. الاۋ نەمەسە الاگاتا ۇيىندەگى بيلىك, ابىزدىق سيپاتتىڭ اڭعارىلۋى دا, ارعىننىڭ رەسمي تۇردە جالپى قازاقتىق ۇشتىك الەۋمەتتىك-فۋنكسيالىق بولىنۋدە ابىز, بي («؛ورتا جۇزگە قالام بەرىپ, داۋعا قوي»؛ نەمەسە «؛كىتاپ بەرىپ, نەمەسە قامشى بەرىپ داۋعا قوي»؛) مارتەبەسىنە يە بولۋى وسى تاڭباعا يە بولۋىمەن استاسىپ جاتقان سياقتى. ارعىندىق بەس-مەيرام بۇكىل ارعىن ەلىنىڭ نەگىزگى ۇيىتقىسى بولىپ سانالادى, ياعني ارعىننىڭ جالپىقازاقتىق ابىزدىق فۋنكسياسى العاشىندا, ياعني 15-16 عاسىرلاردا ارعىن ىشىندەگى تەك بەس-مەيرامنىڭ ەنشىسىندە بولۋى ابدەن مۇمكىن. ال بەس-مەيرام توبىن قالىپتاستىرۋشىلار وزدەرىنىڭ ارعى اتاسى رەتىندە وسى كوزگە قاتىسى بار ءالاۋ-مايرامدى ەسەپتەگەن دە شىعار.

ەكىنشىدەن, ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز اراسىنداعى شەجىرەلىك ساباقتاستىق ەڭ الدىمەن ءالىم-ارعىن ساباقتاستىعى ارقىلى كورىنەدى. ءالىم مەن ارعىننىڭ شەجىرەلىك كەشەنىندەگى ۇقساستىقتارعا قاراپ, ولاردىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ورتاق باستاۋلارعا يە ەكەندىگىن كورسەتەدى. وسى جاعدايدا ءالاۋ-مايرام ەسىمىندەگى الاۋ ء(الىم) مەن مەيرام ەسىمدەرىنىڭ قاتار تۇرۋى وسى تۋىستىقتى كورسەتەتىن سياقتى.

ۇشىنشىدەن, الدىڭعى اڭگىمەلەرىمىزدە ءسوز قىلعانداي ء«؛الى»؛ مەن «؛مەيرام»؛ ءسوزىنىڭ قاتارلاسا ءجۇرۋى وعىز-تۇرك دۇنيەسىندەگى تاريحي توپونومدەردەن كورىنىس تاپقان. تۇرىكپەنستانداعى ءبايرام-الي مەن ءازىربايجانداعى الي-بايراملى ءالى (سونىمەن بىرگە مەيرام توبىنىڭ دا) 14 عاسىردان كەيىنگى تۇرىكپەن باعىتىنداعى دامۋ كەڭىستىگىندە جاتقان اتاۋلار, وسى قالا اتتارى باستاپقى ەتنونيمگە بايلانىستى بولۋى مۇمكىن.»؛

وسى قاسيەتتى ماڭعىستاۋ جۇرتى, بابالارى سول داڭقتى ۇشكوزدەردىڭ الاپات جورىقتارىنا بەلسەندى قاتىسقان, كاسپييدەن اسىپ, قارا تەڭىز اينالىپ, ميديانى, اسسيريانى جاۋلاعانداردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن جاۋىنگەر ەلدىڭ ءبىرى عانا ەمەس, بىرەگەيى ەدى. سوندىقتان, ولار داڭقتى بابالارىنىڭ جورىقتارىن اڭىز قىلىپ بالالارىنا ايتاتىن, جورىق جولدارىن ۇمىتپاي ەستە ساقتايتىن. ول جولداردىڭ قايدا ەكەنى, قيان دالانىڭ باسقا تۇسىنداعى ەلگە قاراعاندا, ماڭعىستاۋدى قىستاپ, سول جولداردىڭ ىزىمەن جايلاۋعا ەدىل-جايىقتى بويلاپ, قىرىمعا, قارا تەڭىزدىڭ ماڭىنداعى قوڭىرجاي مەكەندەرگە دەيىن باراتىندارى وسى ەلدىڭ كوبىرەك ەسىندە ەدى. ەستەرىنەن كەتىرمەي ساقتايتىندىقتارىنىڭ مىقتى سەبەبىنىڭ ءبىرى, بۇل ەلدىڭ حالقىنىڭ ىشكى رۋحاني كۇشىنىڭ سول داڭقتى داۋىرلەردەن بەرى ازايماي ساقتالىپ, وسى كۇنگە دەيىن تاۋسىلماي وتىرعانى بولاتىن.

وعان كيەلى ماڭعىستاۋ ولكەسىنىڭ سۇيگەن ۇلدارىنا ۇنەمى پاتريوتتىق رۋح بەرىپ, ەڭسەلەرىن ۇنەمى كوتەرىپ تۇراتىن قاسيەتى جانە وسى حالىقتىڭ ءوزىنىڭ تۋمىسىنان ادالدىق پەن ازاماتتىققا بەيىمى, ارىن جانە ەلدىڭ قامىن بارىنەن جوعارى قويىپ, نامىسىن ەش ۋاقىتتا بەرمەيتىن ەر كوڭىلى اسەر ەتەتىن. وسى ءبىر كونە ءداۋىر ەسكەرتكىشتەرى -- شىلكوزمەيرام اۋليە, ۇشكوزمەيرام اۋليە جانە قاسىم حان تۇسىندا سول قاسيەتتى پانتەون جەرگە اكەلىنىپ جەرلەنگەن الاۋ-مەيرام اۋليە ؛ قورىمدارىن وسى كۇنگە دەيىن باستارىنا شىراقشى قويىپ, قادىرلەپ وتىرعاندىقتارى سودان ەدى.

ولار رەسەي پاتشا وكىمەتى جايلاۋلارىنان ايىرىپ, كوشتەرىنە شەك قويعان زامانعا دەيىن سول مىڭداعان جىلدار بويى بابالارى جۇرگەن ىزدەردىڭ جارتىسىنا دەيىن بارىپ ءجۇردى. مىنا قىردى اينالسا, ءار جاعى بالەن دەگەن جەر, اناۋ دەگەن ەل تۇرادى, ولاردى دا بابالارىمىز تالاي شاپقان ەدى دەپ بالالارىنا جىر قىلىپ ايتقاندارى ءشۇباسىز-دى. «؛ۇلىمىز ۇرىمدا بولدى, قىزىمىز قىرىمعا قوندى»؛, «؛بارار جەرىمىز بالقان تاۋ, ول دا ءبىزدىڭ كورگەن تاۋ»؛ دەگەن بابالار سوزدەرىن جاستاردىڭ ميلارىنا قۇيعاندارى ءسوزسىز بولاتىن, سودان دا ول سوزدەر وسى كۇنگە جەتتى.

شىنىندا دا, سوناۋ گرەك جەرىنە ب.ز. 2500-3000 جىلدار بۇرىن بارىپ, ارگوس, ميكەن, تيرينس قالالارىن سالعان, ارگوليدا مەملەكەتىن قۇرعان بابالارىمىزدىڭ, كەيىن ولاردىڭ جولىن ۇمىتپاي, سولاردىڭ ىزىمەن دۇركىن-دۇركىن قارا تەڭىز اينالىپ, اناتولى جەرى مەن گرەك, بالقان ەلدەرىن جايلادى. كەيىن قىرىمعا دەيىن كەلگەن گرەكتەرمەن ارالاسقان, ب.ز.ب. vii عاسىرلارىنداعى ول ۇشكوزدەر سوناۋ ميديا, اسسيريا ەلدەرىنە دەيىن بارىپ, قانشاما جۇرتقا ولجا سالعانىن انتيكالىق اۆتورلار جازىپ قالدىرسا, حالقىمىزدىڭ دانالارى وسى ەرلىك پەن داڭقتى جورىق جولدارى تۋرالى ەستەلىكتەردى ۇرپاقتان ۇرپاققا اڭىز قىلىپ قالدىردى.

ەل ولاردىڭ اتى اڭىزعا اينالعان كوسەمى, سوناۋ اسسيريا, پارسى, قىزىلباس, كاۆكاز, كەمەر جۇرتتارىن جاۋلاعان قاسيەتتى ءمادي باتىردىڭ ەل باسىنا كۇن تۋىپ, ءبىر تۋدىڭ استىنا جينار كەز تۋعاندا ءتىرىلىپ, جەر استىنان شىعىپ, ۇشكوزدەرىن سوڭىنا ەرتىپ الىپ ەل قۇراتىنىنا سەنەتىن, ءارى ۇمىتتەرىن ۇزبەي كۇتەتىن. ەل تاستارداعى بىرگە تۇرعان تاڭبالارىن كورىپ, الاقاندارىمەن ايالاي سيپاپ, كوزدەرىنە جاس الىپ, الەمدى تىتىرەتكەن داڭقتى زاماندارىن ەسكە تۇسىرگەن بار رۋ جاڭا تابىسقانداي, ءبىر انادان جاڭا بىرگە تۋعانداي بولىپ, ەندى ايرىلماسقا سەرتتەسەتىن. بۇل قاسيەتتى جەردىڭ وسىنداي ەرەكشەلىگى بار ەدى, بۇل جەردە تەك ەلدىڭ باسى قوسىلاتىن, ءومىرى جان-جاققا بىتىراپ كەتپەيتىن, ىنتىماعى جاراسىپ ەندى تاراماسقا باتالاساتىن. ول قازاق حاندىعىن قۇرامىز, جەكە ەل بولامىز دەگەن قاۋىمعا دا سولاي اسەر ەتتى, بابالارىنان وسى ءوڭىردىڭ تاۋ-تاسىندا, بەلەس-سايىندا قالعان رۋحاني كۇش بويلارىنا قۇيىلىپ, باتىل شەشىم جاساۋعا بەلدەرىن بۋدىردى.

ەندى كيممەرلەر تۋرالى تاعى دا ايتساق, نەگىزى, ولار قاراكەسەكتەر, ماعىناسى كومىر دەگەندى بىلدىرەدى. قازاقتا قاراكەسەكتىڭ نەگىزگى اتى &ndash؛ بولات. بۇلاي اتالۋ سەبەبى, بىزدىڭشە, ولار &ndash؛ بولات قورىتۋ ءتاسىلىن تابۋشىلار. ەكىنشى اتى ؛ -- كومىر. سەبەبى, بارعان جەرىندە كومىر ىزدەيدى, كومىرى بار جەردە ورنىعادى. قاراكەسەك دەپ قۋاندىقپەن ارا قاتىناسىنداعى جاعدايلارعا بايلانىستى ايتادى. ءم.جۇسىپ جاقسىلاپ جازعانداي, بولات وكپەلەپ, اعاسى قۋاندىقتىڭ التى بالاسىن كەسەكپەن اتقىلاپ ۇرىپ جىقتى دەلىنەدى.

بۇل ماسەلەنىڭ ينتەرپرەتاسياسى &ndash؛ مەتالل اتاسى التاي قۋاندىق بولىپ جۇرگەندە, ولار بولات قورىتۋدىڭ ءتاسىلىن تاۋىپ, بولاتتىڭ «؛ليسەنزياسىنا»؛ يە بولعان دا, قۋاندىقتى بۇل نارىقتان ىعىستىرىپ شىققان. وسىدان 5-6 مىڭ جىلدىق مىس قورىتقان پەشتەردە (ورتالىق قازاقستان جەرىندە قالدىقتارى ساقتالعان) اعاش قولدانسا, ولار كومىردى تاپقان. ال بولات شىعارۋ ءۇشىن تەمىردى تەك كومىرمەن عانا بالقىتادى, وعان ساي تەمپەراتۋرانى اعاش بەرە المايدى. سودان وسىلاي «؛كەسەكپەن»؛ اتقىلاپ, اعا رۋى -- قۋاندىق ەلىن ءىنىسى بولات جەڭگەننەن سوڭ جۇرت ولاردى قاراكەسەك دەپ اتادى. ەڭ قىزىعى قىرىم جەرىندە كاركين, كاركينيتيدا دەگەن توپونيم كەزدەسەدى. قارقابات اتى وسى اتاۋدان دا شىعۋى مۇمكىن. تاعى دا ءبىر قىزىعى &ndash؛ قاراكەسەك &ndash؛ كومىرلەردىڭ اتى بولات بولسا, كيممەرلەر (كومير, گومير) دە بولات قورىتاتىن اتى شىققان. الەمدە ەڭ باعالى &ndash؛ كيممەرلەر بولاتى (كيممەرييسكايا ستال) دەگەن كەرەمەت بولعان.

 ؛

ماقالانىڭ جالعاسىن مىنا ؛جەردەن وقۋعا بولادى.