اعىلشىن ءجۋرناليسى گودفري لياس وسپان باتىردى "؛kazak exodus"؛ كىتابىنا ارقاۋ ەتتى

گودفري  لياس اعىلشىن ءجۋرناليسى, جازۋشى, اسكەري ادام جانە ءمۇعالىم بولعان. ول كوبىنە تاريحي كىتاپتاردى جازدى. سولاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى –1956 جىلى بريتانيا استاناسى لوندوندا جارىق كورگەن "kazak exodus" اتتى  كىتاپ. وندا جازۋشى شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ قىتايدىڭ قىسىمىنا, باسىپ, جانشۋىنا, جەرىن تارتىپ الۋ ماقساتىندا جاساعان ارەكەتىنە شىداماي, تۇركيا, ءۇندىستانعا كوشۋگە ءماجبۇر بولعان قازاقتىڭ اۋىر تاعدىرى مەن كوممۋنيستەرگە قارسى سوعىستا ايرىقشا ەرلىك كورسەتكەن قازاقتىڭ باتىرى وسپاننىڭ ءومىرى مەن ەرلىگى باياندالادى.

اعىلشىن تىلىندە شىققان كىتاپتىڭ ءبىرىنشى تاراۋىن, ياعني «باتىردىڭ دۇنيەگە كەلۋى» اتتى ءبولىمىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ, ۇسىنىپ وتىرمىز.

«1948 جىلى شىڭجاڭ پروۆينسياسىنان قازاقتار ءتورت تۇلىك مالىن ايداپ ۇدەرە كوشتى. ولاردا باسقا امال قالمادى. كوممۋنيستىك اسكەر قازاق حالقىن جانشىپ, قىسىم كورسەتتى. تۋعان جەرىنەن قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولعان قازاقتاردىڭ مالى اشتىقتان, شولدە قاتالاپ ءولدى. وزدەرى جولدا كوپ قيىندىققا تاپ بولىپ, تالاي ناۋبەتتى باستان وتكەردى. قازاقتار شىعىس كاشميرگە توقتادى, الايدا بۇل – ولاردىڭ ۋاقىتشا تۇراعى ەدى. ولارعا ۋاقىتشا باسپانا بەرىلدى» دەپ باستالادى كىتاپ.

قاھارماننىڭ دۇنيەگە كەلۋى

قازاقتا قۇربان ايت نەمەسە رامازان سەكىلدى مەيرامدار تاسادا قالمايدى. ال تۋعان كۇن كوپ تويلانبايدى. سول سەبەپتى, وسپان باتىردىڭ قاي جىلى دۇنيەگە كەلگەنىن بىلسەك تە, ناقتى كۇنى مەن ايى بەلگىسىز. ول 1899 جىلى بёر سوعىسى باستالعاندا دۇنيەگە كەلگەن. وسپان باتىردىڭ ءۇش اعاسى مەن اپكەسى بولعان.

وسپاننىڭ اكەسى ءىسلام باي شوپان جانە التايدىڭ كوكتوعاي اۋدانىندا فەرمەر بولدى.

1899 ءىسلام باي ايەلىمەن التاي تاۋىنا شاتىر تىكتى. وندا كوكسۋ دەپ اتالاتىن كول بار. شىعىس تۇركىستانداعى توعىزتاراۋ دەپ اتالاتىن اڭعارلار جەتەرلىك.

ايەلىنىڭ بوساناتىن ۋاقىتى جەتكەندە قىزمەتشىسى ايەلدىڭ ەنەسىن شاقىرىپ كەلۋگە كەتتى. ول ۋاقىتتا ەنەسى كەلىنىنە قاراي شىعىپ كەتكەن ەدى.

ىسلام باي ء«سابيدىڭ جىلاعان داۋىسى قاشان شىعادى ەكەن؟» دەپ سىرتتا تاعاتسىزدانا كۇتىپ تۇردى. وسپان باتىر جارىق دۇنيە ەسىگىن اشقاندا, اكەسى ۇيگە قۋانا كىردى. ايەلىنە قاراپ: «بالاعا قانداي ات قويامىز؟» دەدى.

ەكەۋى بۇعان دەيىن دە تالاي مارتە بۇل ماسەلەنى تالقىلاعان ەدى. وسپاننىڭ اناسى وعان باتىر دەگەن ەسىمدى قويعىسى كەلگەن.  بالانىڭ ەسىمىن وسپان قويسا دا, اناسى ونى باتىر دەپ ءجيى اتايتىن. وسپان باتىردىڭ وزىنە دە  كىشكەنتايىنان باتىر دەپ قۇلاعىنا قۇيىپ وسىرگەن. قۇلاپ قالسا نەمەسە جارالانسا «باتىرسىڭ, جىلاما. باتىل بول!» دەپ جۇباتقان.

وسپاننىڭ اكەسى ءىسلام باي ءسابيدىڭ دۇنيەگە كەلۋ قۇرمەتىنە قوي سويدى. وسپاننىڭ اجەسى ءسابيدى پەشتىڭ ۇستىندە جىلىپ تۇرعان سۋمەن جۋىندىرىپ, ماقتادان تىگىلگەن ماتامەن ورادى.

وسپان ەڭبەكتەي باستادى. اناسىنىڭ ءۇي شارۋاسىنان قولى بوسامايتىن. ال اكەسى ۋاقىتتىڭ كوپ بولىگىن تۇزدە وتكىزەتىن. كەيدە بىرنەشە كۇن ءتۇزدىڭ جۇمىسىمەن جۇرەتىن كەزدەرى بولدى. اسىرەسە قىس كەزىندە. وسپان وزىنە بي دە, قوجا بولدى. كەيدە ءقاۋىپتى ارەكەتتەر جاسايتىن ەدى. اتا-اناسى وسپاندى «تۇمارى قورعايدى» دەپ سەندى. وسپاننىڭ تۇمارىندا قۇراننىڭ سۇرەلەرى جازىلعان ەدى. وسپان ەشقاشان تۇمارىن تاستاعان ەمەس. 

وسپان كەيدە اتا-اناسىمەن وينايتىن. ولارمەن بىرگە تاۋعا باراتىن. وسپان اتا-اناسىنىڭ ارقاسىنا سەكىرىپ ءمىنىپ, قۇلاپ قالسا كۇلەتىن نەمەسە جىلايتىن دا, قايتا ارقالارىنا ءمىنىپ الاتىن.

وسپان اكەسىن وتە قاتتى جاقسى كورەتىن جانە سىيلايتىن. ول وسپانعا كوپ نارسەنى ۇيرەتتى. ەكەۋى ءجيى تاۋعا بىرگە باراتىن. سول ۋاقىتتا وسپان اكەسىنە كەز كەلگەن سۇراقتى قويا الۋشى ەدى. ونىڭ كوبى جانۋارلار تۋرالى بولدى. سونىڭ ارقاسىندا وسپان جانۋارلار الەمىمەن ەتەنە جاقىن تانىستى.

وسپان سەگىزدە نەمەسە التىدا بولعاندا مولدا ونى سۇندەتكە وتىرعىزدى. بۇل – وسپاننىڭ بالالىق ومىرىندەگى جاڭا بەلەس. ەندىگى بەلەس اكەسىنىڭ وسپاندى مەكتەپكە جىبەرگەن كەزى بولدى.

وسپان مەكتەپتە ارابشا حات تانىدى. ونى سۇندەتكە وتىرعىزعان مولدا قۇران ۇيرەتتى. ارابشا جازۋ, سىزۋدى ۇيرەندى. سونىمەن قاتار بالالار شىڭعىس حان, اتيللانىڭ جانە بوكە باتىردىڭ ءومىربايانىن وقىدى. ودان كەيىن اريفمەتيكا, گەوگرافيا مەن پوەزيانى وقي باستادى. وسپان باتىر جاتتاعان ولەڭدەرىن اتا-اناسىنا ايتىپ بەرەتىن. اتا-اناسى ۇزاق ولەڭنەن كەيىن قول شاپالاقتايتىن ەدى. قىزداردىڭ ەر بالالارعا قاراعاندا ەستە ساقتاۋ قابىلەتى جاقسى, ءبىراق وسپان قىزداردان كەم تۇسپەيتىن.

ۋاقىت وتە كەلە وسپان اتتىڭ ۇستىندە ءجۇرىپ-اق ولەڭ شىعاراتىن دەڭگەيگە جەتتى. ونىڭ اقىندىعى ءتىپتى ەرەسەكتەردىڭ جىرىنان اسىپ ءتۇستى. حالىق اراسىندا اتاعى شىعىپ, جىرى  جەر-جەرگە تارالا باستادى. وسپان بالا كەزىنەن قازاق باتىرلارى تۋرالى ءتۇرلى ەرتەگى, اڭىز بەن اڭگىمەلەردى ەستىپ ءوستى. وندا قازاق باتىرلارىنىڭ قىتايلارمەن شايقاسقانى ءجيى ايتىلاتىن. سوندىقتان وسپان قىتايلارعا دەگەن وشپەندىلىكپەن ءوستى. ول بارىنەن بۇرىن كوممۋنيستەردى جەك كورەتىن.

وسپان ون بىردە نەمەسە ون ەكىدە بولعاندا ەرەسەك ادامداردىڭ ءسوزىن ءبولىپ «بوكە باتىر كەلە جاتىر! بوكە باتىر كەلە جاتىر!» دەپ ايقايلادى.

«بوكە باتىردى ەشقاشان كورمەسە دە, ونىڭ ۇنەمى اينالىسىن ازان-قازان قىلاتىنىن قايدان بىلگەن؟», - دەپ تاڭعالدى يسلام باي.

وسپان باتىر كىشكەنتايىنان ۇلتتىق ناقىشتاعى اندەردى جاتتاپ, اڭگىمەلەردى ەستىپ ءوستى. سوندىقتان ول ەلىن, جەرىن سۇيەتىن. 

جالعاسى بار...

اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعان اسەم المۇحانبەت