ەلەكترونيكا – ادامزات قۇرالى ما, الدە كەرىسىنشە مە؟

حح-شى عاسىردىڭ سوڭى مەن ءxxi-شى عاسىردىڭ باسىنىڭ اراسىندا ادامزات تاريحىندا العاش رەت اقپاراتتىق ەلەكتروندى تەحنولوگيالىق سالا كەز كەلگەن باسقا سالادان ون ەسە, ءتىپتى ءجۇز ەسە دامۋ دەڭگەيى مەن جىلدامدىعى بويىنشا اسىپ كەتتى. جانە بۇل سايكەسسىزدىككە, قاراما-قايشىلىقتارعا, ۇيلەسىمزىدىككە تولى ءۇردىس كۇننەن كۇنگە كۇشەيۋدە.

سوڭعى 12 جىلدىڭ ىشىندە عالامتور تەحنولوگيالار, كومپيۋتەرلىك ءسيفرلى قۇرالدار, ۇيالى بايلانىس پەن كابەلدى (سپۋتنيكتىك) تەلەديدار سالالارى بىرىگىپ دامىپ كەتكەنى سونشالىقتى, ءتىپتى كەيدە زاڭنامالىق پەن ەتيكالىق, قورعانىس پەن قاۋىپسىزدىك, الەۋمەتتىك پەن گۋمانيتارلى سالالار ارتتا قالىپ جاتىر. راسىندا دا, سالىستىرمالى تۇردە الەۋمەتتىڭ گۋمانيتارلى جانە ينتەللەكتۋالدى, پسيحيكالىق جانە ءمورالدى-رۋحاني دەڭگەيى جاڭا ءسيفرلى زامان تالاپتارىنا كوبىنەسە سايكەس بولماۋدا. ال تىم ەركىن نارىقتىق جاعداي ءارى ۇلتتىق, ءارى حالىقارالىق دەڭگەيدە اتالمشىش ۇردىستەردى رەتتەۋگە كەدەرگى ىسپەتتەس.

بۇنداي وتە ۇلكەن سايكەسسىزدىك, تەرەڭ ۇيلەسىمسىزدىك تەك جۇيكەنى توزدىرىپ ىڭعايسىزدىق تۋدىرىپ قانا قويماي, جاعىمسىز ءتىپتى ءقاۋىپتى ناتيجەلەرگە كەلەشەكتە الىپ كەلۋى ىقتيمال. مىسالى, يادرولىق ەنەرگەتيكانى ادامزات جاقسى-جامان بولسىن, ايتەۋىر ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا جەتكىزبەي امان-ەسەن «؛ميرنىي اۆتوم»؛ رەتىندە قولدانىپ كەلە جاتىر - ازىرشە. ال قازىرگى ەلەكتروندى تەحنولوگيا جانە الەمدىك اقپارات كولەمى ماسەلەسى ءتىپتى داۋلى, تۇسىنىكسىز, كۇردەلى جانە قورقىنىشتى قۇبىلىسقا اينالىپ كەلە جاتىر. سەبەبى, وسى تەحنيكانى جانە اقپاراتتى يگەرۋ, مەڭگەرۋ, قورىتۋ, ءتۇتىنۋ, باسقارۋ جانە رەتتەۋ ۇردىستەرى كەنجەلەپ, كەشىگىپ جانە تىم باياۋ دامۋ ۇستىندە. قوعامنىڭ ساناسى ۇدەمەلى پروگرەسستىڭ سوڭىنان ىلەسەر ەمەس...

ۇيالى بايلانىستى الساق, سوڭعى ون بەس جىلدىڭ ىشىندە ۇيالى تەلەفون, سمارتفون, ايفون جانە پلانشەت تەك الەۋمەتتىك پسيحيكالىق ينتەرنەت تاۋەلدىلىككە عانا الىپ كەلمەي, ادام ءومىرىنىڭ تىم كوپ ۋاقىتى مەن ورنىن, تىم ۇلكەن بولىگىن الىپ جاتىر. ەندى وسى قۇرالداردى, گادجەتتەردى دۇرىس سالاۋاتتى ساۋاتتى پايدالانۋ, تۇتىنۋ جانە جالپى قاۋىپسىزدىك شەڭبەرىندە ۇستاۋ ماسەلەلەرى ءالى 10%-عا دا شەشىلىپ ۇلگەرگەن جوق. الايدا, بۇل وتكىر الەۋمەتتىك ماسەلەمەن الەمنىڭ ەڭ دامىعان ەلدەرى, ونىڭ ىشىندە جاپونيا, وڭتۇستىك كورەيا, ۇلىبريتانيا, اقش جانە قىتاي سياقتى مەملەكەتتەر بۇل وزەكتى زامان ماسەلەلەرىن شەشۋگە ارەكەتتەر جاساپ جاتىر. دەگەنمەن, ۇلكەن ناتيجە ازىرشە جوق.

كۇنى بۇگىنگە دەيىن زاڭ مەن تەحنيكا, ەتيكا مەن تەحنيكا, پسيحولوگيا مەن تەحنيكا جانە الەۋمەت پەن تەحنيكا اراسىنداعى ۇيلەسىمدى ورناتۋدىڭ امبەباپ جانە ءتيىمدى جولىن ەشكىم ءالى ويلاپ تاپقان جوق, وكىنىشكە وراي. ال تەحنيكالىق ۇدەمەلى دامۋ جانە كەڭ تارالۋ جىلدامدىعى ءار جىل سايىن ون ەسە كوبەيىپ كەلە جاتىر. سوڭعى جيىرما جىل سونىڭ جارقىن دالەلى. بارلىق ستاتيستيكالىق گرافيكتەردەگى كورسەتكىشتەر (عالامتورداعى اقپارات سانى) اريفمەتيكالىق گەومەتريالىق پروگرەسسيا بويىنشا ءوسىپتى. ال گۋمانيتارلىق سالا تۇرماق, ءتىپتى ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر 2008 جىلعى عالامدىق داعدارىس سالدارىنان سوڭعى 11 جىلدىڭ ىشىندە ورتاشا الەمدىك ەسەپپەن العاندا تومەندەپ كەتتى. سول كريزيسكە جانە جالپى الەمدىك جاھاندانۋدىڭ كەيبىر قارجىلىق كەمشىلىكتەرىنە بايلانىستى, 2008 جىلعا دەيىنگى ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرىنىڭ كوبىسىنە ءالى جاقىنداعان جوقپىز. بۇنداي جاعدايدا مورالدىك رۋحاني جانە مادەني احۋال تومەندەپ كەتكەنىن تۇسىنۋگە بولادى.

بيوتەحنولوگيا, مەديسينا, ەكولوگيا, گەندى ينجەنەريا ىسپەتتەس بۇگىنگى ەڭ ءىرى سالالارداعى وزەكتى ماسەلەلەردى ايتپاعاندا جاساندى ينتەللەكت ماسەلەسى ول ءبىر ۇلكەن, اۋقىمدى جانە تەرەڭ تاقىرىپ. قازىرگى ەڭ سوڭعى كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيالار مۇمكىندىكتەرى ءتىپتى ەڭ كۇردەلى زياتكەرلىك ويىنداردان جەڭىپ شىعاتىن روبوتتاردى جاساپ قويدى. ەندى ءبىر ساتكە ەلەستەتەيىك, ەگەر وسىلاي جالعاسا بەرسە, كەلەسى بەس &ndash؛ ون جىلدا روبوت (ياعني, ويلاپ قاراساق, بالعا نەمەسە كالكيۋلياتور سياقتى قۇرال سايمان!) ەڭ اقىلدى ادامنان قابىلەتتىرەك بولىپ كەتسە, ونىڭ ۇستىنە ءوز ءوزىن ءبىر كۇنى توسىننان ء«؛ابسوليۋتتى ازاتتىققا قۇقىعى بار دەربەس تۇلعا, جانە ەشكىمنىڭ جانە ەشنارسەنىڭ الدىندا مىندەتتى ەمەس»؛ سەكىلدى بولىپ سەزىنە باستاسا, وندا ونىڭ ويىندا نە بارىن بولجاپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. ادامزاتپەن سوندا نە بولماق؟! وسىنداي اسا ىقتيمال ءقاۋىپتى جاعدايلارعا الدىن الا ارنالعان بۇگىننەن باستاپ-اق قاجەتتى زاڭدار, ەرەجەلەر, ەتيكالىق قاعيدالار, مەملەكەتتىك نەمەسە حالىقارالىق ورتاق تالاپتار اۋاداي قاجەت! ؛  ؛ ؛ ؛ ؛ ؛

بىز قايتالاپ ايتقانىمىزداي, عالامتور جانە الەۋمەتتىك جەلىلەر بويىنشا اقپارات كولەمى كۇننەن كۇنگە ۇلعايىپ كەلە جاتىر. جانە بۇل ءۇردىس بارعان سايىن توقتاۋسىز جانە تەجەلۋسىز كۇشەيىپ جاتىر. الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن قوعام اراسىنداعى قارىمقاتىناس ءالى دە رەتتەلمەگەن, زەرتتەلمەگەن جانە ەشبىر جۇيەلەنبەگەن حالدە قالىپ بارادى. كەرەك دەسەڭىز, مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ءىس شارالارى بۇل توڭىرەكتە تىم باياۋ دامىپ كەلەدى. ءبىر جاعىنان اقپارات ەركىندىگى جانە ءسوز ەركىندىگى قۇندىلىعى بار, ال ەكىنشى جاعىنان الەۋمەتتىك جەلىنى وپ-وڭاي ءتۇرلى ەكسترەميستىك ۇيىمدار, قىلمىستىق جانە تاعى باسقا كۇشتەردىڭ شوقپارىنا اينالۋ ءقاۋىپى جوق ەمەس. ونىڭ ۇستىنە, عالامتورعا پسيحيكالىق تاۋەلدىلىك ماسەلەسى (اسىرەسە, جاستار مەن بالالار اراسىندا) تولىق جانە ناقتى ءوز شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقاندىعى جاسىرىن ەمەس فاكت. حالىقارالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى (ۆوز) عالامتورعا پسيحيكالىق تاۋەلدىلىكتى «؛پسيحيكالىق ماسەلە»؛ رەتىندە بىلتىر عانا رەسمي مويىندادى. البەتتە, مۇنداي كەشىگىپ شەشىم قابىلداۋدىڭ سالدارىنان بۇگىنگى عالامتوردىڭ كومەگىنەن گورى, زيانىن كوبىرەك, قولايلىعىنان گورى كۇردەلىلىگىن جيىرەك كورسەتىپ جاتىر. عالامتوردىڭ ءوزى, ارينە, كىنالى ەمەس, قوعامنىڭ ءوزى بۇل قۇرالدى بۇرىس تۇتىنىپ جاتىر!!! ماسەلەن, قىتايدا بۇل پسيحيكالىق قيىندىقتى قيناپ جاسالعان قالپىنا كەلتىرۋ ەم دوم ءىس شارالارىن جۇزەگە اسىرىپ جاتىر. شۆەسيا مەن اقش-تا پسيحيكالىق رەابيليتاسيا شارالارىن ءسال جۇمساعىراق ادىسپەن بولسا دا, ازىرشە تەك ەكسپەريمەنت جۇزىندە ىسكە اسىرىپ جاتىر. دەگەنمەن, الەم بويىنشا پسيحياتريا, مەديسينا, پسيحولوگيا تولىققاندى وڭالتۋ جۇيەلەرىن ءالى ويلاپ تاپپادى.

اقپاراتتىڭ شەكتەن تىس كولەمى مەن پايىزدىق ولشەممەن العاندا تىم كوپ كۇماندى, ءقاۋىپتى مازمۇنى ماسەلەسى بولەك ورىن الىپ وتىر. ونى دا ايتپاسا بولماس. بۇل الىپ اقپارات مۇحيتىن, توپان سۋىن قالاي رەتتەۋگە, قالاي جۇيەلەۋگە جانە قالاي ءارى ساۋاتتى, ءارى سالاۋاتتى تۇتىنۋعا بولادى؟ اقپارات تىم كوپ جانە كۇننەن كۇنگە كوبەيىپ كەلە جاتىر. ال ادام ميىنىڭ اقپارات قورىتۋ مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى. تاعى وسىنداي سايكەسسىزدىكتىڭ سالدارى رەتىندە ءتۇرلى پسيحيكالىق اۋىتقۋلار, سترەسس, نەۆروز, دەپرەسسيا جانە ءتىپتى ءسۋيسيدتى دە ايتۋعا بولادى. 1990-شى جىلداردىڭ باسىندا زاماناۋي عالامتور ەندى-ەندى رەسمي تۇردە اقش-تا پايدا بولا باستاعان كەزدە جالپى جەر بەتىندەگى اقپاراتتىق كولەسى بۇگىنگىدەن 100 ؛000 ەسە از ەدى. ال عالامتور بەلسەندى تۇتىنۋشىلاردىڭ سانى ساناۋلى عانا بولدى. پراكتيكا جۇزىندە عالامتوردىڭ ءوزى بەيتاراپ اقپاراتتىق بانك ىسپەتتەس عانا ورىن. الايدا, اقپاراتتى دۇرىس جونگە كەلتىرۋ, رەتتەۋ, ىرىكتەۋ, جىكتەۋ جانە پايدالانۋ ماسەلەلەرى ازىرگە تەك تەوريا جۇزىندە عانا قاراستىرىلىپ جاتىر.

ارينە, ءبىر جاعىنان ءتىپتى ەڭ وزىق ەلەكتروندى تەحنيكا ول تەك ادامنىڭ قولىنداعى قۇرال عانا, ال ەكىنشى جاعىنان سول قۇرالدىڭ ءوزى ادامنىڭ پسيحيكالىق تاۋەلدىلىگىن تۋدىرىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە, قۇرال فۋنكسياسىنان گورى, الەم بويىنشا كوبىنەسە اقپاراتتىق قارۋ فۋنكسياسى رەتىندە قولدانىلىپ جاتىر. ال ءسوز ەركىندىگى دەمەكشى, بۇل جەردە كەلەسىدەي كۇمان تۋادى: ەگەر ەلەكترونيكا ارقىلى قاجەت كەزدە كەز كەلگەن ادامنىڭ قايدا ەكەندىگىن, نە ىستەگەندىگىن, نە سويلەگەنىن ءبىلىپ قويۋعا تەحنيكالىق مۇمكىندىك بار بولسا, وندا قانداي شىن ناعىز «؛جەكە ەركىندىك»؛ جانە تولىققاندى «؛ليبەرالدى دەموكراتيا»؛ تۋرالى ءسوز قازعاۋعا بولادى؟! دەمەك, قازىرگى ەڭ وزىق اقپاراتتىق تەحنيكا ەكىۇداي داۋلى كۇيگە الىپ كەلىپ وتىر. وسى ۇلكەن پارادوكسقا قاراڭدارشى, ءبىر جاعىنان جەكە اقپارات ەركىندىگى, ال ەكىنشى جاعىنان جەكە اقپاراتتىق قۇرال كەز كەلگەن حاكەر دەڭگەيىندە تەحنيكانى مەڭگەرگەن بەلگىسىز بىرەۋدىڭ نەمەسە بەلگىسىز مەكەمەنىڭ ىقتيمال «؛پروحودنوي دۆورى»؛ ىسپەتتەس. بۇندا قانداي ادامي ەركىندىك, ليبەرالدى قۇندىلىقتار جانە دەموكراتيالىق يدەالدار قالايشا وسىنداي «؛تىم قاراماقايشى تەحنولوگيالىق جاعدايمەن»؛ ۇيلەسە الادى؟! ەركىندىك قىمبات پا, الدە قاۋىپسىزدىك قىمبات پا؟! وسىنداي ۇلكەن ۇلكەن قۇقىقتىق, ەتيكالىق سۇراقتارعا جاۋاپ ءالى جوق. قىتايدىڭ ىشكى عالامتورى تولىقتاي ءقاۋىپسىز, ياعني ءار تۇتىنۋشى قاتاڭ باقىلاۋدا. دەمەك, جەكە باس اقپاراتتىق ەركىندىك از. ال ون جىل بۇرىنعى رەسەيدە عالامتوردا رەتتەلمەگەن, شەكتەلمەگەن جەكە باس ەركىندىگى تولىقتاي بار ەدى, ايتسە دە, جاعداي مۇلدە ءقاۋىپسىز ەمەس ەدى. عالامتوردىڭ جاناما كومەگىمەن بىرنەشە تەراكت, بىرنەشە جاستار سۋيسيدتىك ارەكەتى, سەكتاعا تارتۋ جانە شىنىمەن زاڭسىز فورماداعى جالعان «؛ميتينگكە»؛ شاقىرۋ پروۆاكاسيالارى كورىنىس تاپقان ەدى. وسىنىڭ بارلىعى الەۋمەتتىك قاۋىپسىزدىك ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن مەكەمەلەردىڭ مويىنىنا قوسىمشا جاۋاپكەرشىلىكتى ارتىپ, سودان كەيىن عالامتور دا جايلاپ رەتتەلە باستادى!

كورىپ تۇرعانىمىزداي, xxi-شى عاسىردىڭ باسىندا, بۇگىن ادامزات العاش رەت ءوزى يگەرىپ, مەڭگەرە الماي جاتقان جاعدايعا دۋشار ەتەتىندەي اسا كۇردەلى قوندىرعىلاردى ويلاپ تاپتى. مەنىڭ جەكە يدەيالىق ۇسىنىس ويىم تەك كەلەسىدەي كەلە جاتقان 2020-شى جىلعا قاراتاي كەلەسى ەكى نەگىزگى جوبانى جۇزەگە اسىرسا, بۇل عالامدىق پروبلەما شەشىمىن تابار ەدى. الەمدىك اقپاراتتىق كەڭىستىكتى رەتتەيتىن يۋنەسكو رەسمي مەكەمەسى مەن بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كوميتەتى نەگىزىندە حالىقارالىق قۇقىقتىق-ەتيكالىق كوميتەت قۇرۋ. ءار ەلدە عالامتوردى ەتيكالىق, ءمورالدى جاعىنان باقىلاپ-رەتتەيتىن ارنايى ازاماتتىق ۇلتتىق ۇيىمداردى قۇرۋ. بۇل سەنزۋرا ەمەس, بۇل ساۋاتتى ءارى سالاۋاتتى مادەني ساياساتتىڭ كورىنىسى بولار ەدى. سونىڭ ارقاسىندا, ادامزات وسىنشاما كۇردەلى تەحنولوگيالىق جاعداياتتى ءوز پايداسىنا, ەڭ ءتيىمدى تۇردە شەشە الار ەدى, جانە وسكەلەڭ ۇرپاقتارعا پسيحولوگيالىق, تەحنولوگيالىق جانە اقپاراتتىق تۇرعىدان الدەقايدا قولايلى ورتا قالىپتاستىرار ەدى.  ؛ ؛ ؛ ؛

ريزا ىسقاق