پروفەسسور رابيعا سىزدىق جانە ەملە ماسەلەسى ء(2-بولىم)

ء

ىىى ءتۇبىر سوزدەردىڭ جازىلۋى

17. ءسوز تىركەسىندەگى جەكە سوزدەر ەستىلۋىنشە (ايتىلۋىنشا) جازىلماي, نەگىزگى تۇلعالارى ساقتالىپ جازىلادى. مىسالى: الا ات (الات ەمەس), بارا المايمىن (بارالمايمىن ەمەس) قارا كولەڭكە (قارا گولوڭكە ەمەس), كوك ورامال (كوگ ورامال ەمەس), اق لاق ( اع لاق ەمەس), بارسا يگى ەدى (بارسيگەدى ەمەس), كەلسە يگى ەدى (كەلسيگەدى ەمەس), بارىپ پا ەكەن (بارىپپەكەن ەمەس).

18. ورىس تىلىنەن ەنگەن اتاۋ سوزدەردىڭ تۇلعاسى نەگىزىنەن ورىس ورفوگرافياسى بويىنشا, ال قازاق الىپبيىنەن شىعارىلعان ارىپتەرمەن كەلگەن سوزدەر ول دىبىستاردىڭ تاڭباسىن الماستىراتىن ارىپتەرمەن جازىلادى. مىسالى: ۆاگون, گيدرولوگيا, بيولوگيا, كوميتەت, اگرونوم, اگروتەحنيكا, پەداگوگ, مەديتسينا, سپورت, حيرۋرگ, كونستيتۋسيا, كلۋب, كينو, راديو, ادۆوكات, راكەتا, مولەكۋلا, بۋدجەت, كرەديت, بانك, ترانش.

ەسكەرتۋ. ؛ سس, لل, كك, تت سياقتى بىركەلكى ەكى ارىپپەن كەلگەن كىرمە سوزدەردىڭ سوڭىنداعى قوس ءارىپتىڭ بىرەۋى ءتۇبىر تۇرىندە دە, قوسىمشا جالعانعاندا دا ؛ ءتۇسىرىلىپ جازىلادى. مىسالى: پروگرەس &ndash؛ پروگرەسكە, مەتال &ndash؛ مەتالدار, گرام &ndash؛ گرامى, بال (باعا) &ndash؛ بەس بالدىق جۇيە, دونباس &ndash؛ دونباستان.

ورىس تىلىنەن كەلگەن ءبىرقاتار كىرمە سوزدەر, اسىرەسە تۇرمىس-سالتقا قاتىستى زات, بۇيىم اتاۋلارى دىبىستالۋى قازاقشا قالىپتاسقان تۇرىندە جازىلادى. مىسالى: جاشىك, باتەڭكە, سىرەڭكە, بوجى, ؛ بوكەباي, بوشكە, قالاش, شوگەن, كىر (گيرا), كەلى (كيلو), سوت, بولىس, وبلىس, زاۋىت, تاۋار. سوڭعى داۋىستى دىبىسىن ءتۇسىرىپ قالىپتاسقان گازەت, مينۋت, گرانات, سيفر, كووردينات سياقتى ون شاقتى سوزدەن باسقا كىرمە سوزدەردە سوڭعى ا دىبىسى تۇسىرىلمەي قولدانىلادى جانە سولاي جازىلادى: وپتيكا, كاسسەتا, كانتاتا, كاپسۋلا, تيرادا.

19. اراب, پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن سوزدەر نەگىزىنەن قازاقشا دىبىستالىپ وزگەرگەن كۇيىندە جازىلادى. مىسالى: ءادىل, امال, پەيىل, اقپار, الەم, مەكتەپ, ءپان, كىتاپ, بۇقارا.

كىرمە اراب سوزدەرىنىڭ ىشىندە ەكى-ۇش ءتۇرلى ماعىنانى ءبىلدىرۋ ءۇشىن تۇلعاسىن ءسال وزگەرتىپ قالىپتاستىرىلعاندارى سول ەكى-ۇش ۆاريانتتا جازىلادى. مىسالى: ۇكىمەت جانە وكىمەت, حابار &ndash؛ اقپار, ارەكەت &ndash؛ حارەكەت, پەيىل &ndash؛ پيعىل, اقيرەت &ndash؛ اقىرەت (كەبىن), مالىمەت &ndash؛ ماعلۇمات, قازىنا &ndash؛ قازينە (قازينەلى قارا نار), ءقازىر &ndash؛ ءازىر, قاقى &ndash؛ اقى &ndash؛ قۇق, حاق &ndash؛ اق, عاشىق &ndash؛ اسىق, عىلىم &ndash؛ ءىلىم.

اراب, پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن ءبىرقاتار كىسى اتتارى اركىمنىڭ ءار ءتۇرلى حات قويۋىنا بايلانىستى سول قالىپتاسقان كۇيىندە جازىلادى. مىسالى: حاسان, حاسەن؛ زاۋرە, زۋرا, زۋحرا؛ ءباتيما, ءفاتيما, ءپاتيما؛ قالي, عالي, ءالي, ءالى؛ ؛ ءجۇسىپ, ءتۇسىپ, ءنۇسىپ؛ ومار, عۇمار؛

ىv. بولەك جازىلاتىن سوزدەر

20. كۇردەلى اتاۋلاردىڭ (مەملەكەت, رەسپۋبليكا, مەكەمە, ۇيىم اتتارىنىڭ) ءاربىر ءسوزى بولەك جازىلادى. مىسالى: قازاقستان رەسپۋبليكاسى, مادەنيەت مينيسترلىگى, قازاقستان رەسپۋبليكاسى ىشكى ىستەر مينيسترلىگى, جازۋشىلار وداعى, اكتسيونەرلىك قوعام.

21. ەكى زات ەسىم قاتار ايتىلىپ, ءبىر عانا زاتتى, قۇبىلىستى, ۇعىمدى اتاپ, الدىڭعىسى سوڭعىسىنىڭ تەگىن (نەدەن جاسالعانىن), نەگە, كىمگە ارنالعانىن, نەمەن جۇمىس ىستەيتىنىن جانە وزگە زاتتاردان اجىراتىلاتىن بەلگىلەرىن بىلدىرسە, ولار بىر-بىرىنەن بولەك جازىلادى, مۇنداي كۇردەلى تىركەستەردىڭ الدىڭعى ءسوزى انىقتاۋشى, سوڭعىسى انىقتالۋشى بولىپ كەلەدى. مىسالى: جول ازىق, اعاش كۇرەك, تەمىر كۇرەك, تاس جول, سۋ ديىرمەن, ؛ جەل ديىرمەن, ؛ سان ەت, قول ەت, سۇرپە ەت, ۇل بالا, قىز بالا, مىسىق مۇرت (جىگىت), الا بۇلت.

22. كۇردەلى سان ەسىمدەردىڭ, كۇردەلى سىن ەسىمدەردىڭ ءاربىر ءسوزى بولەك جازىلادى. مىسالى: ون ءبىر, ون سەگىز, جيىرما ءبىر, جيىرما سەگىز, ءجۇز ون جەتى, ەكى ءجۇز جەتپىس ءتورت, ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز ەلۋ ءۇش, ءتورت جارىم, وتىز ەكى جارىم؛ قارا الا, كوك الا, قارا كوك, اق سۇر, قۇلا قاسقا, قۇلا جيرەن, تورى توبەل, اق شابدار.

23. كۇردەلى ەتىستىكتەردىڭ ءاربىر ءسوزى بولەك جازىلادى: مىسالى: جازا بەر, جازىپ وتىرا بەر, جۇگىرە جونەلدى, جۇگىرىپ الا جونەلدى, بارا المادى, بارا الماي قالىپ ەدى, جىعىلىپ قالا جازدادى.

24. ەسىم, ەلىكتەۋىش سوزدەر مەن ەتىستىكتەردەن قۇرالعان كۇردەلى سوزدەردىڭ ءاربىر ءسوزى بولەك جازىلادى. مىسالى: قىزمەت ەتۋ, جۇمىس قىلۋ, جاردەم ەتۋ, شاپ ەتتى, لاپ قويدى, تاپ بەردى, قول شاپالاقتاۋ, دۋ ەتە ءتۇسۋ, باج ەتتى.

25. يديومالىق, فرازالىق تىركەستەردەگى ءاربىر ءسوز بولەك جازىلادى. مىسالى: تاياق جەدى, بوي ۇردى, باس تارتتى, باس بۇردى, قول جالعاپ (جىبەر), قول ۇشىن (بەردى).

بىرگە جازىلاتىن سوزدەر

26. تۇلعاسى وزگەرتىلىپ بارىپ بىرىككەن سوزدەر قوسىلىپ جازىلادى. مىسالى: بۇگىن, بيىل, قىستىگۇنى, كۇزىگۇنى, جازدىگۇنى, الاڭعاسار اشۋداس, بەلبەۋ, اپار, اپەر, تۇرەگەلدى, ەرعاشتى, جارعانات, قاراعاش, التاتار, كوگونىس, كوگالا (مىلجىڭ), كوگالا (قويداي ساباۋ).

27. و باستا يديومالىق, فرازالىق تىركەستەر بولعانىمەن, تەرميندىك, اتاۋىشتىق مانگە يە بولىپ بىرىگىپ كەتكەن تۇلعالار قوسىلىپ جازىلادى. مىسالى: اقساقال, اتقامىنەر, كوزقاراس, اقسۇيەك, ويتولعاق, ويتۇرتكى (بۇلار ەملە سوزدىكتەرىندە كورسەتىلەدى).

28. ەش, ءار, كەي, ءبىر, قاي, الدە سوزدەرىمەن بىرىككەن ەسىمدىك, ۇستەۋ سوزدەر ءتۇبىر تۇلعالارى وزگەرتىلمەي, بىرگە جازىلادى. مىسالى: اركىم, ءاربىر, ءاردايىم, ءارقاشان, ەشبىر, ەشكىم, ەشقانداي, ەشتەڭە, كەيبىر, ءقايبىر, ءقايسىبىر, بىردەڭە, بىرنەشە, ءبىرتالاي, ءبىراز, ءبىرسىپىرا, ءبىرجولاتا, ءبىرىڭعاي, بىركەلكى, ءبىرقىدىرۋ, الدەقالاي, الدەقايدا, الدەقانداي, الدەقاشان.

ەسكەرتۋ. ەش, ءار, كەي, ءبىر, قاي, الدە سوزدەرى زات ەسىمدەرمەن تىركەسكەندە, بولەك جازىلادى. مىسالى: ەش ادام, ءار بالا, قاي ءۇي, كەي ادام, ءبىر جۇمىس, الدە جىلقى, الدە سيىر.

29. ەكى تۇبىردەن قۇرالىپ, عىلىمنىڭ ءار الۋان ( ساياسي-الەۋمەتىك, لينگۆيستيكالىق, فيلولوگيالىق, بيولوگيالىق, استرونوميالىق, فيزيكا-ماتەماتيكالىق, حيميالىق ت.ب.) سالاسىندا تەرميندىك مانگە يە بولعان اتاۋلار باستاپقى تۇلعالارىن ساقتاپ, بىرگە جازىلادى. مىسالى: ءباسپاسوز, ونەركاسىپ, كاسىپوداق, اراسالماق, اراقاتىناس, كەلىسسوز, كوزقاراس, ەڭبەككۇن, قوناقاسى, كەمپىرقوساق, شوقجۇلدىز, وتتەگى/وتتەك, سۋتەگى/سۋتەك, قوستوتىق, ءۇشبۇرىش, كوپمۇشە, توزاڭقاپ, گۇلتابان, تامىرجەمىس, سۇتقورەكتىلەر, ءسوزجاسام.

30. اتاۋلىق ءمان العان جانە ءار ءتۇرلى جۇرناقتار جالعانۋ ارقىلى ءبىر ۇعىمدى بىلدىرەتىن سوزگە اينالعان تۇراقتى تىركەستەر بىرگە جازىلادى: اقكوڭىل, اقكوڭىلدى, باسبۇزار, باسبۇزارلىق, جاتجەرلىك, باسقاتىرۋشىلىق.

31. ادامنىڭ ءار الۋان جاعىمدى, جاعىمسىز قاسيەتتەرىن, مىنەز-قۇلقىن, ءتۇر-تۇرپاتىن سۋرەتتەپ (بەينەلەپ) اتايتىن اقكوڭىل, اقپاقۇلاق, اقپەيىل, ەرجۇرەك, بەزبۇيرەك سياقتى تۇراقتى تىركەستەر قوسىلىپ جازىلادى. ولار ء-دى/-دى, ء-تى/-تى, -لىق/-لىك دەگەن جۇرناقتارمەن دە كەلەدى: اقكوڭىلدى, اقپاقۇلاقتىق, اقپەيىلدى, اقجۇرەكتى, بەزبۇيرەكتىك. بۇلار سوزدىكتە ءبىر سوزتىزبە تۇرىندە ءالىپبي رەتىمەن بەرىلەدى.

32. -لىق/-لىك, -دىق/-دىك, -تىق/-تىك, -شىلىق/-شىلىك, ء-لى/-لى جۇرناقتارى ارقىلى جاسالىپ, ءبىر ۇعىمدى بىلدىرەتىن سوزگە اينالعان تىركەستەردىڭ سىڭارلارى دا قوسىلىپ جازىلادى. مىسالى: كوزتارتارلىق, جاتجەرلىك, بوگدەتىلدىك, ادامسۇيگىشتىك, مالشارۋاشىلىق, جانتۇرشىگەرلىك, سۇتقورەكتى, اشاتۇياقتى, كوپشىلىكقولدى.

33. الدىڭعى سىڭارى ءبىر سوزىمەن, كەيدە سوڭعى سىڭارىنا ء-ىم/-ىم جۇرناعى جالعانىپ جاسالعان ولشەم اتاۋلارى بىرگە جازىلادى. مىسالى: بىركوش (جەر), ءبىرۋىس (توپىراق), ءبىرۋىس (بولىپ قالۋ), ءسۇتپىسىرىم (ۋاقىت), ؛ كوزكورىم (جەر).

34. ءبىرىنشى سىڭارى زات ەسىم, كەيدە ەتىستىك, ەكىنشىسى ء-تى/-تى, ء-دى/-دى جۇرناقتى وتكەن شاقتاعى ەتىستىك نەمەسە -پا/-پە, -با/-بە جۇرناقتى ءسوز بولسا, مۇنداي بەينەلى تىركەستەر قوسىلىپ جازىلادى. مىسالى: الىپقاشپا ء(سوز), جۇرەكجاردى (قۋانىشتى حابار), جولسوقتى (بولۋ), پىشاقكەستى (تىيىلۋ), قاعازباستى (بولۋ), باۋكەسپە (ۇرى).

35. ەكى, كەيدە ءۇش تۇبىردەن قۇرالعان اڭ-قۇس, جان-جانۋار, قۇرت-قۇمىرسقا, وسىمدىك اتاۋلارى ءتۇبىر تۇلعالارى ساقتالىپ, بىرىگىپ جازىلادى. مىسالى: قوساياق, قاراقۇيرىق, اقبوكەن, تاسباقا, قۇرباقا, ءبىرقازان, اققۇتان, كوكقۇتان, اققۋ, قاراقۇس, ەسەكميا, وگىزشاعالا, جاۋجۇمىر, تۇيەقارىن, شەگىرگۇل, ءايدارشوپ, قىرىقاياق, قاراكۇيە.

بوتانيكا, زوولوگيا تەرميندەرىنىڭ ىشىندە مىناداي جولمەن جاسالعان كۇردەلى اتاۋلار بىرىككەن ءسوز بولىپ, سىڭارلارى قوسىلىپ جازىلادى:

1) ءبىرىنشى سىڭارى اق, قارا, سارى, كوك, قىزىل, الا, بوز دەگەن ءتۇس اتاۋلارىمەن كەلگەن اڭ-قۇس, وسىمدىك اتتارى جانە قوي, سيىر, تۇيە, بوتا, قوزى, ات, قويان, ايۋ, ءبورى نەمەسە يت, قۇم, سۋ, بال, ۋ, سور دەگەن جالپى اتاۋلار ؛ مەن جەكە تۇرعانداعى لەكسيكالىق ماعىناسىنان ايىرىلعان ءسوز تىركەسى بولىپ كەلگەن تەرميندەر قوسىلىپ جازىلادى: الاقورجىن (تىشقان),  ؛قاراقانات, قاراباي, قاراكوز, الابۇعا (بالىقتار), قاراقۇيرىق (اڭ), قۇمبەتەگە, سۋبەتەگە, سيىرجوڭىشقا, قويجۋسان, قويقاراقات, ءبورىقاراقات, ؛ اققايىڭ, قوتىرقايىڭ, ؛ يتبۇلدىرگەن, يتقوناق, ۋكەكىرە, ۋبيدايىق, بالقاراعاي, بالقوعا

ەسكەرتۋ. اق, قارا, قىزىل, قوڭىر سياقتى سىن ەسىمدەر اڭ-قۇس, وسىمدىكتەردىڭ ءتۇسىن ايىرۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن بولسا, بولەك جازىلادى: ؛ اق ايۋ, قوڭىر ايۋ, قارا بۇرىش, قىزىل بۇرىش.

2) ءبىرىنشى سىڭارى ءتۇستى بىلدىرەتىن سىن ەسىمدەر نەمەسە ءار ءتۇرلى ەسىم سوزدەر, ەكىنشى سىڭارى اعاش, ءشوپ, گۇل, تىكەن, جاپىراق, ؛ تامىر, قۇس, بالىق تاۋىق, قۇرت, جيدەك, ؛ جەمىس ؛ سياقتى جالپى اتاۋلار بولىپ كەلەتىن ؛ تىركەستەر قوسىلىپ جازىلادى: قاراتورعاي, قاراعاش, قاراقۇرت, قاراجيدەك, قارابيداي, قىزىلجيدەك, ءسارىشوپ, ساراعاش, قاراكۇيە, قاراقات, ءقوڭىراۋشوپ, سالەمشوپ, تاراقبالىق, كۇركەتاۋىق, تۇيەتاۋىق, ؛ قويانوتى, كيىكوتى, تۇيمەجاپىراق, سۋجاپىراق, ءسۇتجاپىراق, ارەكتىكەن.

36. ەكى تۇبىردەن قۇرالىپ, تەرمينگە اينالعان تەحنيكا, شارۋاشىلىق, تۇرمىس, مادەنيەت, ونەر, سپورت ت.ب. سالالارعا قاتىستى زات, قۇرال جابدىق, ۇعىم اتاۋلارى مەن ءار الۋان ماماندىق, كاسىپ, قىزمەت يەلەرىنىڭ اتتارى بىرىگىپ جازىلادى. مىسالى: شاڭسورعىش, ەتتارتقىش, بەساتار, ونەرتاپقىش, جانكۇيەر, بەسسايىس, اقسۇيەك, قوسقۇلاق, اققۇلاق, سوقىرتەكە, بالتامتاپ (ويىن اتتارى), بەتاشار, توقىمقاعار, اقسارباس ( ىرىم, ءداستۇر اتاۋلارى), ؛ توعىزقۇمالاق, اساتاياق, الىپساتار.

37. ەكىنشى سىڭارى ارالىق, تانۋ, سىماق دەگەن سوزدەر نەمەسە ءبىرىنشى سىڭارى فوتو, ەلەكتر, راديو, اۆتو, اۆيا, اەرو, كينو, گيدرو, اگرو, ترانس, پوست, ينفرا, ۋلترا, يزو, پوست, گيپەر, ال ەكىنشى سىڭارى قازاق سوزدەرى بولىپ كەلگەن تىركەستەر بىرگە جازىلادى. مىسالى: حالىقارالىق, اۋدانارالىق, كونتينەنتارالىق, جاراتىلىستانۋ, شىعىستانۋ, ابايتانۋ؛ فوتوسۋرەت, ەلەكترۇستارا, راديوقابىلداعىش, اۆتوقالام, اەروشانا, ؛ كينوقوندىرعى, اگروشارالار, ينفراقىزىل, ۋلتراكۇلگىن, يزوسىزىق, گيدروجازىقتىق, پوستكەڭەستىك.

ەسكەرتۋ. بىرىگىپ جازىلۋى داستۇرگە اينالعان دۇنيەجۇزىلىك, بۇكىلوداقتىق, بۇكىلحالىقتىق, قيىرشىعىستىق, ؛ ورتازيالىق سياقتى سىن ەسىمدەر وسى تۇرىندە جازىلادى (ولار سوزدىكتە بەرىلەدى).

38. ەكى, كەيدە ءۇش سوزدەن قۇرالعان كىسى اتتارى مەن گەوگرافيالىق اتاۋلار, نەگىزىنەن, ءتۇبىرى ساقتالىپ, بىرگە جازىلادى, مىسالى: دوسجان, وتەپبەرگەن, ءابدىماناپ, مەرگەنباي, قارتباي, تالدىقورعان, جەزقازعان, ەكىباستۇز, قىزىلجارقۇدىق, اقتۇيەساي, اقدالاسار.

الدىڭعى سىڭارى داۋىستى دىبىسقا اياقتالىپ, ەكىنشىسى داۋىستىدان باستالاتىن كىسى اتتارىنداعى قاتار كەلەتىن ەكى داۋىستىنىڭ ءبىرى (العاشقىسى) ءتۇسىرىلىپ جازىلادى: قوجا+احمەت &ndash؛ قوجاحمەت, تورى+ايعىر &ndash؛ تورايعىر, ءمىرزى+الى &ndash؛ ءمىرزالى (نەمەسە مىرزالى).

ەسكەرتۋ. ا) ادام اتتارىنىڭ ىشىندە بەك, حان, مىرزا, ءالى ء(الي, عالي), سياقتى سوزدەرمەن جاسالعان ەسىمدەردىڭ سىڭارلارى دا ءاردايىم بىرىگىپ جازىلادى: مىرزالى, تۇرسىنزادا, ءابۋالى ء(ابۋالي), قۇلمۇحامبەت, بەكمۇحامبەت؛ سوڭعى كەزدەردە بايقالعانداي جالقى ەسىمدەردىڭ سىڭارلارىن اجىراتىپ جازۋ (مىرزا ءالى, بەك مۇحامبەت, سوۆەت حان دەپ جازۋ تاجىريبەسى دۇرىس ەمەس.

ۇلى, قىزى سوزدەرى ؛ فاميليانى جانە اكەسىنىڭ اتىن بىلدىرەتىن ؛ سوزدەرمەن تىركەسكەندە, جالقى ەسىمگە قوسىلىپ جازىلادى. ؛ مىسالى: باۋىرجان مومىشۇلى, مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ, سارا ءساتبايقىزى ەسوۆا.

ا) ەكى تۇبىردەن قۇرالعان ءبىرقاتار كىسى اتتارى ءتۇبىر تۇلعالارى وزگەرىپ بىرىككەن تۇرىندە جازىلادى. مىسالى: دامەتكەن, ۇلبوسىن, ۇلمەكەن (دامەەتكەن, ۇلماەكەن, ۇلبولسىن ەمەس).

ب) ەكىنشى سىڭارى ق, ك دىبىستارىنان باستالاتىن كەيبىر كىسى اتتارى ەكى ءتۇبىردىڭ ۇندەسۋ ىڭعايىنا قاراي دا جازىلادى. مىسالى: كۇسەپقالي, قوسكەلدى, ايتقوجا, سەيىتقۇل, اققىز؛ ؛ الدىڭعى ءتۇبىر داۋىستى دىبىستار مەن ۇياڭ, ءۇندى دىبىستارعا اياقتالعاندا, كەلەسى ءتۇبىردىڭ باسقى دىبىستارى ۇياڭداپ, ع, گ بولىپ ايتىلسا, ع, گ ارىپتەرى جازىلادى. ؛ مىسالى: امانگەلدى, نۇرگەلدى, تورەگەلدى, نۇرعيسا, نۇرعوجا, ەسەنعۇل, قاراگوز, بوتاگوز, ايعىز. ال قاتاڭ تۇردە ايتىلسا, ق, ك ارىپتەر جازىلادى. ؛ مىسالى: ءابىلقايىر, ءابدىقادىر, ءابىلقاسىم, قالامقاس, بيبىكامال, ءشامشىقامار؛

ۆ) قازاقتىڭ ءتول سوزدەرى مەن اراب, پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن سوزدەردەن جاسالعان كىسى اتتارى قاتارىنان ؛ ەكى داۋىسسىز دىبىستان باستالمايدى, ؛ ولاردىڭ نە الدىنان, نە ورتاسىنان ى, ءى ارىپتەرىنىڭ ءبىرى جازىلادى. مىسالى: ؛ ىسقاق, (سقاق ەمەس), ىسقاقباي (سقاقباي ەمەس), ؛ سىماحان (سماحان ەمەس), سىماتاي (سماتاي ەمەس), سىلانوۆ (سلانوۆ ەمەس), ىرزا (رزا ەمەس), ىرزاباي (رزاباي ەمەس), ؛ ىرسالدى (رسالدى ەمەس)؛

گ) اتتاس جەرلەردى بىر-بىرىنەن اجىراتۋ ءۇشىن الدارىنان قولدانىلاتىن انىقتاۋىش ەسىمدەر باس ارىپتەن باستالىپ, بولەك جازىلادى. مىسالى: ؛ كىشى ازيا, ورتالىق ازيا, ۇلكەن قاراوي, كىشى قاراوي.

vى. قوس سوزدەردىڭ جازىلۋى

39. قوس سوزدەردىڭ بارلىق ءتۇرى دەفيس (-) ارقىلى جازىلادى. مىسالى: دۇركىن-دۇركىن, ۇلكەن-كىشى, ۇلكەندى-كىشىلى, اياق-تاباق, قىپ-قىزىل, قولما-قول, كوزبە-كوز, قولدى-قولىنا, جالت-جۇلت, وزىنەن-وزى, قاراپتان-قاراپ, نەكەن-ساياق, ءجون-جوسىق, ساياسي-بۇقارالىق.

ارالارىندا دا, /دە, تا, /تە شىلاۋىن سالىپ, ەتىستىكتىڭ بۇيرىق راي تۇلعالارىنان جاسالعان سيپاتتاما تىركەستەر قوس سوزدەر سياقتى دەفيسپەن جازىلادى, شىلاۋ ءسوز ءبىرىنشى سىڭارعا (سوزگە) قوسىلىپ بەرىلەدى: ۋدا-شۋ (ايعاي), اسپا-توك (بايلىق), ۇردا-جىق (مىنەز) كەلدى-كەت (نەمەسە كەل-كەت بولىپ وتىرۋ).

viى. قوسىمشالاردىڭ جازىلۋى

40. قوسىمشالار ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنىنداعى داۋىستى دىبىستىڭ اۋەنىنە قاراي, بۋىن ۇندەستىگى بويىنشا, يا جۋان, يا جىڭىشكە بولىپ جازىلادى. مىسالى: جۇمىس-شى-لار-دىڭ, ينستي-تۋت-تار, پلە-نۋم-دا, بەللە-تەن-دەر, مۇعا-لىم-گە, پو-لاك-تەر, پەدا-گوگ-تار, گەو-لوگ-قا.

ەسكەرتۋ. كۇنا, كىنا, ءشۇبا, كۋا, ىڭكار, كۇمان, كۇلاش, كۇلاي, ءمۇتان سياقتى سوڭعى بۋىنىندا جىڭىشكە ءا ءارپى جازىلاتىن سوزدەرگە قوسىمشالار جىڭىشكە جالعانادى, تەك بارىس جالعاۋى مەن ەتىستىك تۋدىراتىن -لا جۇرناعى جۋان ايتىلىپ, جۋان جالعانادى. مىسالى: كۇناسىز, كۇنالى ء ؛(بىراق كىناعا باتۋ, كۇنالاۋ), ءشۇباسىز, ءشۇبالى, ء(بىراق ءشۇبالانۋ), كۋاسى, كۋالىك ء(بىراق كۋاعا تارتۋ), كۇمانسىز ء(بىراق كۇماندانۋ), كۇلاشتىڭ ء(بىراق كۇلاشقا).

41. سوڭعى دىبىستارى رك, رگ, نك, يگ, كس, كت, سك, لك, نكت سياقتى داۋىسسىزدار تىركەسىنە بىتكەن سوزدەرگە قوسىمشالار ءاردايىم جىڭىشكە تۇردە جالعانادى. سوڭعى ك, گ دىبىستارىنىڭ جىڭىشكە ايتىلۋىنا بايلانىستى. مىسالى: پاركتەن, پارككە, پاركى, ميتينگىلەر, ميتينگىگە, فاكتىگە, فاكتىسى, پولككە, پولكتەر, پولكى, پۋنكتتەردى, انسامبىلگە, ءانسامبىلى.

ەسكەرتۋ. ورىس تىلىندە بر, بل سياقتى ارىپتەرگە اياقتالاتىن سوزدەر ءبىر, ءبىل بولىپ جازىلاتىندىقتان, قوسىمشالار جىڭىشكە جالعانادى.

42. ءسوزدىڭ سوڭعى دىبىسى قاتاڭ بولسا, داۋىسسىزدان باستالاتىن قوسىمشانىڭ باسقى دىبىسى دا قاتاڭ, ال ءسوزدىڭ سوڭعى دىبىسى ۇياڭ يا ءۇندى بولسا, قوسىمشانىڭ باسقا دىبىسى دا ۇياڭ يا ءۇندى بولىپ جالعانادى. مىسالى: استىق-تى, استىق-تان, تابىس-پەن, ايت-تىر, تراكتىر-لار, قاعاز-دار, قۇم-مەن, اۋىز-بەن.

ەسكەرتۋ. ب, ۆ, گ, د ارىپتەرىنە بىتەتىن سوزدەرگە داۋىسسىز دىبىستان باستالاتىن قوسىمشالار تەك قاتاڭ دىبىستان باستالىپ جالعانادى. مىسالى: شتاب-تان, كلۋب-قا, پاراد-تان, پاراد-قا, اكتيۆ-كە, پاسسيۆ-كە, پەداگوگ-تار, مادريد-تەن.

43. ءسوزدىڭ سوڭعى دىبىسى س نەمەسە ز بولىپ, وعان س, ش دىبىستارىنان باستالاتىن قوسىمشا جالعانعاندا, ءتۇبىردىڭ سوڭعى دىبىسى وزگەرتىلمەي جازىلادى. مىسالى: جۇمىسشى (جۇمىششى ەمەس), باسشى (باششى ەمەس), ءسوزسىز ء(سوسسىز ەمەس), جازسىن (جاسسىن ەمەس), كوزسىز (كوسسىز ەمەس).

44. ءسوزدىڭ سوڭعى دىبىسى ي بولىپ, وعان ع, گ, ب دىبىستارىنىڭ بىرىنەن باستالاتىن قوسىمشا جالعانعاندا, ول دىبىس وزگەرتىلمەي جازىلادى. مىسالى: كۇنگە (كۇڭگە ەمەس), جانبايدى (جامبايدى ەمەس), جانعا (جاڭعا ەمەس).

45. -وۆ, -ەۆ جۇرناقتارى ارقىلى جاسالعان فاميليالارعا قوسىمشا ءتۇبىر ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنىنداعى داۋىستى دىبىستىڭ جۋان-جىڭىشكەلىگىنە قاراي جالعانادى. مىسالى: ابىلتاەۆقا (سوڭعى بۋىن &ndash؛ تاي &ndash؛ جۋان), ابىلبەكوۆكە (سوڭعى بۋىن &ndash؛ بەك), ءجۇسىپوۆتىڭ (سوڭعى بۋىن &ndash؛ ءسىپ).

46. قوسىمشالار داۋىستى دىبىستان باستالعاندا, ءتۇبىردىڭ سوڭىنداعى ق, ك, پ دىبىستارى ۇياڭداپ, ع, گ, ب (نەمەسە ۋ ) بولىپ وزگەرگەن تۇرىندە جازىلادى. مىسالى: تاراق &ndash؛ تاراعى, تايلاق &ndash؛ تايلاعى, قىزىق &ndash؛ قىزىعى, جۇرەك &ndash؛ جۇرەگى, تىك &ndash؛ تىگەدى, كىتاپ &ndash؛ كىتابى, جاپ &ndash؛ جابادى, تاپ &ndash؛ تاۋىپ &ndash؛ تابادى, كەپ &ndash؛ كەۋىپ &ndash؛ كەبەدى. ءبىراق قازاقى (ات), قالماقى (ەر) سياقتى بىرەر سوزدەردىڭ ءتۇبىرى ساقتالىپ جازىلادى.

ەسكەرتۋ. ا) ؛ سوڭعى بۋىندا ى, ءى دىبىستارى بار كەيبىر سوزدەرگە داۋىستى دىبىستان باستالاتىن قوسىمشا جالعانعاندا, ى دىبىستارى ءتۇسىپ قالادى. مىسالى: ورىن+ى &ndash؛ ورنى, قۇلىق+ى &ndash؛ قۇلقى, ءارىپ+ى &ndash؛ ءارپى, ەرىن+ى &ndash؛ ەرنى, كورىك+ى &ndash؛ كوركى, حالىق+ى &ndash؛ حالقى, ويىن+ا &ndash؛ وينا, ۇرىك+ەك &ndash؛ ۇركەك (مۇنداي سوزدەر ەملە سوزدىكتەرىندە تولىق كورسەتىلەدى).

ا) اۋىل, داۋىس, داۋىل, قاۋىن, قۇيىن, ءتۇيىن ءبىرقاتار سوزدەردە تاۋەلدىك جالعاۋى جالعانعاندا, ى ء ؛ارپى تۇسىرىلمەي جازىلادى: داۋىسىم, داۋىلى, قاۋىنى, قۇيىنى, ءتۇيىنى.

ب) پ, ح دىبىستارىنا اياقتالاتىن كىرمە سوزدەرگە داۋىستىدان باستالعان ؛ قوسىمشا جالعانعاندا, پ, ح دىبىستارى ۇياڭدامايدى: ءپرينسيپ-ى, تيپ-ىن-دە &ndash؛ تيپىندە, وكوپ-ى &ndash؛ وكوپى, سەح-ى &ndash؛ سەحى, ءالماناح-ى - ءالماناحى, تاريح-ى &ndash؛ تاريحى.

47. ند, من, كت, نگ, مب, سك, فت سياقتى دىبىستار تىركەسىنە بىتەتىن سوزدەرگە قوسىمشالار ى, ءى دانەكەرى ارقىلى قوسىلادى. مىسالى: فوند &ndash؛ فوندى-عا, فوند-ى-نى, فوند-ى-دان, فوند-ى-سى؛ شريفت &ndash؛ شريحت-ى-گە؛ شتامپ &ndash؛ شتامپ-ى-لاۋ؛ فاكت &ndash؛ فاكت-ى-گە؛ ميتينگ &ndash؛ ميتينگ-ى-گە؛ وبيەكت &ndash؛ وبيەك-ى-لەر, وبيەكت-ى-گە؛ رومب &ndash؛ رومب-ى-نىڭ.

48. ست, زد دىبىستار تىركەسىنە بىتكەن سوزدەر ءتۇبىر كۇيىندە ەشبىر وزگەرىسسىز جازىلادى دا, ولارعا قوسىمشالار جالعانعاندا, تۇبىردەگى سوڭعى داۋىسسىز ءتۇسىرىلىپ جازىلادى. مىسالى: ترەست &ndash؛ ترەستىڭ, ترەس-ىنە؛ ۆەدومست &ndash؛ ۆەدوموس-قا, ۆەدوموس-ى؛ سيەزد &ndash؛ سيەز-گە, سيەز-ى-نىڭ؛ سوتسياليست &ndash؛ سوتسياليستكە, سوتسياليستىك.

49. باس ارىپتەردەن قىسقارعان سوزدەر تەك قانا داۋىسسىز دىبىستاردان تۇرسا, ولارعا قوسىمشالار سوڭعى ءارپىنىڭ جۋان يا جىڭىشكە ايتىلۋىنا قاراي ۇندەسىپ, يا جۋان, يا جىڭىشكە بولىپ, دەفيس ارقىلى جازىلادى. مىسالى: تمد-عا, اقش-قا. ال ارالارىندا نەمەسە سوڭىندا داۋىستى دىبىس ارىپتەرى تۇرسا, قوسىمشا سول دىبىسقا ۇندەسىپ, جۋان نە جىڭىشكە بولىپ دەفيس ارقىلى جازىلادى. مىسالى: يۋنەسكو-نىڭ, ناتو-عا, بۇۇ-نىڭ.

50. تىرناقشاعا الىنعان سوزدەرگە جالعاناتىن قوسىمشالار تىرناقشانىڭ ىشىنە جازىلادى. مىسالى: ول ولەڭ &ldquo؛قازاق ادەبيەتىندە&rdquo؛ باسىلدى؛ لەۆ تولستويدىڭ &ldquo؛سوعىس جانە بەيبىتشىلىگىن&rdquo؛ قازاق تىلىندە دە, ورىس تىلىندە دە وقىدىق.

viiى. شىلاۋ سوزدەردىڭ جازىلۋى

51. شىلاۋ سوزدەر تومەندەگىشە جازىلادى:

ا) شىلاۋلار, نەگىزىندە, بولەك جزىلادى. مىسالى: ساباقتان كەيىن, جينالىسقا دەيىن؛ قاعاز دا, قارىنداش تا؛ قالام مەن سيا؛ از با, كوپ پە؟

ا) اق, اۋ, اي, مىس, ءمىس, دى, ءدى شىلاۋلارى وزدەرىنەن بۇرىنعى سوزدەردەن دەفيس ارقىلى ءبولىنىپ جازىلادى. مىسالى: سەن-اق, كەلمەيدى-اۋ, ادەمىسىن-اي, بارىپتى-مىس, شامالى-اق, كورەتىن-دى, قوي-اق قوي.

ب) ما (مە, با, بە, پا, پە) سۇراۋلىق شىلاۋى ءتۇبىر مەن قوسىمشا اراسىندا قولدانىلعاندا, مى, ءمى, بى, ءبى, پى, ءپى بولىپ وزگەرگەن قالپىندا بىرىگىپ جازىلادى. مىسالى كەلەمىسىڭ؟ ايتىپپىسىڭ, سۇلتانبىسىڭ؟ ؛

ىح. باس ءارىپتىڭ قولدانىلۋى

52. نۇكتە, سۇراۋ, لەپ بەلگىلەرىنەن كەيىنگى سويلەمنىڭ ءبىرىنشى ءسوزى كوبىنەسە ولەڭنىڭ ءاربىر جولى باس ارىپتەن باستالىپ جازىلادى.

53. جالقى ەسىمدەر (كىسى اتتارى, گەوگرافيالىق اتاۋلار, كاسىپورىنداردىڭ اتتارى, كىتاپ, جۋرنال, شىعارما, مەرەكە, مەكەمە, ۇيىم اتتارى ت.ب.) باس ارىپتەن باستالىپ جازىلادى. مىسالى: اباي قۇنانباەۆ, ماكسيم گوركيي, بالقاش, الماتى, الەكساندر فادەەۆتىڭ &ldquo؛جاس گۆارديا&rdquo؛ رومانى, ناۋرىز مەيرامى.

54. كۇردەلى ەسىمدەردەن قۇرالعان مىناداي اتاۋلاردىڭ ءاربىر ءسوزى باس ارىپپەن جازىلادى:

ا) ەڭ جوعارعى مەملەكەتتىك قىزمەت اتتارى مەن قۇرمەتتى اتاقتار: قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى, پرەزيدەنت اكىمشىلىگى, قازاقستان حالىق قاھارمانى؛

ا) مەملەكەتتەردىڭ, رەسپۋبليكالاردىڭ, جوعارعى مەكەمەلەر مەن ۇيىمداردىڭ كۇردەلى اتاۋلارىنىڭ ءار ءسوزى باس ارىپپەن جازىلادى: قازاقستان رەسپۋبليكاسى, رەسەي فەدەراسياسى, بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسى.

ەسكەرتۋ. ءار ءتۇرلى مەكەمەلەردىڭ, ءبىلىم-عىلىم ورىندارىنىڭ, پارتيالاردىڭ, ۇيىمداردىڭ, بىرلەستىكتەردىڭ, قورلاردىڭ ت.ب. كۇردەلى اتاۋلارىنىڭ ءبىرىنشى ءسوزى عانا باس ارىپپەن جازىلادى: سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى, عىلىم اكادەمياسى, ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى, ۇلتتىق بانك قورى, مادەنيەت مينيسترلىگى.

بۇلاردىڭ ءبىرسىپىراسىنىڭ الدىندا كەلەتىن مەملەكەتتىك, ۇلتتىق, قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەگەن سياقتى انىقتاۋىشتاردىڭ ءار ءسوزىنىڭ باس ارىپپەن جازىلۋى ساقتالادى: قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى, رەسەي فەدەراسياسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى, مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى, وزبەكستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى سوتى.

55. ءبىرىنشى ارىپتەردەن قىسقارعان سوزدەردىڭ ءاربىر ءارپى باس ارىپپەن جازىلادى. مىسالى: تمد (تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى), قر (قازاقستان رەسپۋبليكاسى), بۇۇ (بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى), اق (اكسيونەرلىك قوعام), كجد (كەدەندىك جۇك دەكلاراتسياسى).

ەسكەرتۋ. ارىپتەردەن قىسقارعان سوزدەردىڭ ءبىرقاتارى وزگە تىلدەردەگى تۇلعاسىمەن قولدانىلادى: ناتو, يۋنەسكو, گۋلاگ, ۋاز (اۆتو ماشينەسى).

العاشقى ءسوزدىڭ باسقى بۋىنىنان, سوڭعى سوزدەردىڭ باس ارىپتەرىنەن قىسقارىپ جاسالعان سوزدەردىڭ ؛ قىسقارعان بۋىنىنىڭ العاشقى ءارپى باس ارىپپەن, قالعان ارىپتەرى كىشى ارىپپەن جازىلادى, ال ودان كەيىنگى باس ارىپتەردەن قىسقارعان تۇلعالار سول كۇيىندە ساقتالادى. مىسالى: قاز.اقپارات (قازاق اقپارات اگەنتتىگى), كازمۇۋ &ndash؛ قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى.

ح. سوزدەردىڭ تاسىمالدانۋى

56. جازىپ كەلە جاتقاندا جولعا سىيماعان ءسوز بۋىن جىگىنە قاراي تاسىمالدانادى. مىسالى: الا-قان, ور-نا-لاس-تى-رۋ.

57. ەكى داۋىستى دىبىستىڭ ورتاسىندا كەلگەن ي مەن ۋ دىبىستارى بار سوزدەردى بۋىنداعاندا, بۇل دىبىستار كەلەسى بۋىننىڭ باسىندا كەلەدى جانە سولاي تاسىمالدانادى. مىسالى: دا-ۋىس (داۋ-ىس ەمەس), سا-ۋات (ساۋ-ات ەمەس), دا-يىندىق (داي-ىندىق ەمەس), قۇ-يىن (قۇي-ىن ەمەس). ال ۇۋ, ءۇۋ, ىي, ءىي قوسار ارىپتەردىڭ ورنىنا جازىلعان ۋ, ي ارىپتەرى بار سوزدەر بۋىندالعاندا كەلەسى بۋىن داۋىستى ارىپتەن باستالادى جانە سولاي تاسىمالدانادى. مىسالى: بۋ-ىن, سۋ-ىق, قۋ-ا-قى, قي-ىن, تي-ىن, جي-ىن (تاسىمالداۋدىڭ بۇل ءتۇرى قازاق ءتىلى تابيعاتىنا قاراي ەمەس, قوسار دىبىستاردى ي, ۋ دەگەن جالاڭ تاڭبالارمەن جازۋعا بايلانىستى قولدانىلاتىن شارتتى ەرەجە).

ەسكەرتۋ. ء ؛سوز ىشىندە ءۇش داۋىسسىز دىبىس قاتار كەلگەندە, الدىڭعى جولدا ەكى داۋىسسىزدى قالدىرىپ, كەلەسى جولعا ءۇشىنشى داۋىسسىز دىبىس ءارپىن شىعارىپ تاسىمالداۋ كەرەك. مسىالى: قۇمىرس-قا, (قۇمىر-سقا ەمەس), كۇڭگىرت-تەۋ (كۇڭگىر-تتەۋ ەمەس), جاڭعىرت-تى (جاڭعى-رتتى ەمەس).

58. جازىپ كەلە جاتقاندا جولعا سىيماسا, مىناداي ورىنداردا تاسىمال جاساۋعا بولمايدى:

ا) ەكى, ءۇش ودان دا كوپ ارىپتەردەن قۇرالعان ءبىر بۋىندى سوزدەر جەكە تۇرعاندا تاسىمالدانبايدى. مىسالى: اي, كۇن, كارتس, پۋنكت؛

ا) ءسوزدىڭ جەكە ءارپىن سول جولدىڭ وزىندە قالدىرۋعا دا, كەلەسى جولعا تاسىمالداۋعا دا بولمايدى. مىسالى: ارا (ا &ndash؛را, ار-ا ەمەس), الاقان (ا-لاقان ەمەس)؛

ب) باس ارىپتەن قىسقارعان سوزدەردى تاسىمالداۋعا بولمايدى. مسىالى: بۇۇ ب-ۇۇ نەمەسە بۇ-ۇ ەمەس)؛

ۆ) كىسى اتىنىڭ قىسقارتىلىپ الىنعان ارىپتەرىن (ينيسيالدارىن), فاميليادان ايىرىپ, سول جولدا قالدىرماعان دا, ەكىنشى جولعا كوشىرمەگەن دە دۇرىس: ا.س.پۋشكين, م.و.اۋەزوۆ, و.و.سۇلەيمەنوۆ, (ا.-س. پۋشكين نەمەسە ا.س.-پۋشكين ەمەس, م.-و.اۋەزوۆ, م.و.-اۋەزوۆ ەمەس, و-و.سۇلەيمەنوۆ نەمەسە و.و.-سۇلەيمەنوۆ ەمەس).

گ) سيفر ارقىلى تاڭبالاناتىن سانداردى ولارعا قاتىستى قىسقارعان اتاۋلارىنان بولمەي تاسىمالداعان ءجون. مىسالى: 25 گا (25-گا ەمەس), 50 سم (50-سم ەمەس), 50% (50-% ەمەس).

پروفەسسور رابيعا سىزدىق جانە ەملە ماسەلەسى ء(1-بولىم)

امىرجانوۆا ن.

ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى, ءتىل مادەنيەتى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى, فيلول.ع.ك.