دوللار 387 تەڭگەدەن ءارى وسسە, قانداي جايتتارعا الاڭداۋ كەرەك؟!

وتكەن اپتادا ءتىپتى ايىرباستاۋ پۋنكتتەرىندە ءبىر دوللاردىڭ قۇنى 390 تەڭگەنى ماڭايلادى. ۇلتتىق بانك «؛جاز مەزگىلىندە دوللارعا سۇرانىس ارتىپ تۇرعاندىقتان بۇل ۋاقىتشا قۇبىلىس, الداعى ۋاقىتتا دوللاردىڭ باعامى 384 تەڭگەدەن اسا قويماي قويمايدى»؛ دەگەنمەن دوللاردىڭ بولاشاعى جايلى دولبار كوپ.

وتاندىق ساراپشىلارىمىزدىڭ ءبىر قاتارى «؛كۇزگە قاراي ءبىر دوللاردىڭ قۇنى 420 تەڭگە بولۋى ؛ مۇمكىن دەسە, ەندى ءبىرى دوللاردى قىمباتتاتۋعا نەگىز جوق»؛ دەپ وتىر. قالاي دەسەك تە, قىمبات دوللاردىڭ ەل ەكونوميكاسىنا اسىرەسە ىشكى ەكونوميكاعا ارتار اۋىرپالىعى بارى انىق.  ؛بۇل رەتتە بىزگە پىكىر بىلدىرگەن ساراپشى توعجان شاياحمەتوۆا «؛قىمبات دوللار الدىمە نەلدەگى جۇمىسسىزدىقتى بەلەڭ الدىرادى»؛ دەپ وتىر. تىزبەلەپ كورسەك, ماماننىڭ پايىمىنشا, الداعى ۋاقىتتا دوللاردىڭ قۇنى 387 تەڭگەدەن ءارى وسە بەرەتىن بولسا مىناداي جايتتارعا الاڭداۋعا نەگىز بار:  ؛

ا) ءبىر عانا الماتى قالاسى حالقىنىڭ تۇتىنۋ شىعىنى دوللار وسكەلى 9,5 ەسەگە وسكەن. ماسەلەن, قالادا ءقازىر ازىق-تۇلىك باعاسى ءار اپتا سايىن قىمباتتاپ وتىر. وتكەن اپتادا ءسۇتتىڭ باعاسى 230 تەڭگە بولسا, ءقازىر 240 تەڭگە بولىپ تۇر. سول ءتارىزدى ءبىر ليتر كۇنباعىس مايىنىڭ باعاسى دا 357 تەڭگە بولسا ءقازىر 385 ؛ تەڭگە بولعان. جالپى, سارالاپ كورسە, دوللار وسكەن سايىن مىندەتتى تۇردە وتاندىق تاۋاردىڭ دا باعاسى قىمباتتاپ وتىرادى. شاشتاراز قىزمەتىنەن باستاپ وزگە دە تۇتىنۋ قىزمەتتەرى قىمباتتاپ جاتىر. مۇنى جاسىرۋعا بولمايدى. ال مۇنىڭ ارتىندا ىشكى ەكونوميكانى تىعىرىققا تىرەيتىن فاكتورلار بار.

ا) ىشكى ەكونوميكانى تىعىرىققا تىرەيتىن فاكتورلار دەپ نەنى ايتۋعا بولادى؟ ماسەلەن, ءقازىردىڭ وزىندە شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرى قينالىپ وتىر. وعان سەبەپ, قىمبات دورللار ەكەنىن ولار جاسىرمايدى. دوللار قىمباتتادى دەلىك, ەلدەگى وتاندىق ءونىم ءوندىرۋشى كاسىپورىن ءونىم ءوندىرۋشى تەحنيكانى, قاجەتتى قۇرالدى شەتەلدەن ساتىپ الادى. قاراپايىم عانا مىسال, وتكەن ايدا شاشتارازعا قاجەتتى قۇرال-جابدىقتاردى دوللار 383-384 تەڭگەدەن بولعاندا ساتىپ العاندار, ءقازىر سول قۇرال جابدىقتاردى دوللار 387-389 تەڭگە بولىپ تۇرعاندا قايتا الۋى كەرەك. ايىرماشىلىق بار ما, بار. ال ەندى شاعىن بيزنەس وكىلدەرى مۇندايدا نە ىستەيدى. ارينە, مۇندايدا ءوز شىعىنىن جابۋ ءۇشىن تاۋار باعاسىن وسىرەدى, جۇمىسشىلار سانىن قىسقارتادى. ءوز باسىم ءبىر جۇمىسشىعا ءۇش ادامنىڭ ىستەيتىن جۇمىسىن ارتىپ, وعان ءبىر ادامنىڭ جالاقىسىن عانا تولەپ وتىرعان تالاي كومپانيالاردى بىلەمىن. سوندىقتان بۇل ارادا قىمبات دوللاردىڭ جۇمىسسىزدىققا جول بەرەتىنىن دە ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

ب) ءقازىردىڭ وزىندە ەكسپورت, يمپورت ارا-قاتىناسىندا قيىنشىلىقتار بارى راس. دوللاردىڭ قىمباتتاۋى ەكسپورتتان تۇسەتىن تابىستى ارتتىرادى دەپ وتىرمىز عوي. ءبىراق بۇل ارادا بىزگە كەلەتىن يمپورت تاسقىنى كوپ ەكەنىن نەگە ۇمىتامىز؟! ءبىز ەكسپورتقا مۇنايدى شىعارامىز. ءبىراق ءقازىر الەمدىك نارىقتا مۇناي ارزانداپ كەتتى. قىمبات مۇناي كەلمەكسكە كەتكەن. بۇدان سوڭ ءبىز ەكسپورتقا ۇندى شىعارامىز. ءتۇرلى ء&ndash؛تۇستى مەتالداردى شىعارامىز. ءبىراق ءقازىر سول ەكسپورتتىڭ باعاسى ارزان بولعاندىقتان ودان تۇسەتىن ءتۇسىم قوماقتى ەمەس. ال ىشكى نارىققا ەنەتىن يمپورت كوپ. مىسالى, الماتىنى الايىق, قالا ء ؛وزىن ء&ndash؛وزى تولىقتاي ازىق-تۇلىكپەن قامتۋعا ءالى جەتكەن جوق. مەگاپوليۋستەگى ءونىم وندىرەتىن كاسىپورىندار بار, قالانىڭ ماڭىنداعى اۋدانداردان كەلەتىن ازىق-تۇلىك ونىمدەرى بار وسى ەكى تاراپ قوسىلىپ قالانى 60 پايىز وتاندىق ونىممەن قامتي الادى. ال قالعان 40 پايىز ؛ ءونىم سىرتتان اكەلىندى. ءقازىر يمپورت ءونىمدى ەلگە اكەلگەندە تولەنەتىن كەدەندىك باج سالىعى, كەدەندىك اكەتىلىم سالىعى, كەدەن اۋماعىندا تاۋاردى اكەلۋ كەزىندە قوسىلاتىن قۇن سالىعى, كەدەن اۋماعىنا تاۋاردى اكەلۋ كەزىندە تاۋاردى اكسيزدەۋ بارلىعىنا تولەماقى الىندانى. وسىنىڭ بارلىعىنىڭ شىعىنىن يمپورت تاسىمالداۋشىلار ءونىمنىڭ باعاسىنان شىعارىپ العىسى كەلەدى. وسىدان بارىپ, قىتايدان 80 تەنگەگە الىنعان اناناس قازاقستانعا كەلگەندە 800 تەڭگە بولىپ شىعا كەلەدى. دوللار وسكەن سايىن قىمباتشىلىق بولا بەرەتىنىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى.

گ) ال مۇندايدا ءبىزدى قۇتقارۋى ءتيىس وتاندىق ءونىم ەدى. بۇل ارادا دا وتاندىق بيزنەس قىمبات دوللاردىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي وتىر. بۇل ارادا ءبىرىنشى كەزەكتە وتىندىق كاسىپكەرلەرگە سالىناتىن قوسىمشا قۇن سالىعى قىمبات. ەكىنشى, كاسىپورىندارعا تاريف باعاسى دا وڭاي ءتيىپ وتىرعان جوق. ۇشىنشىدەن, اراداعى دەلدالدار تاۋار باعاسىنىڭ قىمباتتاۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتىپ وتىر. دەلدالدارعا باقىلاۋ از. ءقازىر الماتىنىڭ سۋپەرماركەتتەرىندە 10 جۇمىرتقانىڭ باعاسى 380 تەڭگە. ال 10 جۇمىرتقانىڭ قۇس فابريكالارىنان شىعاتىن نەگىزگى باعاسى 180 تەڭگە. ارادا دەلدالدار جاقسى پايدا تاۋىپ وتىر. دەلدالدار دوللار قىمباتتاماي تۇرىپ الىنعان زات بولسا دا, دوللاردىڭ وسكەنىن جەلەۋ ەتىپ ازىق-تۇلىك, كيىم-كەشەكتى وسىرە قويادى. ۇكىمەت ولارعا قارسى ارەكەتتەر جاساۋ كەرەك. ول ءۇشىن ءونىم زاۋىتتان شىققان ءوز باعاسىنا عانا ساتىلاتىن ارنايى الەۋمەتتىك ازىق-تۇلىك ساتاتىن دۇكەندەر جەلىسىن كوپتەپ اشساق بولعانى. بۇدان اراداعى دەلدالدار ازايادى. وتاندىق زاۋىت-فابريكالاردىڭ ءونىمى نارىققا تىكەلەي دەلدالدارسىز ارزانعا ساتىلادى. بۇل حالىققا دا, كاسىپورىنعا دا ءتيىمدى بولار ەدى. قاراپايىم حالىقتى ويلاسا, ۇكىمەت وسى ماسەلەنى شەشۋى كەرەك. ؛

د) قىمباتشىلىقتىڭ ورىن الۋىنىڭ تاعى ءبىر تەتىگى ءتاريفتىڭ ءوسۋى. سۋىق سۋدىڭ ءبىر تەكشەمەترى بۇعان دەيىن 71,6 تەڭگە بولسا, بۇل تولەم بيىلعى جىلى 77,6 تەڭگەگە وسكەن. سول ءتارىزدى ىستىق سۋدىڭ ءبىر تەكشەمترى دە 221,7 تەڭگەگە وسكەن. ءقازىر الماتى ؛ كاسىپورىندارىنىڭ كوممۋنالدىق تولەم الدىنداعى قارىزى 3 ملرد تەڭگەدەن استام. ؛سوندىقتان بۇل ارادا تاريف ماسەلەسى سالىق ماسەلەسى دە وتاندىق كاسىپورىنداردىڭ جۇمىسىنا كەرى ىقپال ەتىپ وتىر.

مىنە, قىمبات دوللاردىڭ الدىمەن وسى جايتتارعا اسەر ەتەتىنىن العا تارتقان ساراپشى توعجان شاياحمەتوۆا «؛ەگەر ەكونوميكامىز دەمىكپەسىن دەسەك, الدىمەن وسى جايتتارعا نازار اۋدارعانىمىز ءجون»؛ دەدى. ماماننىڭ ايتۋىنشا, بىزدەگى مەملەكەتتىك باعدارلامالار دى, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالدى وڭالتۋ ءۇشىن الدىمەن وسى جايتتاردى شەشۋگە نازار اۋدارعان ابزال.

قارلىعاش زارىققانقىزى