قازاقستان عالىمى ەلدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسقان رەسەي ساراپشىسىنا جاۋاپ بەردى

كەيىنگى كەزدە قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىنا قول سۇعاتىنداردىڭ قاراسى كوبەيە باستاعانى جاسىرىن ەمەس. جاقىندا عانا «؛لەنتا.رۋ»؛ سايتىندا ماقالا جارىق كوردى. ؛ماقالانىڭ اۆتورى ءوزىن دەربەس ساراپشى سانايتىن, ساياساتتانۋشى, ەۋرازيالىق تالداۋ كلۋبىنىڭ باسشىسى, رەسەيدىڭ حالىقارالىق ىستەر جونىندەگى كەڭەسىنىڭ ساراپشىسى دەلىنەتىن نيكيتا مەندكوۆيچ. جالپى ءقازىر الەۋمەتتىك جەلىدە جازىلعان جازبانىڭ ءنوپىرى ۇشان تەڭىز.

بۇگىن بار, ەرتەڭ جوق, ەشكىمنىڭ ەسىندە قالمايتىپ, ءتىپتى ساناعا ساڭىلاۋ دا سالمايتىن دۇنيەنىڭ قاراسى دا كوپ. «؛يت ءۇردى, كەرۋەن كوشتى»؛ دەيتىن بابالاردىڭ ؛ جولىمەن ەلەڭ ەتپەۋگە دە بولار ەدى. ايتسە دە وزىنە وسىنشا سالماقتى مىندەتتەر جۇكتەپ ؛ ءبىر ەلدىڭ اتىنان حالىقارالىق ىستەرگە ساراپشى سانالىپ وتىرعان ادامنىڭ جازباسىنىڭ جالعانى مەن جالاسىنا ۇندەمەۋگە دە ۇلكەن شىدام كەرەك. اۆتور جازباسىنا «؛قازاقستاندا ورىس ءتىلى مەن كيريلليساعا كەزەكتى شابۋىل جاسالۋدا»؛ دەپ ايدار تاعىپ, ءبىرقاتار دۇنيەنى ايتقان بولادى. «؛بيلىك بىرنەشە جىلدان كەيىن بارلىق وقۋشىلار كيريلليسادان لاتىن الىپبيىنە كوشىرىلەتىن قازاق تىلىندە عانا وقيتىنىن مالىمدەدى»؛, &ndash؛ دەيدى. احۋال ءدال اۆتور ايتقانىنداي بولسا, الدىمەن قازاقستان قۋانار ەدى. شىندىعىندا لاتىن قارپىنە كوشۋ دەگەن شارانىڭ ايتىلىپ دابىرا بولىپ جۇرگەنىنە تالاي جىلدىڭ قاراسى كورىنسە دە, ءالى كۇنگە بەكىتىلگەن لاتىن ءالىپبي جوق. ن.ا.نازارباەۆتىڭ «؛قازاقستان &ndash؛ 2050»؛ باعدارلاماسىن, «؛بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ»؛ ماقالاسىندا لاتىنعا ءوتۋ كەزەڭ-كەزەڭمەن جۇرەدى دەگەن بولاتىن. ق.توقاەۆ تا ەلباسىنىڭ وسى ساياساتىن ۇستاناتىنىن مالىمدەگەن ەدى. ايتسە دە بۇگىنگى كۇنى ءالىپبيدىڭ بەكىتىلمەي وتىرعانى ءوز الدىنا, ءالى انىق شەشىمى تابىلماي وتىرعان ماسەلە كوپ.

سونىڭ ءبىرى &ndash؛ لاتىن ءالىپبيىنىڭ تەك قازاق ءتىلدى مەكتەپ, مەكەمەلەرگە عانا تيەسىلى بولاتىنى, كيريل جازباسىمەن قاتار قولدانىلاتىنى. مەنىڭشە لاتىن الىپبيىنە بۇگىن-ەرتەڭ وتە قويمايتىنىمىز ءارى ورىس ءتىلدى قازاقستاندىقتار كيريلليسادان اجىرامايتىنى ماقالا اۆتورىنا دا بىلايعى كوپشىلىككە دە بەلگىلى. سولاي بولا تۇرا الدىن الا اتوي سالىپ, «؛جالاقوردىڭ جان داۋىسى شىعادىنىڭ»؛ كەرىن كەلتىرۋ ارنايى تاپسىرمالارمەن جۇرگىزىلىپ جاتقان ءىس-شارالار ەكەنىن ايعاقتاي تۇسەدى.

ماقالا اۆتورى ورتا ازياداعى وزبەك, تاجىك, قىرعىز مەملەكەتتەرىندەگى ورىس ءتىلى ساياساتىمەن سالىستىرۋى ءتىپتى كۇلكىلى. ءوز شەڭگەلىنەن شىعىپ كەتكەن ەلدەردى قاتار جارىستىرىپ, بايگە تالاستىرعانداي كەيىپ كيگىزەدى. قازاقستاندا 17,6% ؛ تازا ورىس مەكتەپتەرى, 29,2 % ارالاس مەكتەپتەر بارى ءمالىم, ارالاس مەكتەپتەردىڭ كوبى شىندىعىندا تازا ورىس مەكتەپتەرى دەۋگە كەلەدى. سوندا رەسپۋبليكامىزدىڭ جارتىسىنا جۋىق مەكتەپتەر ءالى قايماعى بۇزىلماعان كۇيى ورىس ءتىلىن, ياعني ء«؛تىل &ndash؛ ءاربىر ۇلتتىڭ جانى, سەزىمىنىڭ, ويىنىڭ جاندى كورىنىسى, حالىق تاريحى, مادەنيەتتىڭ دامۋ جولى»؛ دەسەك, مۇددەسىن دە ناسيحاتتاپ كەلەدى. بۇعان جوعارى وقۋ ورىندارىن, وزگە دە مەكەمەلەردى قوسساق, اۆتور كەلتىرىپ وتىرعان پايىزدىق كورسەتكىشتەردىڭ قايدان شىعىپ جاتقانىن بولجاۋ قيىن ەمەس.

بىر عانا مىسال: الماتى قالاسىنىڭ №90 مەكتەبىندە باستاۋىشقا 4-5 تازا ورىس سىنىبىن قابىلداسا, 1 عانا ء«؛ا»؛ سىنىبى قازاق بولىپ اشىلادى دا, ورتا بۋىن 5-سىنىپقا بارعاندا تەك ورىس سىنىپتارى بولىپ جالعاسادى ەكەن. اتاۋى ارالاس مەكتەپ بولىپ, مازمۇنى تولىعىمەن ءورىستىلدى وسىنداي مىسالداردى مىڭداپ كەلتىرۋگە بولادى. قالاي دەگەندە دە مەملەكەتتىك تىلدە وقيمىن دەگەن وقۋشىلارعا ءوز ەلىندە ديسكريميناسيا جاسالىپ جاتقاندىعى جاسىرىن ەمەس. ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنداعى بۇنداي ؛ ماسەلەنى مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىندا شەشۋ كەزەگى كەلگەلى قاشان؟! ءبىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆتىڭ: ء«؛بىز ءۇشىن بۇل ءبىرىنشى كەزەكتەگى مىندەتتەردىڭ ءبىرى &mdash؛ مەملەكەتتىك تىلدە وقىتۋدىڭ ۇستەم بولۋىنا جاعداي جاساۋ... بۇل جەردە ەشقانداي پىكىرتالاس بولماۋى ءتيىس, ويتكەنى بۇل مەملەكەتتىك ءتىل جانە ەلىمىزدىڭ ازاماتتارى مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم الۋى ءتيىس ەكەنى انىق»؛ دەگەن مالىمدەمەسى دە تاۋەلسىز ەلدىڭ ء ؛بىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ۇزاق كۇتكەن شەشىلۋى كەرەك ماسەلەسىنەن تۋىپ وتىر. رەسەيدىڭ «؛قۇلاعىنا»؛ جاقپايتىن ءسوز بولعانى ءۇشىن ءمينيستردىڭ جەكە باسىنا جالا جابۋ ءاۋىل-ۇيدىڭ وسەكشى ايەلدەرى بولماسا, ەشبىر سانالى ساياساتكەر بارمايتىن ءتاسىل. ؛ ءتىپتى وزگە ەلدىڭ مۇددەسىنە قول سۇعۋ رەتىندە قابىلداۋعا بولادى. ەگەر قازاقستان تاراپىنان «؛رەسەيدىڭ شىعىس, وڭتۇستىك-شىعىس بولىكتەرى تۇتاسىمەن قازاق قالالارى مەن اۋىلدارى, جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ كوبى &ndash؛ قازاقتار. سوندىقتان قازاق مەكتەپتەرىن نەگە اشپاي جاتىرسىڭدار»؛ دەسە قالاي قابىلدار ەدى؟! بۇل دا سول سياقتى, رەتسىز ءارى ساۋاتسىز تالاپ دەۋگە تولىق نەگىز بار.

بۇگىندە قازاقستاندا قازاق ۇلتىنىڭ سانى 80%-دان اسادى. قازاقستاننىڭ كونستيتۋسياسىندا جازىلعانداي «؛بايىرعى قازاق جەرiندە ؛ مەملەكەتتiلiك قۇرعان»؛ ەل ءوزىنىڭ «؛ەركiندiك, تەڭدiك جانە تاتۋلىق مۇراتتارىنا بەرiلگەن بەيبiتشiل ازاماتتىق ؛ قوعام»؛ جولىندا «؛قازىرگى جانە بولاشاق ۇرپاقتار الدىنداعى جوعارى جاۋاپكەرشىلىكتى»؛ سەزىنۋى دە مەملەكەتتىك ىشكى جانە سىرتى ساياساتىن ۇيلەسىمدى جۇرگىزۋمەن تۇسىندىرىلسە كەرەك. قازاقستان كونستيتۋسياسىنىڭ 7 بابىنىڭ ءبىرىنشى تارماعىندا انىق جازىلعان: «؛قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل &ndash؛ قازاق ءتىلى»؛. ءدال وسى باپتىڭ 3-تارماعىندا «؛مەملەكەت قازاقستان حالقىنىڭ تىلدەرىن ۇيرەنۋ مەن دامىتۋ ءۇشىن جاعداي تۋعىزۋعا قامقورلىق جاسايدى»؛ دەلىنگەن. شىندىعىندا  ؛قازاقستان حالقىنىڭ باسىم بولىگى قازاق حالقى ەكەنىنە قاراماستان (قازاقستان كوپ ۇلتتى مەملەكەت ەمەستىگىن, كەزىندە ساياسي ىقپالدىڭ باسىمدىعىنان ؛ قالعان تۇسىنىك ەكەنىن دە تۇسىنەتىن ۋاقىت جەتتى) دياسپورالارعا دا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ ءتىلىن دامىتۋ جۇمىستارىن ۇزبەي جۇرگىزىپ كەلە جاتقاندىعى ايقىن. ال مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ جانە ۇيرەنۋ قازاقستاندىقتاردىڭ بارىنە دە بۇلجىماي ورىندالاتىن تالاپ بولۋى زاڭدى. سوندىقتان ا.ايماعامبەتوۆ ؛ مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن جەكە ۇلتتىڭ ەمەس, مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىندا قولداۋى, قورعاۋى ەشبىر تالاس تۋعىزباسا كەرەك. ماقالا اۆتورىنىڭ «؛نا ساموم دەلە موتيۆى مينيسترا ايماگامبەتوۆا ۆىستۋپات زا كازاحيزاسيۋ شكول دوستاتوچنو ياسنى ي يمەيۋت مالو وبششەگو س زابوتوي و ناسيونالنوم يازىكە ي كۋلتۋرە»؛ دەگەن مالىمدەمەسى مەملەكەت ءىسىن ارالاسۋمەن شەكتەلمەي جەكە تۇلعاعا زاڭسىز سوقتىعۋ دەپ قابىلدانادى.

ماقالا اۆتورىنىڭ كەلتىرگەن ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرىندە دە قايشىلىق كوپ. اۆتور نەلىكتەن وزگە ەمەس ؛ نەمىستىڭ («؛فوندا ەبەرتا»؛) اقپارات كوزىنە سۇيەنەدى؟ الدە وزگە ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر تاعى دا «؛قۇلاعىنا جاقپادى»؛ ما ەكەن؟! نەگىزى قازاقستان حالقىنىڭ قاي ءتىلدى كوبىرەك قولداناتىنىن اداسپاي ايقىنداۋ ءۇشىن بىرنەشە سالالى جۇمىس جۇرگىزىلۋى كەرەك. ادەتتە كوپشىلىك مەكەمەلەردەگى (بانك وپەراسيالارى ت.ت.) ىس-ارەكەتىمەن ءتىلدىڭ تۇتىنۋ ۇلەس سالماعىن انىقتاۋ ءبىرجاقتىلىققا سوقتىرادى. سونىمەن قاتار ءقازىر قازاقستاندا اعىلشىن ءتىلى دە قولدانىسقا كوشە باستادى. اۆتوردىڭ «؛پري ەتوم ەدينىي ناسيونالنىي تەست (انالوگ ەگە) سداەت نا كازاحسكوم يازىكە ليش 51 پروسەنت ۆىپۋسكنيكوۆ. ۆ پروشلوم گودۋ پرەزيدەنت كاسىم-جومارت توكاەۆ بىل ۆىنۋجدەن پرەدلوجيت وفيسيالنو پەرەۆەستي پرەپوداۆانيە ەستەستۆەننىح ناۋك ۆ كازاحستانسكيح ۆۋزاح نا رۋسسكيي يازىك, كوتورىي ياۆلياەتسيا وسنوۆنىم دليا بولشينستۆا پروفەسسيي»؛ دەۋى دە شىندىققا جاناسپايدى. بىرىنشىدەن, ۇبت تاپسىرۋشىلاردىڭ باسىم بولىگى قازاق مەكتەبىن بىتىرۋشىلەر ەكەندىگى جىلداعى كونكۋرستان-اق بەلگىلى بولىپ ءجۇر. ورىس مەكتەبىن بىتىرۋشىلەردىڭ كوبى ۇبت-عا قاتىسپاي, كوللەدجدەرگە ءتۇسىپ, كەيىن رەسەي وقۋ ورىندارىنا بەت الاتىنى جاسىرىن ەمەس. ال جاراتىلىستانۋ پاندەرى ؛ ءىشىنارا ءبىراز وقۋ ورىندارىندا اعىلشىن تىلىندە جۇرگىزىلۋدە. ءبىزدىڭ پايىمىمىزشا, جاراتىلىستانۋ پاندەرى مەكتەپتە بولسىن, جوو بولسىن مەملەكەتتىك تىلدە جۇزگىزىلگەنى دۇرىس, ول مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭىتە تۇسەدى, تەحنيكا ءتىلى, تەحنولوگيا تىلىنە اينالۋدىڭ دا جارقىن جولى. سونىمەن قاتار اۆتوردىڭ قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتار, باسىلىمدار, كونتەنت تۋرالى پىكىرىندە دە ءبىرجاقتىلىق باسىم. كەڭەستىك كەزەڭدە ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ باسىمدىعى جەكەلەگەن تىلدەردىڭ دامۋىنا شەكتەۋ جاساعانى, سونىڭ سالدارىنان قازاق باسىلىمدارىنىڭ ەركىن دامي الماعانى كوپشىلىككە ايان. «؛كازاحسكيي يازىك دوۆولستۆۋەتسيا ۆتورىمي روليامي ي ۆ پۋبليچنوم پروسترانستۆە كازاحستانا. پو ستاتيستيكە ناسيونالنىح بيبليوتەك, نا گوسۋدارستۆەننوم يازىكە پرەدستاۆلەنو ليش 35 پروسەنتوۆ حرانيمىح كنيگ, 42 پروسەنتا گازەت, 20 پروسەنتوۆ جۋرنالوۆ, ا وستالنوە &mdash؛ پرەيمۋششەستۆەننو نا رۋسسكوم»؛ دەۋى وسىنىڭ ايعاعى. ەگەمەندىك العاننان بەرگى شيرەك عاسىردان اسقان ۋاقىت, ارينە ؛ كوپ سالالى ىستەردى جانداندىرۋعا جەتىمسىز ەكەنى دە انىق. اۆتور ؛ كەڭەس وكىمەتىنىڭ ؛ العاشقى وتىز جىلدىعىن ەلەستەتىپ, سول تۇستاعى ورىس باسىلىمدارىنىڭ سانىنىڭ قانشا بولعانىن ويلاسا, بۇل ءۋاجىنىڭ دە ورىنسىزدىعىن تۇسىنەر ەدى.

اۆتوردىڭ قازاق ءتىلىنىڭ ادەبي جانە عىلىمي ماتىندەردى جازۋدا شەكتەلۋى تۋرالى پىكىر دە ميف. سوڭعى جىلى جازىلعان جانە قورعالعان عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ ستاتيستيكاسىن العاننىڭ وزىندە بۇل اۆتوردىڭ قانشالىقتى شىندىقتان الىس كەتكەندىگىن كورسەتەر ەدى. كەيىنگى كەزدە مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەن قۇجاتتاردىڭ كوبىنىڭ ورىس تىلىنەن اۋدارما ماتىندەر بولىپ كەلۋى قازاق ءتىلىنىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارىن, گرامماتيكالىق ەرەجەلەرىن بۇزۋعا ىقپال ەتىپ جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس. ءقازىر قازاق ءتىلىن بۇزىپ سويلەيتىندەردىڭ كوبى ورىستىلدىلەر, قازاق تىلىنەن شالا ساۋاتتىلار. مەنىڭشە, ؛ بۇل ولقىلىقتار مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن كۇشەيتە ءتۇسۋ كەرەكتىگىن, بارلىق ءىس-شارالاردىڭ, قۇجاتتاردىڭ مەملەكەتتىك تىلدە جازىلۋىن تالاپ ەتۋ كەرەكتىگىن كورسەتەدى.

نيكيتا مەندكوۆيچ بىزگە بەيمالىم ءبىر ساياساتتىڭ ويىنىن وينايتىنداي. اسىرەسە «؛پارتيا «؛نۋر وتان»؛ پوتەريالا 1 ميلليون يزبيراتەلەي, نابراۆ 5,1 ميلليونا گولوسوۆ پروتيۆ 6,1 ميلليونا پياتيۋ گودامي رانەە, چتو ستالو ودنيم يز حۋدشيح رەزۋلتاتوۆ زا ۆسيۋ يستوريۋ پوستسوۆەتسكوگو كازاحستانا»؛ دەي وتىرىپ, ەگەر ورىس ءتىلى ساياساتىن كوتەرمەسەڭ, بيلىكتەن ايرىلاسىن دەپ قازاقستانداعى بيلىككە, «؛نۇر-وتانعا»؛ سەس كورسەتەدى. «؛ستراتەگيا پرەزيدەنتا توكاەۆا ۆو منوگوم وسنوۆانا نا لاۆيروۆانيي مەجدۋ ناسيوناليستامي ي وسنوۆنوي ماسسوي ناسەلەنيا كازاحستانا»؛, دەگەنى دە ساراپشىلىق «؛سايۋەگەيلىك»؛ بولار. ؛ جالپى ماقالا اۆتورى ؛ قالاي بولعاندا دا ورىس ءتىلىننىڭ عانا ماسەلەسىن كوتەرىپ وتىرماعانى انىق. مەملەكەتتىك ىشكى-سىرتقى ماسەلەلەردى قوزعاي وتىرىپ قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك قۇقىعىنا قول سۇعىپ وتىر. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى دا بىرەۋ &ndash؛ «؛ەل بولامىن دەسەڭ ەتەگىڭدى جينا»؛ دەمەكشى مەملەكەتتىك ساياساتتاعى ولقىلىقتاردى جويۋ: مەملەكەتتىك ءتىل &ndash؛ قازاق ءتىلىنىڭ پوزيسياسىن كۇشەيتۋ, وتىز جىلعى ۋاقىتتا كەتكەن ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرارلىق ناقتى قادامدار جاساۋ.

بەرەكە جۇماقاەۆا ؛

سدۋ پروفەسسورى