"؛شيپاگەرلىك بايانى"؛: ادامنىڭ جۇزىنە قاراپ قان توبىن انىقتاۋعا بولا ما؟

كەز كەلگەن ناۋقاستىڭ دياگنوزىن انىقتاۋدا, ءبىرىنشى كەزەكتە وسى قان قۇرامىنداعى وزگەرىستى انىقتاپ الىپ, قالعان قۇبىلىستارمەن اينالىسادى. قاجەت كەزىندە ناۋقاس ادامعا قان توبىنا قاراي وزگەنىڭ قانىن قۇيياتىنىن بىلەمىز. دەمەك, وتەيبويداقتىڭ «؛قان جۇرگىلىگى &ndash؛ تىرشىلىك, توقتامى &ndash؛ ءولىم. قان &ndash؛ پەندە جانى»؛ (شيپاگەرلىك بايان. 187-بەت) &ndash؛ دەپ, جازعانىنداي, قان دەگەنىمىز &ndash؛ جان ەكەنى راس. سوندىقتان دا ادامزات تاريحىندا ەڭ العاش ىزدەنىس تۋدىرعان مەديسينا عىلىمىندا قاندى انىقتاۋ, ونىڭ توبىن ايىرا ءبىلۋ باستى ماقساتتاردىڭ ەڭ نەگىزگىسى بولعان ءتارىزدى. نىق سەنىممەن بۇلاي دەۋىمىزگە «؛شيپاگەرلىك بايانداعى»؛ مىنا پايىمدار دالەل بولا الاتىن كورىنەدى.

شيپاگەرلىك باياننىڭ 218-219 بەتەرىندە (جالىن باسپاسى).

1. «؛قاپتەكتىك ايگىلەنىمدىك اڭعاقتىق, ىستىقتىق بەيىمدەۋلىكتەر: الىپ ءبىتىستى, ەتتى, وڭ-الپەتى تولىق, شىرايى شيقانداي قىزىل, سابىرلى, كەم ءسوزدى, ۇرت مىنەز, شورت قايىرىلعىش, سىر بەرمەس سىزدانىڭقى, ماڭعازداۋ, ءبىرتوعا بەيىمدەۋلىكتەر &ndash؛ اڭعاقتىق ىستىقتىق جارالىستىق قاپتەكتىك ايگىلەنگىلەر»؛ &ndash؛ دەيدى. قانىق تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن قازىرگى تىلىمىزدە بايانداساق, مىناداي: ىستىق قان بەيىمدەگىلەردىڭ تەرىدەن بەرەتىن بەينەسى: الىپ ءبىتىستى, ەتتى جەڭدى, ءوڭ- الپەتى تولىق, شىرايى شيقانداي قىزىل, سابىرلى, كەم ءسوزدى, تىك مىنەز, شورت سىنعىش, سىزدانىپ سىر بەرمەيتىن, ماڭعازداۋ, ءبىرتوعا كەلەتىندەر &ndash؛ جارالىسى ىستىق قاندىلار بولماق, بولادى.

2. «؛قاپتەكتىك ايگىلەنىمدىك اڭعاقتىق سۋىقتىق بەيىمدەۋلىكتەر: وڭ-الپەتى قاراتورى, قارا, ءوڭ بەرمەيتىن, شىرايى تولىقشا, سوزشەڭ, وزىنىكىن ءجون سانايتىن, بىلگىرسىگەن, ءسوز تالاستىرعىش, داۋكوس, وركوكىرەك, الكەۋدەلىك بەيىمدىلەر»؛. ماعاناسى: سۋىق قان بەيىمدەگىلەردىڭ (سالقىن قاندى) تەرىدەن بەرەتىن بەينەسى: وڭ-الپەتى قاراتورى, قارا, ءوڭىن جىبەرمەيتىن, بەت-الپەتى تولىقشا, سوزشەڭ, قاشان دا وزىنىكىن ءجون ساناعىش, بىلگىرسىگەن, ءسوز تالاستىرعىش, داۋكوس, وركوكىرەك, الكەۋدە بولىپ كەلەدى.

3. «؛قاپتەكتىك ايگىلەنىمدىك اڭعاقتىق سۋىقتىق بەيىمدەگىلەر: وڭ-الپەتى ءار ءتۇرلى, ءار قيلى, كوزى شاتىناعان, قاراداي تەرىسىنە سيماي, قاراداي شىتىناپ سىنىپ اشۋلانعىش, باسىنان پەندە ءسوزىن اسىرعىسى كەلمەيتىن, اسىرا بىلمەيتىن, بولماشىعا كەك ساقتاۋلىق, ءوش الۋعا زەيىن مەن بار زەردەسىن ارناۋلىق, باسقالاردى تالكەكتىك اينالعىلىق ەتپەك, ولتىرگىلىك بولماققا ۇرىنعىلىق, اڭسارى اۋعىلىق, بىرەۋدى ولتىرسە, ءوزى قۇنىكەر, ەلى قۇندىكەر بولعىلىعىن ويلاماۋلىق, قۇنىكەر بولسا دا ادەتىن قويعىسى كەلمەگىشتىلىك, قاندىق اڭعاقتا تۇراقتاي المايتىن سۇيىقتىعى باسىم, اۋمالىلىق, تياناقسىزدىق توكپەلىلىكتەگىلەر»؛. ماعاناسى: سۋىق قاندىلار توبىنا جاتاتىنداردىڭ تەرىدەن بەرەتىن بەينەسى: وڭ-الپەتى ءار ءتۇرلى, ءار قيلى, كوزى شاتىناعان, قاراداي تەرىسىنە سيماي, شىتىناپ سىنىپ اشۋلانعىش, باسىنان پەندە ءسوزىن اسىرعىسى كەلمەيتىن, اسىرا بىلمەيتىن, بولماشىعا كەك ساقتاپ, ءوش الۋعا بار زەيىن-زەردەسىن بەرىپ, باسقالاردى تالكەك ەتىپ, ولتىرۋگە اڭسارى اۋىپ, پالەگە ۇرىنعىش, كىسىنى ولتىرسە, ءوزى قۇنىكەر, ەلى قۇندىكەر بولارىن ويلامايتىن, ءتىپتى قۇنىكەر بولسا دا ادەتىن قويعىسى كەلمەيتىن, قانى تۇراقتاي المايتىن سۇيىقتاۋ, تياناقسىز, اينىعىش كەلەدى.

4. «؛قاپتەكتىك ايگىلەنىمدىك اڭعاقتىق قويۋلىقتىق بەيىمدەگىلەر: بوساعادان اتتاپ شىققىسى كەلمەيتىن, ۇيكۇشىك, شىلدەنىڭ ىستىعىندا قاڭتاردىڭ قاقىلداعان ايازىن باسىنا كيىپ, ۇستىنە جيىپ العىشتىعى كورنەكى؛ تيتتەي سۋىق تيسە, جالىپ ەتە تۇسكىشتىگى اياندىق؛ جىپسىسە جادىراپ قالعىشتىقتى, قانى جۇرمەگەن, قيمىل قاراكەتى از بولعىلىق, سەرگىتپەيتىن, سەرگىمەيتىنىن, مويىنداماستىقتى سۋىققايت بەيىمدەۋلىلەر»؛. ماعاناسى: قويۋ قان توبىنا جاتاتىنداردىڭ تەرىدەن بەرەتىن بەينەسى: بوساعادان اتتاپ شىققىسى كەلمەيتىن, ۇيكۇشىك, شىلدەنىڭ ىستىعىندا قاڭتاردىڭ قاقىلداعان ايازىن باسىنا كيىپ, بارىن ۇستىنە جيىپ الاتىن؛ تيتتەي سۋىق تيسە, جالىپ ەتە تۇسەتىن, جىپسىسە دەرەۋ جادىراپ قالاتىن, قانى دۇرىس جۇرمەيتىن, سەرگىتەر قيمىل-ارەكەتى از, سەرگىمەيتىنىن مويىنداعىسى كەلمەيتىن سۋقايت كەلەدى.

5. «؛قاپتەكتىك اڭعاقتىق بۋىلمالى بەيىمدىلەر: الپەتى ءار ءتۇرلى بولسا دا, ءوڭىنىڭ سوڭعىلىق بەينەسى سۇرلانىڭقى, كوز وتى قايتىڭقى, ادەتتە ءمىنسىز ءبىتىستى پەندەدەن ايىرعىسىزدىعى ۋاجىپتىك. رەنجىسەرلىك تۋىلعىلىق بولسا, سەلكىلدەپ بارىپ, سەرەيىپ تۇسەدى دە,تالىپ قالماعى شارت.»؛ ماعاناسى: بۋىلما قان توبىنا جاتاتىنداردىڭ تەرىدەگى بەينەسى: الپەتى ءار ءتۇرلى بولسا دا, ءساپ سالعان كىسىگە ءوڭى سۇرلانىڭقى, كوز جانارى ءالسىز, ادەتتە ءمىنسىز ءبىتىستى پەندەدەن پارىقسىز كورىنەدى. رەنىش تۋىلعان جاعدايىندا, سەلكىلدەپ بارىپ سەرەيىپ تۇسەدى دە, تالىپ قالادى.

6. «؛قاپتەكتىك اڭعاقتىق ۋىلمالى بەيىمدەر: الپەتى اق, شىرايى شىرسىز اپپاق قۋداي, ەمەرمەسى اق بوزدەي اعارعان, كوز اجارى, جانارلىعى باسكىل, كەيبىرلەرىنىڭ ءوڭى توتىعىڭقى, ءۇپ ەتكەن جەلگە ۇشىپ كەتەتىندەي ارىق, بەتى جىپ-جىلتىر, ءجۇرىپ-تۇرۋدان ەرىنبەك, وت باسىنان سويلەگەنى تورگە ەستىلمەيتىن, تيتتەي شوگىر سىزعان ورنى قاناسا, توقتاۋلىق بەرمەيتىن, جەڭىلى مۇرنى قاناعىش, باسى اۋىرعىش, قاندىق شىرىكتىك, نىلسىزدىك بەيىمدەگىلەر»؛. ماعىناسى: ۋىلما قان توبىنداعىلاردىڭ تەرىدەن بەرەتىن بەينەسى: الپەتى اق, شىرايى شىرسىز اپپاق قۋداي, ەرىندەرى اق بوزدەي اعارعان, كوز اجارى, كوز جانارى ءالسىز, كەيبىرلەرىنىڭ ءوڭى توتىعىڭقى, ءۇپ ەتكەن جەلگە ۇشىپ كەتەتىندەي ارىق, بەتى جىپ-جىلتىر, ءجۇرىپ-تۇرۋدان ەرىنشەك, وشاق باسىندا سويلەگەنى تورگە ەستىلمەيتىن, تيتتەي شوگىر سىزعان ورنى قاناسا, توقتاۋ بەرمەيتىن, جەڭىلى مۇرنى قاناعىش, باسى اۋىرعىش, قاندىق ىرىگىش, نىلسىزدىك بولىپ كەلەدى, &ndash؛ دەيدى.

عۇلاما عالىمنىڭ كوز جەتكىزۋىنشە, ادامنىڭ قان توبى: ىستىق قاندى, سۋىق قاندى, قويۋ قاندى, سالقىن قاندى, بۋىلما قاندى جانە ۋىلما قاندى بولىپ التىعا جىكتەلىپ تۇر. ارينە, ول زاماندا قازىرگىدەي جوعارى دەڭگەيدەگى زەتتەۋ اپپاراتتارىنىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى, تەك قانا ناقتىلى تاجىريبە, فيلوسوفيالىق وي سارابىنا جۇگىنگەندىگى بەلگىلى. ءبىراق, ءبىز بۇگىنگى مەديسينامىزدا جوق نارسە دەپ, نازاردان تىس قالدىرۋمىزعا بولمايتىندىعى, وسى قان توبىنداعى بۋىلما قان مەن ۋىلما قاننان بەلگىلى بولىپ بۇرعانداي. ايتباقشى, بۇنداعى بۋىلما قان توبى دەگەنى؛ تامىر قۋىسىندا ۇزدىكسىز اينالىپ اعىپ تۇراتىن قاننىڭ كەي ساتتە لەزدىك توقتاپ, سوسىن جالعاستى اعىسىنا تۇسەتىندىگىن مەڭزەسە, ۋىلما قان توبى دەگەنى؛ اراسى جاقىن, اتالاس ادامداردىڭ ءوزارا نەكەلەسۋىنىڭ سالدارىنان (كەيدە جۇقپالى اۋىرۋدى جۇقتىرىپ الۋدان), ۇقساس قان توبىنداعى قاننىڭ ءىرۋىن, ياعني قان قۇرامىنىڭ جاڭارۋ ەمەس ەسكىرۋ, جاندانۋ ەمەس ءالسىرۋ, تازارۋ ەمەس لاستانۋىن ايتادى. بۇل تۇجىرىم بۇگىنگى؛ ء«؛تابيعات  ؛قاراما- قارىسىلىقتىڭ بىرلىگىنەن تۇرادى»؛, ؛ &ndash؛ دەگەن فيلوسوفيامىزعا دا سايىپ تۇر. ال, ىستىق قاندى, سۋىق قاندى, قويۋ قاندى, سالقىن قاندىعا كەلسەك, ەل ىشىندە كۇنى كەشەگە دەيىن ادامدار مىنەزىنە قاراي ايتىلىپ جۇرگەنىن كورگەمىز. بۇل ارادا جەكە-جەكە توقتالمادىق. سوندىقتان, ماقالا تاقىرىبىنا قاراي اڭگىمەنى وسى ارادا كىلت توقتاتتىق.

شاياحمەت قالي

اقىن, ماتەماتيك, "شيپاگەرلىك بايانى" كىتابىن زەرتتەۋشى ؛ ؛