فوتو: reuters
قازاقستاننىڭ ەكس-پرەزيدەنتى, بيلىكتەگى nurotan پارتياسىنىڭ جانە قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بۇگىن 80 جاسقا تولدى. ەلدى 30 جىلعا جۋىق ۋاقىت باسقارعان تۇڭعىش پرەزيدەنت تۋرالى قوعامدا پىكىر ءارقيلى. قامشى ءتىلشىسى جۋرناليست, تاريحشى, قوعام قايراتكەرلەرىنەن تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ بيلىگىنە بەرىلەر تاريحي باعا تۋرالى سۇراپ, پىكىرلەرىن ءبىلدى.
سەيتقازى ماتاەۆ, جۋرناليست, نازارباەۆتىڭ 1991-1993 جىلدارداعى ءباسپاسوز حاتشىسى: نازارباەۆتى جانىندا جۇرگەندەر ماقتاپ, ء"سىز مىقتىسىز, ءسىز جاقسىسىز" دەپ اقيقاتتان الشاقتاتا بەردى
ول كىسى (نازارباەۆ &ndash؛ رەد.) باسىندا دەموكرات بولدى. 1996 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋىنا بارۋ دا جوسپارلانىپ وتىرعان. ءتىپتى تۇركمەنباسشى ساپارمۇرات نيازوۆ 1994 جىلى رەفەرەندۋممەن وكىلەتتىلىگىن ۇزارتقاندا نازارباەۆ "مۇنىسى نەسى" دەگەندەي كۇلە قاراعان. الايدا ونىڭ جانىندا جۇرگەن ادامدار, شەتەلدىك, رەسەيلىك پوليتتەحنولوگتار ونى سايلاۋعا بارماۋعا, رەفەرەندۋم ارقىلى وكىلەتتىلىگىن ۇزارتۋعا كوندىردى. 1995 جىلعى رەفەرەندۋمنان كەيىن ونىڭ باعىتى وزگەرىپ, بيلىكتە وتىرۋعا ارەكەت جاساي باستادى. ەكى مەرزىممەن شەكتەلمەي, بىرىنەن كەيىن ءبىرى مەرزىمىنەن بۇرىن وتكەن سايلاۋ ارقىلى پرەزيدەنتتىك ورىنتاعىن سوزا ءتۇستى.
؛
بۇل جولدا ول وزىنە كەدەرگى كەلتىرگەندەردى, قارسى شىققانداردى شەتتەتەتىن نەمەسە شەتەلگە اۋىستىرىپ جىبەرەتىن. سوندىقتان ونىڭ قاسىندا جۇرگەندەر بيلىگىن, جيعان بايلىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن نازارباەۆتى ماقتاپ, ء"سىز مىقتىسىز, ءسىز جاقسىسىز" دەپ اقيقاتتان الشاقتاتا بەردى.
؛
1996 جىلى مەنى قايتادان قىزمەتكە شاقىرعان. مەن ول كىسىمەن كەلىسپەيتىن تۇستارىمدى ايتىپ, باس تارتتىم. ەلدە ءبىر ادامنىڭ پىكىرىنەن باسقا دا پىكىر بولۋى كەرەك ەكەنىن جەتكىزگەنىمدە ايتقانىمدى ۇناتپاي قالدى. 90 جىلدارداعى قيىن-قىستاۋ كەزدە نازارباەۆتاي ادام كەرەك بولعان دا شىعار. ءبىراق ونىڭ بيلىكتە قالۋى تىم سوزىلىپ كەتتى.
حانگەلدى ءابجانوۆ, تاريحشى, پروفەسسور: نازارباەۆ بيلىكتە 2000 جىلعا دەيىن وتىرىپ, سونىمەن توقتاۋى كەرەك ەدى
تاۋەلسىز ەلدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولۋ &ndash؛ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان. بۇل &ndash؛ ءارى باقىت, ءارى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. قازاقستان نازارباەۆ باسشىلىعىندا بولعان 30 جىلدا تۇراقتى, شايقالۋى, توگىلۋى جوق سىن جولىنان ءوتتى. مۇنى ءبىر عانا ادامنىڭ ەڭبەگى دەمەيمىن. جالعىز اعاش ورمان بولا المايتىنىنداي, ءبىر ادام بۇكىل حالىقتىڭ ميسسياسىن اتقارا المايدى. قايتا بۇل جەردە ماسەلە ءبىزدىڭ حالىقتىڭ سابىرلىعى, باسشىعا قۇلاق قوياتىنى, جاقسىلىقتان ۇلكەن ءۇمىت كۇتەتىنى كوپ ءرول وينادى. تاريحتا تۇلعانىڭ ءرولى دەگەن بار, حالىقتىڭ ءرولى دەگەن بار. بۇل ەكىجاقتى پروسەسس. بۇلار ءبىرىن-بىرى تولىقتىرادى. ماسەلەن, استانا حالىقتىڭ جۇمىلۋىمەن, حالىقتىڭ قولىمەن سالىندى. ال وعان تۇلعانىڭ باستاماشىلدىعى, اقىلدىعى سەبەپ بولدى.
؛
قالاي دەسە دە نازارباەۆ تاريحتا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ساۋلەتشىسى بولىپ قالادى. ونىڭ ارتىنا قالدىرعان مۇراسى نەگىزىنەن قۇپتاۋعا تۇتارلىق, ءبىراق شاڭ جۇقتىرمايتىنداي, ۇزدىكتىڭ ۇزدىگى دەپ ناسيحاتتايتىنداي ەمەس.
؛
نازارباەۆتىڭ ارتىقشىلىعى &ndash؛ قازاقستانداعى حالىقتاردىڭ نەگىزگى بولىگىنىڭ دەنىنىڭ قاسيەتىن بويىنا ءسىڭىرۋى, ەرەكشەلىگىن ءبىلۋى. ول ءارتۇرلى وركەنيەتتىڭ, مادەنيەتتىڭ قۇندىلىقتارىن بويىنا جيناي العان ادام. ال ونى اقىلمەن, سابىرمەن ۇستاعاندا وسىنداي ادەمى ناتيجە بەردى.
الايدا 30 جىلدىق مەرزىم كەم-كەتىكسىز ءوتتى دەۋدەن اۋلاقپىن. ءبىر ادام قانشا جەردەن اقىلدى, قانشا جەردەن عۇلاما بولسا دا, قوعام الدىندا تۇرعان مىندەتتى شەشە المايدى. ول وزىنە تيەسىلىنى مەجەلى جەرگە دەيىن اپارا السا, سونىڭ ءوزى &ndash؛ ولجا.
نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ تۇسىندا مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن كوتەرە المادىق. قازاق ءتىلىن بىلمەي-اق اكىم, مينيستر, گەنەرال بولىپ جۇرگەندەر كوپ. بۇل ؛ &ndash؛ نونسەنس قوي. بىردە-بىر ەلدە باسقا تىلمەن باستىق بولا المايسىڭ.
نۇرەكەڭ سونداي-اق 30 جىلدا جەمقورلىقتى جەڭە المادى. بۇل دا ءبىزدىڭ ءبىر قاسىرەتىمىز.
"قازاقستان &ndash؛ حالىقتار دوستىعىنىڭ لاباراتورياسى" دەپ جاتامىز, ءبىراق قازاقستاندا يدەولوگيا تۇزىلمەدى. قازاقستان يدەولوگياسى دەگەن باس-اياعى جيناقتالعان تانىمال, وزىمىزگە دە, وزگەگە دە ورتاق قۇندىلىق قالىپتاسپادى. قازاقستان 99 ەلدىڭ مۋزىكاسىن تىڭدايتىن, 99 ەلدىڭ گازەت-جۋرنالىن وقيتىن, كەيدە وزىنىكىن ىسىرىپ قوياتىن, باسقاعا باسىمدىق بەرەتىن ەل بولىپ شىقتى. بۇل دا ادامدى قۋانتا قويمايدى.
سوڭعى كەزدەرى ەموسياعا بەرىلگەننەن بە, الدە بالكىم شارشاعاندىقتان "ەكى سيىر الىپ, وتباسىڭدى باق", "بالا تاباردا بىزبەن اقىلداسىپ پا ەدىڭ" دەگەن سياقتى باسى ارتىق سوزدەر ايتىپ قوياتىن بولىپ ءجۇر. بۇل ەندى ەلباسى ايتاتىن ءسوز ەمەس.
؛
مەنىڭشە, نازارباەۆ بيلىكتە 2000 جىلعا دەيىن وتىرىپ, سونىمەن توقتاۋى كەرەك ەدى. سول كەزدە توقتاعاندا, بىزدە باسقاشا احۋال قالىپتاسار ما ەدى. ول العاشقى 10 جىلىن جاقسى اتقاردى, ودان كەيىنگى ۋاقىتىنىڭ ءبارى تابىستى بولا بەردى دەپ ايتا المايمىن. ونى نازارباەۆتىڭ وزىنە تىكەلەي ايتقاندار دا بولدى. سەرىكبولسىن ءابدىلدين ايتتى, اكەجان قاجىگەلدين دە, التىنبەك سارسەنباەۆ تا, زامانبەك ءنۇرقادىلوۆ تە ايتتى. ءبىراق ول ۋاقىتتا پرەزيدەنتتىك ينستيتۋت دەس بەرمەي, قۇبىجىققا اينالىپ كەتكەن ەدى.
؛
ونىڭ ۇستىنە دەربەس بيلىككە يە ادامدى كوپشىلىك قول شاپالاقتاپ, ماقتاي بەرەتىنى بار. ادام بيلىكتە كوپ وتىرعان سايىن ونىڭ كەرى جاعى دا بولادى.
بەيبىت قويشىباي, تاريحشى: نازارباەۆتىڭ ۇلكەن قاتەلىگى &ndash؛ تاريحي شەشىم قابىلداي الماۋى
كەڭەس وداعى ىدىراعان ۋاقىتتا الدىمىزدا تاڭداۋ تۇردى. سول كەزدە ءبىز عانا ەمەس, ورتا ازياداعى بەس مەملەكەت ۇلت مۇددەسىنە جاۋاپ بەرەتىن جولدى تاڭداۋى كەرەك ەدى. ولار ولاي ىستەۋدىڭ ورنىنا تمد-عا ءوتىپ, قايتادان باستارىن قامىتقا تىقتى.
وداقتاعى جەتەكشى ەل رەسەي كورىپ وتىرعانىمىزداي ويىنا كەلگەندى ىستەپ كەلەدى, سوعىس اشقىسى كەلسە, اشا سالادى, ءبىر مەملەكەتتىڭ جەرىن باسىپ العىسى كەلسە, ول ءۇشىن ونى دا ىستەۋ قيىن ەمەس.
؛
كەڭەس وداعىنان ارەڭ قۇتىلعاندا رەسەيدىڭ قاراماعىنا ءتۇسىپ قالماۋ جاعىن ويلاۋ كەرەك ەدى. وسى رەتتە نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇلكەن قاتەلىگى ؛&ndash؛ وسىنداي تاريحي شەشىم قابىلداي الماۋى دەپ ويلايمىن. مۇنداي قاتەلىكتى ورتا ازياداعى وزگە ەلدەردىڭ باسشىلارى دا جىبەردى.
؛
ولار سول ساتتە ءوزارا بىرىگىپ, وداقتاس تۇركى ەلدەرىنىڭ بەرىك, دەربەس وداقتاستىعىن قۇرعاندا, ودان كەيىن بارىپ سلاۆيان ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناس جاساعاندا الدەقايدا تەڭ دارەجەلى بولار ەدى. 1990 جىلدارى ول مۇمكىن بولاتىن. ءبارىنىڭ مۇمكىندىگى, دامۋ دەڭگەيلەرى شامالاس تۇعىن. وسى 80 جىلدىق ۇلكەن توي قارساڭىندا وسىنداي ماسەلەلەردى قايتا قاراپ, كەم-كەتىك تۇستاردى تۇزەتۋگە جۇمىس جاسالعانى ءجون ەدى. كرەملدىڭ يمپەرياشىل پيعىلىن كورىپ وتىرمىز. سوندىقتان ورتا ازيا ەلدەرى ىقپالداسىپ, سەرىكتەسىپ ۇلتتىق ماسەلەلەرىن قورعاسا, رەسەيگە توتەپ بەرىپ, وزدەرىن قورعاي الار ەدى.
مارات توقاشباەۆ, پۋبليسيست-جازۋشى: نازارباەۆتىڭ ؛بيلىكتەگى العاشقى 4-5 جىلى عانا حالىققا ءتيىمدى بولدى
وز باسىمنىڭ نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆقا دەگەن سەنىمىم مەن قۇرمەتىم شەكسىز بولاتىن. ول كىسىنى ۇنەمى تۇركيانى جاڭا ارناعا بۇرعان, جاڭا بيىككە كوتەرگەن اتاتۇرىك سياقتى "قازاقتىڭ اكەسى بولادى", "قازاقتىڭ اتاسى بولادى" دەپ كۇتەتىنبىز. الايدا ونىڭ بيلىكتەگى العاشقى 4-5 جىلى عانا حالىققا ءتيىمدى بولدى. جالاقى, زەينەتاقى بەرىلمەگەن قيىن كەزدە ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىن سول ماسەلەلەردى شەشۋگە جۇمىلدىرا ءبىلدى.
؛
جالپى مەن ول كىسىنىڭ قازاق مەملەكەتتىگىنە سىڭىرگەن ەكى ەڭبەگى بار دەپ سانايمىن. العاشقىسى &ndash؛ قازاقستاننىڭ كورشى ەلدەرمەن شەكاراسىن ايقىنداپ, بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن داۋ تۋماتىنداي ەتىپ دەليميتاسيا جاساۋى. سول ارقىلى ەل ىرگەسىن بەكىتۋى. ەكىنشىسى, قازاق ەلىنىڭ كىندىگىن الماتىدان سارىارقانىڭ تورىنە اۋىستىرۋى.
؛
قازاقستاندى حالىقارالىق دەڭگەيدە تىنىتۋعا اتسالىسۋى, سەمەي پوليگونىن جابۋى, قازاقستاننىڭ قولىنداعى يادرولىق قارۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتۋى سياقتى نارسەلەر مەملەكەت باسشىسى رەتىندەگى موينىنا العان شارۋالار بولاتىن. سونىڭ ىشىندە قازاقستان يادرولىق قارۋدى بەرمەگەنى دۇرىس بولار ەدى. ء"بىز يادرولىق قارۋدى بەرمەيىك" دەپ تالاي جازدىق, ايتتىق. ەگەر ءبىزدىڭ قولىمىزدا يادرولىق قارۋ بولعاندا كوپ مەملەكەتتەر, رەسەيدىڭ ءوزى بىزبەن ساناسىپ ارەكەت ەتۋگە ءماجبۇر بولار ەدى.
ال بۇگىندە ەلىمىز ەنگەن كەدەندىك, ەكونوميكالىق وداقتاردان قازاقستانعا كەلگەن پالەندەي پايدا بولعان جوق. ازاماتتارمىز شەتەلدەن كولىك العىسى كەلسە, وتە ساپالى, جاقسى گەرمانيالىق, جاپوندىق كولىكتەردى ەمەس, رەسەيدىڭ ساپاسىز, ەكى-ۇش جىل ايداعاننان كەيىن سىنىپ قالاتىن كولىكتەرىنە تاۋەلدى بولىپ قالدى. حالىق ءالى كۇنگە دەيىن وسىدان 20, 30 جىل بۇرىن شىققان كولىكتەردى ايداۋعا ءماجبۇر. بۇل ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ كورسەتكىشى عوي.
؛
بۇل تۇرعىدا قازاقستاندا 90 جىلداردا ايتىلعان "كاتار سياقتى, سينگاپۋر سياقتى ەل بولامىز" دەگەن ۋادەلەردىڭ ءبىرى ورىندالمادى. تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى 30 جىلدا ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ ءالى دۇرىس جۇزەگە اسپادى. قازاقستان ءالى مۇنايدى ساتقاننان تۇسەتىن پايدانىڭ ارقاسىندا عانا جان باعىپ وتىر.
؛
قازاقستان كونستيتۋسيادا كورسەتىلگەندەي دەموكراتيالىق ەلگە اينالا المادى. قازاقستان اۆتوريتارلىق جولعا ءتۇسىپ كەتتى.
شىنايى كونستيتۋسيالىق جولمەن الىپ قاراعاندا نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ وتىرعانىنىڭ ءوزى لەگيتيمدى ەمەس. ويتكەنى جاڭا پرەزيدەنت سايلانعان كەزدە بارلىق قۇرىلىمدار وعان انت بەرۋگە ءتيىس. بىزدە ولاي بولمادى. نازارباەۆ, بارلىق كۇش قۇرىلىمدارى توقاەۆقا انت بەرگەن جوق. بۇل ەلدەگى اۆتوريتارلىق جۇيەنىڭ ارى قاراي ءومىر سۇرۋىنە قىزمەت ەتىپ جاتىر.
مەنىڭشە, وسى 80 جىلدىقتا نازارباەۆتى ماقتاۋ, ماداقتاۋ عانا ەمەس, ونىڭ بارلىق قىزمەتىن سارالاۋعا, باعالاۋعا ارنالعان كوميسسيا قۇرۋعا بولادى. سول ارقىلى ونىڭ شىنايى باعاسىن بەرۋ قاجەت. ماسەلەن, 90 جىلدارى ەلدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى تىكەلەي نازارباەۆتىڭ نۇسقاۋىمەن قيراتىلعانىنا كۋامىن. ءبىز بۇل سالادا سول 1990 جىلعى دەڭگەيگە جەتە الماي كەلە جاتىرمىز. 1990 جىلى قازاقستاندا 36 ملن قوي بولسا, ءقازىر 18 ملن عانا. ەل اراسىندا كوپتەگەن جەر ۋچاسكەلەرىنىڭ شەتەلدىكتەرگە زاڭسىز ساتىلىپ, جالعا بەرىلىپ كەتكەنى تۋرالى نەبىر دەرەكتەر ايتىلادى. سوندىقتان قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ سوڭعى 30 جىلداعى جۇمىسىنا كريمينالدىق تۇرعىدان دا تەكسەرۋ جۇرگىزۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.
قاتە تاپساڭىز, قاجەتتى بولىكتى تاڭداپ ctrl+enter باسىڭىز.
پىكىر قالدىرۋ
پىكىر