ساراپتاما: قىتاي ءوز ينۆەستيسياسىن قورعاۋ ءۇشىن قازاقستانعا اسكەر كىرگىزە مە؟

قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قىتايعا ساپارىنىڭ ءىزى سۋىماي جاتىپ, 21-25 قىركۇيەك كۇندەرى قىتاي پارلامەنتىنىڭ جەتەكشىسى لي چجانشۋ قازاقستانعا كەلدى. قازاقستانداعى باق-تا ؛چجانشۋ ساپارىنىڭ ماقساتى انىق ايتىلماعانىمەن, قىتايدىڭ حinhua اگەنتتىگى لي چجانشۋ ساپارىنىڭ باستى ماقساتىن سول كۇنى-اق اشىق جازعان.

حinhua اگەنتتىگىنىڭ جازۋىنشا, ؛قازاقستان پارلامەنتى سەناتىنىڭ ءتوراعاسى داريعا نازارباەۆا مەن پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ ءتوراعاسى نۇرلان نىعماتۋليننىڭ شاقىرۋىمەن قازاقستانعا كەلگەن لي چجانشۋ نازارباەۆامەن جانە نىعماتۋللينمەن كەزدەسكەن كەزدە, "ەكى ەلدىڭ پارلامەنتى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كەلىسىمىن بىرلەسە جۇزەگە اسىرۋ كەرەكتىگىن" ايتا كەلىپ, قازاق-قىتاي اراسىنداعى ينۆەستيسيانى قورعاۋ, كەدەندىك راسىمدەۋ جانە جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات بەرۋ, قولايلى ينۆەستيسياعا مۇمكىندىك جاساۋ كەلىسىمدەرىنىڭ جاڭارعان نۇسقاسىن تەز ارادا راتيفيكاسيالاۋدى وتىنگەن.

قازاقستان پارلامەنتى پالاتالارىنىڭ سپيكەرلەرى مەن قىتاي پارلامەنتىنىڭ جەتەكشىسى قانداي كەلىسىمگە كەلگەنى جايلى قازاقستاندىق رەسمي باسىلىمدار ناقتى ەشتەڭە جازبادى. قازاقستان پارلامەنتىنىڭ رەسمي سايتىندا دا لي چجانشۋدىڭ نە ايتقانى جايلى اقپارات جوق.

قازاقستان بيلىگى سوڭعى كەزدەرى ەلدەگى "قىتايعا قارسىلىقتىڭ" كۇشەيۋىنە بايلانىستى ماسەلەنىڭ ءتىپتى ءورشىپ كەتۋىنەن الاڭداپ, بۇل كەزدەسۋدەگى كەلىسىمدەردى قۇپيا ۇستاعاندى قۇپ كورگەن سىڭايلى.

سوڭعى جىلدارى بۇكىل الەم قىتايدىڭ قارجى سالۋ, قارىز بەرۋ سياقتى جۇمساق تاسىلمەن باسقا ەلدەردى جاۋلاپ الۋ ساياساتىنان تىكسىنىپ جاتقانىمەن, قازاقستان بيلىگى "قىتايدان ەشقانداي ءقاۋىپ جوق" دەپ ايىلىن جيار ەمەس. كەرىسىنشە, قىتايدىڭ ء"بىر بەلدەۋ, ءبىر جول" جوباسىنا بەلسەنە ءۇن قوسىپ, ەلدە قىتاي زاۋىتتارىنىڭ ؛ سالىنۋىنا مول مۇمكىندىك جاساپ جاتىر. ؛ بۇل جونىندە, قىتاي ءقاۋىپى جونىندە قازاقستانداعى باق-تا از ايتىلعان جوق. ەندەشە, بۇگىن ءبىز ايتا - ايتا جاۋىر بولعان بۇل تاقىرىپتى قويا تۇرىپ, قىتاي سيپكەرى نە ءۇشىن قازاق-قىتاي اراسىنداعى ينۆەستيسيانى قورعاۋ, كەدەندىك راسىمدەۋ جانە جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات بەرۋ, قولايلى ينۆەستيسياعا مۇمكىندىك جاساۋ كەلىسىمدەرىنىڭ جاڭارعان نۇسقاسىن تەز ارادا راتيفيكاسيالاۋ ماسەلەسىن كوتەرگەنىنە ءۇڭىلىپ كورەيىك.

حالىقارالىق قوعامداعى اۋمالى-توكپەلى جاعدايلارعا جانە قىتايدىڭ شەتەلدەگى كومپانيالارى مەن وندا جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتارىنىڭ باس اماندىعىنا كەپىلدىك ەتۋ قاجەتتىلىگىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى قىتاي بيلىگى سوڭعى كەزدەرى ينۆەستيسيالارىن قورعاۋدى جەلەۋ ەتىپ, كوپتەگەن ەلدەرمەن كەلىسسوزدەر وتكىزىپ, كەلىسىمدەر جاساسا باستادى. اۋعانستان, سيريا, يراك, ليۆيا جانە افريكا ەلدەرىندە قىتاي جۇمىسشىلارىنا قاستاندىق جاسالعانىن جانە كوپتەگەن مەملەكەتتەردە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قىتايعا قارسى نارازىلىعىنىڭ ورشۋىنە بايلانىستى پەكين شەتەلدەگى قىتاي كومپانيالارى مەن ازاماتتارىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن جەكە كۇزەت كومپانيالارىن كوپتەپ قۇرىپ جاتىر. قىتايدىڭ شەتەلدەگى فيرمالارى دا جەكە كۇزەت كومپانيالارىن وزدەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرى مەن اكتيۆتەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ جاڭا نۇسقاسى رەتىندە قاراستىرا باستادى. ماسەلەن, 2009 جىلى قىتاي بيلىگى رەسمي تۇردە جەكە كۇزەت كومپانيالارى نارىعىن اشتى. سودان بەرى 5000-عا جۋىق قىتايلىق جەكە كۇزەت كومپانيالارى كۇزەت قىزمەتتەرىنىڭ سان الۋان ءتۇرىن دايىنداپ ۇلگەردى. بۇل كومپانيالاردىڭ ءبىرى بولىگى ىشكى دەڭگەيدە قاۋىپسىزدىك قىزمەتىن كورسەتسە, نەگىزگى جەتەكشى توپ شەتەلدە جۇمىس ىستەدى دە, ولار ءۇشىن افريكا ەلدەرى ءوز تاجىريبەلەرىن, جۇمىس ادىستەرىن قولدانىپ كورەتىن تاماشا سىناق الاڭى بولدى.

قىتايدىڭ جەكە كۇزەت كومپانيالارىنىڭ ءقازىر ەكى ءتۇرى بار. ونىڭ ءبىرى - ؛ شەتەلدىڭ جەكە كۇزەت كومپانيالارىمەن بىرلەسكەن كۇزەت كومپانياسى بولسا, ەكىنشىسى - ؛ كىلەڭ قىتايلىق كۇزەت كومپانيالارى. قىتاي جەكە كۇزەت كومپانيالارىنىڭ باعاسى ءتيىمدى, شەتەلدىك كومپانيالاردان ون ەسە ارزان بولعاندىقتان, بولاشاقتا قىتايدىڭ شەتەلدەردەگى جەكە كۇزەت كومپانيالارى بارعان سايىن كوبەيۋى ابدەن مۇمكىن.

ال ينۆەستيسيانى قورعاۋ ماسەلەسىنە كەلسەك, قىتاي قازىرگە دەيىن اقش پەن ەۋروپا وداعىنان بولەك, 130-دان اسا مەملەكەتپەن ينۆەستيسيالاردى كوتەرمەلەۋ جانە ءوزارا قورعاۋ تۋرالى كەلىسىم جاساسقان. قىتاي ساۋدا مينسترلىگى سايتىنىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك, قازاقستان مەن قىتاي بۇل كەلىسىمگە - قوس ەل ۇكىمەتى اراسىنداعى ينۆەستيسيالاردى كوتەرمەلەۋ جانە ءوزارا قورعاۋ تۋرالى كەلىسىمگە 1992 جىلى قول قويعان. سودان بەرى بىرنەشە تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر جاسالعان. ارينە, مەملەكەتتىڭ دامۋى ءۇشىن جانە كوپتەپ ينۆەستيسيا تارتۋ ءۇشىن بۇل كەلىسىمنىڭ كەرەگى دە بار شىعار. الايدا, سوڭعى كەزدەرى الەم ەلدەرى قىتايدىڭ وسى كەلىسىمدى كولدەنەڭ تارتىپ, ء"وز كومپانيالارىمىزدى ءوزىمىز قورعايمىز" دەگەن جەلەۋمەن "جەكە كۇزەت كومپانيالارىن" كىرگىزۋىنە الاڭداي باستادى.

سوڭعى جىلدارى قىتاي ورتا ازيا ەلدەرىنە ينۆەستيسيا سالۋ قادامىن جەدەلدەتتى. قازاقستان دا قىتايدان قىرۋار قارىز الدى. قىتاي قارجىسىمەن سالىنعان نىساندار دا از ەمەس. قازاقستاننىڭ جەر قويناۋىنداعى بايلىقتاردى اشىق پايدالانىپ جاتقان قىتاي كومپانيالارى دا كوپ. بولاشاقتا بۇل كورسەتكىش ءتىپتى كوبەيە تۇسەتىنى انىق. ونىڭ ۇستىنە قىتايدىڭ قارجى سالۋ اۋقىمى اۋىل شارۋاشىلىق, قۇرىلىس, ونەركاسىپ سالاسىنا قاراي كەڭەيىپ بارادى. ارينە, قازىرگى زاماندا شەتەل ينۆەستيسياسىنسىز ءبىر ەل ەكونوميكاسىنىڭ ويداعىداي وركەندەپ كەتۋى قيىن. قازاقستان بيىلىگى دە وسى ماسەلەنى العا تارتقانىمەن, قازاقستان حالقى قىتايلار ەلدەگى جەمقورلىق جۇيەنى جاقسى پايدالانىپ, ءوز ىقپالىن بارعان سايىن كەڭەيتىپ, بولاشاقتا ەل ەگەمەندىگىنە اۋىر قاتەر توندىرە مە دەپ الاڭدايدى. ول الاڭداۋشىلىق نەگىزسىز دە ەمەس. ويتكەنى بۇعان دەيىن تاجىكستان قىتايعا جەر ءبولىپ بەرگەن, شري-لانكا قىتايدان العان قارىزىن قايتارا الماي, امالسىزدان قىتاي قارجىسىمەن سالىنعان پورتىن ۇزاق مەرىزىمگە قىتايعا جالعا بەرگەن, پاكستان مەملەكەتى دە سونداي جاعدايعا تۇسكەن.

ال قىتايدىڭ ينۆەستيسيانى قورعاۋدى ماقسات ەتىپ, ينۆەستيسيالاردى كوتەرمەلەۋ جانە ءوزارا قورعاۋ تۋرالى كەلىسىمدى جاڭارتۋعا بەل شەشە كىرىسۋىنىڭ استارىندا قازاقستانداعى قىتاي كومپانيالارىن جانە قىتاي جۇمىسشىلارىن قورعاۋ جەلەۋىمەن قىتايلىق جەكە كۇزەت كومپانيالارىن ءبىزدىڭ ەلگە كىرگىزۋدى ماقسات ەتىپ وتىرعانىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. ويتكەنى قىتاي سوعان مۇددەلى. قىتاي دا قازاقستانعا سالعان قىرۋار قارجىسىنىڭ تەككە كەتۋىنەن نەمەسە حالىقتىڭ تولقىپ, بيلىككە كۇش بەرمەي, قىتاي زاۋىتتارىن قيراتىپ, قىتاي جۇمىسشىلارىن ەلدەن قۋىپ شىعۋىنا الاڭدايدى. سول ءۇشىن دە قىتاي قازاقستان ۇكىمەتىمەن كەلىسە وتىرىپ, ەلدەگى ءوز كومپانيالارىن, مۇناي-گاز قۇبىرلارىن قورعاۋدىڭ جاڭا جولدارىن ىزدەۋ ۇستىندە. قىتاي ءۇشىن ونىڭ ەڭ ۇتىمدى جولى - جەكە كۇزەت كومپانيالارى ارقىلى قازاقستانداعى قىتايلاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋ. ايتىلۋىندا "جەكە كۇزەت كومپانيالارى" بولعانىمەن, بۇل كومپانيا مۇشەلەرىنىڭ نەگىزگى قۇرامى قىتايدىڭ اسكەري جاتتىعۋىنان وتكەن, سايدىڭ تاسىنداي ىرىكتەلگەن اسكەري ازاماتتار. ولاردىڭ كۇندەلىكتى قىزمەتى ءوز قامقورلىعىنداعى كومپانيالاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋ بولعانىمەن, ەڭ باستى مىندەتى ءوزى بارعان ەلدىڭ جالپى جاعدايى تۋرالى اسكەري جول كارتاسىن جاساۋ بولۋى ابدەن مۇمكىن. ؛ وسى تۇرعىدان العاندا, قازاقستان ۇكىمەتى قىتايدىڭ ينۆەستيسيانى قورعاۋ دەگەن جەلەۋىمەن ايتقان ءاربىر تالابىنا وتە ساقتىقپەن قاراعانى ءجون. ونىڭ ۇستىنە قازاقستاننىڭ قازىرگى قوعامدىق جاعدايى وتە جاقسى, تەرروريستىك ارەكەتتەرمەن اينالىساتىن لاڭكەستەر دە جوق. تەك قازاقستان حالقى قىتايدىڭ جۇمساق تاسىلمەن ىرگە كەڭەيتۋ سىندى جىمىسقى ساياساتىنا قارسىلىق تانىتقانى بولماسا, ەلدە قىتاي ازاماتتارىنىڭ باس اماندىعىنا ەشقانداي ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرعان جوق. ونداي ءقاۋىپ تونگەن كۇننىڭ وزىندە, قازاقستان بيلىگىنىڭ شەتەل ينۆەستورلارىنىڭ باس اماندىعىن, مال-مۇلكىن قورعاۋعا قۋاتى جەتىنى انىق. ؛