قازاق تاريحىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتكەن قانداستارعا ۇلت تاريحىنان لايىقتى ورىن تابىلا ما؟

تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا ۇلت رەتىندە تۇگەندەلىپ جاتىرمىز. قازاق جەرىندەگى جانە سىرت ەلدەرگە تاراپ كەتكەن قازاقتاردىڭ رۋحى, سالتى, ءتىلى مەن ادەبيەتى, مادەنيەتى, تاريحى ءبىرتۇتاستانىپ, بايىتىلا تولىعىپ جاتىر.

قايماعى بۇزىلماي قازاقتار جيناقى شوعىرلانعان كورشى ەلدەردە ۇلتىمىزدىڭ اسا قۇندى رۋحاني بايلىقتارىنىڭ دا ساقتالعانى بەلگىلى. شەتەلدەگى جانە ەلدەگى قازاقتاردىڭ بىرلىكتە دامۋى عالامدانعان زامانداعى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاۋدىڭ باستى تالابى ەكەنى دە راس. بۇل تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا سالتانات قۇرعان تۇجىرىم. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىنداعى كوممۋنيستىك توتاليتارلىق يدەولوگيا ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعان كەزدە بۇنداي ويدى ايتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ال قازىرگى كەزدە الەم ەلدەرىنە تارالعان قازاقتاردىڭ تاريحي وتانىنان اجىراۋى جانە ءبىرتۇتاس ەتنيكالىق تاريحى جانە مادەنيەتىن زەرتتەۋ قازاقستان تاريحىنىڭ بولىنبەس ءبىر بولشەگى رەتىندە قازاق حالقىنىڭ تۇتاستىعىن كورسەتۋگە باعىتتالادى.

شەتەلدەردەگى قازاقتار جاساعان رۋحاني قۇندىلىقتار, ولاردىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى ءبىرتۇتاس زەردەلەنگەندە عانا قازاق حالقىنىڭ مادەني-تاريحي بولمىسىن تولىققاندى سارالاي الامىز. سونىڭ ىشىندە شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ اراسىندا ءوز يدەيالارىمەن ەلىنىڭ ۇلتتىق تۇرعىدا دامۋىنا دەم بەرگەن, ۇلتىنىڭ باسقا ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ كوركەيۋىنە اسەر ەتكەن كوپتەگەن, قازاقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن قيىن-قىستاۋ ەل كەزىندە باستاعان تاريحي تۇلعالار مەن كورنەكتى ويشىلداردىڭ قازاق تاريحىنداعى ورنى مەن ءرولىن انىقتاۋ دا كەرەك. ايتا كەتۋ كەرەك, تاريحي تۇلعالاردىڭ تاريحي كەزەڭدەردەگى قازاق حالقىن, قازاق جەرىن ساقتاپ قالۋ ماقساتىنداعى سىڭىرگەن قىزمەتىن, ەڭبەگىن كورسەتۋ نەمەسە تاريحي تۇلعالاردىڭ تاريحىن زەرتتەۋ ماسەلەسى ءالى جولعا قويىلماعان.

 شەتەل قازاقتارىنىڭ اراسىنان شىققان تاريحي تۇلعالار مەن ويشىلداردى تانىپ ءبىلۋ, ولار جاساعان قازاققا ورتاق رۋحاني قۇندىلىقتاردى ايشىقتاۋ دۇنيە جۇزىندەگى ءبىرتۇتاس قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن جان-جاقتى تۇبەگەيلى ءبىلۋ ءۇشىن, بۇل قۇندىلىقتاردى حالقىمىزدىڭ يگىلىگىنە اينالدىرۋ ءۇشىن كەرەك. وسى قۇندىلىقتار جۇيەلى زەرتتەلگەندە عانا قازاق حالقىنىڭ مادەني-تاريحي بولمىسىنىڭ ءبىرتۇتاس ديناميكاسىن تولىق سارالاپ بىلۋگە بولادى. اسىرەسە, شەتەلدەردەگى قانداستارىمىزدىڭ ءبىرتۇتاس قازاققا ورتاق دانالىق سيپاتى مەن ولاردىڭ تۇلعالىق, ازاماتتىق بولمىسىن, جالپى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ءبىر ۇلگىسى رەتىندە, ۇلتتىق بولمىسىن جان-جاقتى ايشىقتاۋ قازىرگى كەزدە وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. سەبەبى, ۇلتتىق تاريحتىڭ ءاربىر ءداۋىرى, دەرەگى, تۇلعاسى, تاعىلىمى قىمبات.

ال, شەتەلدەگى قازاقتار اراسىنان شىققان تاريحي تۇلعالار مەن ويشىلداردىڭ تۇلعالىق بولمىسىن جالپى  قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىندە تەرەڭ ءىز قالدىرعانتاريحي تۇلعالاردىڭ بولمىسىمەن ءبىرتۇتاستىقتا زەردەلەۋ ءتول تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ تولىقتىرىلۋى ءۇشىن, بۇل تۇلعالاردى كەلەر ۇرپاققا تانىتۋ ءۇشىن, ولار جاساعان رۋحاني قۇندىلىقتاردى حالقىمىزدىن يگىلىگىنە اينالدىرۋ ءۇشىن كەرەك. سونىمەن بىرگە شەتەلدەگى قازاقتار اراسىنان شىققان تاريحي تۇلعالار مەن ويشىلداردىڭ ءارتۇرلى سالالاردا قوعامنىڭ دامۋىنا قوسقان وزىندىك ۇلەسىن دۇرىس باعالاۋ ءۇشىن بۇل ماسەلەلەردى جان-جاقتى زەردەلەۋ قازاق تاريحىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتەرى انىق.

سونداي تۇلعالارىمىزدىڭ ءبىرى ەلىسحان ءالىپۇلى (1909-1943) قىتاي قازاقتارىنىڭ ەڭ العاشقى كوشىن تۇركياعا باستاعان, بىرنەشە ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردى باسشىسى, باتىر. اكەسى ءالىپ ۇكىرداي دا جەرگىلىكتى قىتاي, دۇڭگەندەرگە قارسى كوتەرىلىس جاساعاندىقتان, باسى الىنعان. ەلىسحان اكەسى ولگەن سوڭ, جەرگىلىكتى قىتاي, دۇنگەن, قالماق, ۇيعىرلارعا قارسى سوققى بەرىپ, باتىرلىعىمەن كوزگە تۇسكەن.

ال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قىتايتانۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى, ت.ع.د., پروفەسسور مۇقامەتحانۇلى ءنابيجان وسى جىلدارداعى شىڭجانداعى جاعداي تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «1933 جىلى 12 ءساۋىر كۇنى ديحۋادا (ۇرىمجىدە) ورىن العان ساياسي توڭكەرىستىڭ ناتيجەسىندە شەن شيساي (cheng shicai) سزين شۋجەننىڭ ورنىنا شىنجاڭنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى بولادى.

شەن شيساي الدىمەن ءوزىنىڭ بيلىك ورنىن نىعايتۋ ءۇشىن سول كەزدەگى قىتايدىڭ جانە حالىقارالىق جاعدايعا ۇيلەسەتىن بەلسەندى ساياسات ۇستاناتىنىن جاريالادى. ول كەڭەس 1933 جىلى مامىر ايىندا كەڭەس وداعىنىڭ ۇرىمجىدەگى باس كونسۋلدىق باسقارماسىمەن بايلانىس ورناتتى. 1934 جىلى ول «انتييمپەرياليزم, بەيبىتشىلىك جانە قۇرىلىس جۇرگىزۋ» دەگەن ساياسي باعدارلاماسىن جاريالادى. 1934 جىلى جەلتوقساننان 1935 جىلى قاڭتار ايىنا دەيىنگى ارالىقتا شەن شيسايدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا كەڭەس وداعى قىزىل ارمياسىن شىڭجاڭعا جىبەرىپ, شەن شيسايدىڭ قارسىلاسى چجان پەيۋان (zhang peiyuاn) مەن ما ءچجۇڭيڭنىڭ اسكەرلەرىن جويدى. سونداي-اق شەن شيسايدىڭ ون مىڭ اسكەرىن قارۋ-جاراقپەن جابدىقتادى. 1935 جىلى كەڭەس وداعى شىڭجاڭنىڭ ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتىن دامىتۋعا 5 ميلن سوم (رۋبل) نەسيە بەردى. ءسويتىپ كەڭەس وداعى شەن شيسايگە ءوز ىقپالىن وتكىزە باستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ول ءوزىنىڭ «انتييمپەرياليستىك, كەڭەس وداعىمەن جاقىنداسۋ, ۇلتتار تەڭدىگىن جۇزەگە اسىرۋ, شەنەۋنىكتەردى پاراقورلىقتان تازارتۋ, بەيبىشىلىكتى ساقتاۋ جانە قۇرىلىس جۇرگىزۋ» دەگەن  ساياسي-اكىمشىلىك باعدارلاماسىن جاريالادى. بۇل ساياسي باعدارلاما كەزىندە بەلگىلى دارەجەدە پروگرەسسيۆتىك ءرول اتقاردى.

شەن شيساي كەڭەس وداعىنىڭ اسكەري ماماندارىنىڭ كومەگىمەن اسكەرلەرىن قايتا قۇرىپ, بۇكىل ولكە بويىنشا 11 وكرۋگتە 12 000 ادامدىق ارميا ۇستادى. قوعامدىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارىن قۇرىپ, پوليسيا مەن تىڭشىلاردىڭ سانىن كوبەيتتى, سونداي-اق ولاردى سول كەزدەگى ەڭ وزىق تەحنيكامەن جابدىقتادى. 1936 جىلى شەكارا قىزمەتى باسقارماسىن قۇرىپ, ءوزى باسقارما باستىعى مىندەتىن قوسىمشا اتقاردى. بۇل ورگان شىنجاڭمەن شەكارالاس ولكەلەر مەن مەملەكەتتەردەن اقپاراتتار جيناۋمەن اينالىستى. اۋىل-قىستاقتاردا «باۋجيا» رەجيمىن ورناتىپ, قاراپايىم حالىققا باقىلاۋدى كۇشەيتتى. ءسويتىپ ول شىڭجاڭداعى پروگرەسشىل ادامدار مەن ءار ۇلت حالقىنىڭ كورنەكتى قوعام جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرىن تۇتقىنداپ تۇرمەگە توعىتۋ ارەكەتىن جۇرگىزدى».

قازاقتاردىڭ جات جۇرتقا كوشۋىنە شىڭ شىساي اتالاتىن جەندەتتىڭ ستاليندىك قىرعىن-سۇرگىندى شىنجاڭ جەرىندە كوشىرىپ قولدانۋى باستى سەبەپ بولدى.

بۇل تاقىرىپ اياسىنا ءجادي شاكەنۇلىنىڭ «قىتايداعى قازاقتار» كىتابىندا مىناداي دەرەك بار:

«1939 جىلى قاڭتاردان اقپانعا دەيىن شىڭ سىسايدىڭ قىسىمى مەن قىرعىنداۋىندا باركولگە قازاقتاردان مىڭنان ارتىق ءتۇتىن, جەتى مىڭنان ارتىق ادام رۋباسىلارىنىڭ باستاۋىندا, موڭعوليا مەن شىنجاڭ شەكاراسىنداعى ىڭگىز, مازۋڭ تاۋلارى ارقىلى ارت-ارتىنان گانسۋعا اۋدى. شىڭ سىساي ەكى رەت ۇشاق جانە نەشە ونداعان اۆتوموبيل, ەكى روتا اتتى, جاياۋ اسكەر جىبەرىپ ولاردىڭ الدىن توستى. قازاقتار قىرعىنعا ۇشىراپ, مالى اۋىر شىعىندالدى.

ماپۋفاڭ گانسۋدىڭ شيليگۋ دەگەن جەرىندەگى قازاقتاردى الداپ, ەڭبەك كۇش الۋ ماقساتىن جاسىرىپ, «وقۋعا جىبەرەمىز» دەگەن اتپەن 40 ءۇيلى قازاققا ءۇي باس سايىن بىردەن سەگىز جاستاعى (شىندىعىندا 6-10 جاس ارالىعى) بالالارىن شينيڭ قالاسىنا جىبەرۋدى, بالاسى بولماسا بالا تاۋىپ تاپسىرۋدى بۇيىردى. قازاقتار امالسىز وتىز نەشە بالا بەردى. بالالار اۋىر ەڭبەككە سالىنىپ, كوبى ءولدى.

مامىردان ماۋسىمعا دەيىن ەلىسحان ءوز ەلىن باستاپ تاۋلايچۋان ماڭايىنا كەلدى. زايىپ, اتشىباي, سۇلتانشارىپتەر قازاقتاردى باستاپ چيڭحايعا كىردى. سماعۇل, تۇڭعىشبايلار باستاعان قازاقتار چيڭحايدىڭ چاكا, دۋلان, گاس, ماحاي وڭىرلەرىنە بارىپ قونىستاندى.

تامىزدا, ەلىسحان ما بۋفاڭنىڭ قىرعىنىنا ءتوزىپ تۇرا الماي, چيڭحايدان تيبەتكە قاراي كوشتى. چيڭحايدىڭ التىنشوقى ساحاراسىندا ما پۋفاڭنىڭ ورىنباسار بريگادا كومانديرى حان جينباۋ قورشاپ الىپ, ولاردى دۋلانعا الىپ كەلدى. قوجاقىن, ءىڭىرباي قاتارلىلار باستاعان 800-دەن ارتىق ادام ءتۇن ىشىندە حان جينباۋ قاتارلى 70-تەن ارتىق ادامدى ءولتىرىپ, ەلىسحاندى قۇتىلدىردى.

ەلىسحان 200-دەن ارتىق ءۇي, مىڭنان ارتىق ادامدى باستاپ تيبەتكە قاراي كوشتى. ولاردىڭ ءبىر ءبولىمى ءۇندىستانعا دەيىن باردى.

1939-1940 جىلدارى ما پۋفاڭ ىلگەرىندى-كەيىندى گانسۋ-چيڭحاي جەرىندە ءۇش جۇزدەي قازاق وتباسىن قىناداي قىردى».

وسى جايلار تۋرالى حاليفا التاي «التايدان اۋعان ەل» كىتابىندا: «1940 جىلدىڭ جازى. ەلىسحان يت ارقاسى قيانداعى – التىنشوگەگە بارىپ قوندى. التىنشوگە – گانسۋ ولكەسىندە, تيبەت شەكەراسىنا جاقىن ولكە. كوزى اشىق, جالىن-سەرپىنى قايتپاعان جاس جىگىتتىڭ ەلدەن وقشاۋ, بولەك قونۋىنىڭ دا سەبەبى بار-دى. اتا-بابا امانات ەتكەن اتاجۇرت ارتتا قالدى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە وسى جەر, وسى ەل مەكەن بولا ما ەكەن؟! قايدا بارسا دا قورقىتتىڭ كورى. باياعى ءسان-سالتانات, ساۋىق-سايران كوزىنەن بۇل-بۇل ۇشقالى قاشان. اتتىڭ جالى, تۇيەنىڭ قومىندا ءوتىپ جاتقان سۇركەي تىرلىك, وسىنىڭ ءبارى ەلىسحاندى ءبىر ءسات وي شىرماۋىنان سەرپىلتىپ كورگەن ەمەس.

ارى-ويلاپ بەرى ويلاپ اعايىن, جولداس-جورالارىرمەن اقىلداسۋدى ءجون دەپ تاپقان ول ساۋىتباي, بەگي, قويشى, سابىرباي, ءىلياس, جاۋكىش قاتارلى ادامدارمەن اقىلداسا كەلىپ, تيبەت ارقىلى ءۇندىستانعا ءوتۋدى ءجون كورەدى...

ەلىسحان باستاعان توپ اتقا قونادى. ءسويتىپ, جاۋدى تاۋىپ, ولارعا سوققى بەرىلەدى. كوشتىڭ جولى تازارتىلادى», – دەپ باياندايدى.

وسى جەردەن 300-دەي وتباسى كەرى قايتقان ەكەن. ءبىراق, ەلىسحان ماۋ فاڭ مەن ۋ ياڭ گەنەرالدار قولىن قىرىپ, تيبەتكە كىرەدى. وسى جەردە زايىپ ءتايجى كوشىمەن قوسىلىپ, گيمالايدان ءوتىپ, كوش 1941 جىلى تامىز ايىندا ءۇندىستان شەكاراسىنان وتەدى. كوشپەن وتكەندەردى ساناعاندا جيىنى 3039 ادام بولادى. جول بويىنداعى قاندى قىرعىنداردان كەم دەگەندە 6-7 مىڭ ادام كوز جۇمعان ەكەن.  مۇزافاراباد جەرىنەن پاكىستاننىڭ ىشكى ايماقتارىنا جىلجيدى. اۋەلى تەرناۆاعا كوشىپ كەلەدى.

وسى جايلار ءسوز بولعاندا حاليفا التاي ءوز ەستەلىگىندە: ء«بىر كۇنى ءتارناۆاعا اعىلشىننىڭ ءۇندىستانداعى باس وكىلى سەر لورد حالفاكس دەيتىن ادام كەلدى...

بىز جاقتان ەلىسحان سويلەپ, بوسقىنداردىڭ ارىز-ارمانىن ايتتى. ءار ادامعا بوسقىن دەگەن بەلگى قاعاز بەرىلسە, بۇكىل ءۇندىستان كولەمىندە ءجۇرىپ-تۇرۋعا رۇقسات ەتىلسە, كىم قايدا بارىپ, قايدا ورنالاسادى ءوز ەركىندە بولسا, دەگەن وتىنىش-تىلەك ءبىلدىردى. ءبىزدىڭ قولىمىزعا بۇكىل ەل كولەمىندە ءجۇرىپ-تۇرۋعا رۇقسات ەتىلگەن, ۋاقىت مەرزىمى كورسەتىلمەگەن بوسقىن دەگەن قاعاز بەرىلدى. كوڭىلدەرىمىز كوتەرىلىپ, ارقامىز كەڭىگەندەي بولدى. سونىمەن, ءۇندىستاننىڭ قاي بۇرىشىنا بارامىز دەسەك, وسى قاعاز ارقىلى كەتە بەرەتىن بولدىق», - دەپ ەلىسحان باتىردىڭ ءۇندىستان جەرىندە قازاقتاردىڭ ەمىن-ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋى ءۇشىن رۇقسات الىپ بەرگەنىن ايتا وتىرىپ, كەز-كەلگەن ءتىلدى تەز ۇيرەنىپ, تەز ءتىل تابىسىپ كەتەتىن ەلىسحاننىڭ ەڭبەگىن اتاپ كورسەتەدى.

ەل پرەزيدەنتى ن.ا.نازارباەۆتىڭ شاقىرۋىمەن 1991 ج. اتاجۇرتىنا ءبىرجولاتا كوشىپ كەلگەن حاليفا التاي اتامىز (1917-2003) ءوزىنىڭ «ەستەلىكتەرىم», «اتا جۇرتتان انادولياعا دەيىن» جانە «التايدان اۋعان ەل» اتتى ەڭبەكتەرىندە حح عاسىردىڭ باسىنداعى قىتايداعى قازاقتاردىڭ ءومىر-تىنىسىنان, جەر-سۋىن تاستاپ, بەلگىسىز باعىتقا كوشىپ, ءۇندىستان اسىپ, تۇركيا جەرىنە بارعان قازاقتاردىڭ كوشى-قونى, ءوسىپ-ونۋ ەرەكشەلىگى مەن ءولىم-جىتىمى تۋرالى شىنايى تاريحىنا قاتىستى مالىمەتتەر بەرەدى.

ۇندىستاندا ولارعا ءۇندى اسكەرلەرى دە زورلىق كورسەتەدى. كوشتىڭ جارتىسىنان كوبى اۋا-رايىنا كوندىگە الماي قىرىلادى, سونىڭ ىشىندە ەلىسحاندا ءۇندى جەرىندە 35 جاسىندا ىندەتتەن قايتىس بولادى. ەسىمى سەيىتحان بورتانقاجى, سۇلەيمەن ءدارىبايۇلى سىندى اقىندار شىعارمالارىندا دا اتالادى.

35 جاستا قايتىس بولعانىمەن, قىتايدان شىققان كوشتى باستاعان ەلىسحان باتىردىڭ حالىق باسقارعان تۇلعالىق قاسيەتى ۇمىتىلماق ەمەس.

سول كوش كەزىندە التايدان شىعىپ, تۇركياعا جەتكەن قازاقتاردىڭ سانى جايلى  ايتار بولساق, 1938 جىلدىڭ سوڭىندا وعان دەيىنگى بومبىلاۋ مەن مىلتىق وعىنان, ارانداتۋلاردان امان قالىپ, التايدان «اقتابان شۇبىرىندى» بولىپ قاشقان قازاق كوشى 1939 ج. باسىندا 18 مىڭداي ادام دەپ سانالدى. ودان كەيىنگى قۋعىنداردىڭ ارقاسىندا قىتايدان اۋىپ, گيمالاي اسىپ, ءۇندىستانعا جەتكەن 3039 ادامنان اقىرىندا 1150-ى عانا قالادى, پاكىستان كەزىندە (1000 شاقتىدان 1400 ادام اراسىندا وسكەنىمەن), كەيىن تۇركياعا جەتكەن قازاقتار سانى 1379 ادام بولعان ەكەن».

التايدان اناتولياعا كوشكەن قازاقتاردىڭ تاريحىنا قاراعانىمىزدا 1941 جانە 1951 جىلدارى ەكى كەزەڭدە جەتى جەتەكشىنىڭ باسقارۋىندا ءۇندىستانعا كەلىپ جەتكەنىن كورەمىز. ولار:

1. 1941 جىلعى كوشتىڭ جەتەكشىلەرى: ەلىسحان ءتايجى, زايىپۇلى قۇسمان ءتايجى.
2. 1950 جىلعى كوشتىڭ جەتەكشىلەرى: دالەلحان جانىمحانۇلى, قاليبەك حاكىم, قۇسايىن ءتايجى, ءسۇلتانشارىپ ءتايجى, نۇرعوجاي باتىر.

ەل باسىنا ءىس تۇسكەندە شەشىم قابىلداپ, حالىقتى سوڭىنان ەرتە العان,  قامقور بولا بىلگەن قازاق تاريحىندا تۇلعالار تاريحي جادىندا قالارى ءسوزسىز. قازىرگى تۇركيادا ءوسىپ-ونىپ وتىرعان قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى وزدەرىن ەلىسحان باتىردىڭ ۇرپاقتارىمىز دەپ اتايدى. ال, قازاق تاريحىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتكەن شەتەلدىك قانداس تۇلعالار ۇلت تاريحىنان لايىقتى ورىن الۋى ءتيىس.

 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

 

1. مۇقامەتحانۇلى ن. ءحvىىى-حح عاسىرلارداعى قازاق-قىتاي بايلانىستارى. – الماتى, 1996.:
2. مۇقامەتحانۇلى ن. قىتايداعى قازاقتاردىڭ قوعامدىق تاريحى. - الماتى, 2000.؛
3. مۇقامەتحانۇلى ن. قازاق تاريحىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى. - پاۆلودار, 2010.
4. شاكەنۇلى ءجادي. قىتايداعى قازاقتار. – الماتى: دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى, 2007 جىل.
5. التاي ح. ەستەلىكتەرىم. – الماتى: مۇناي-گاز ونەركاسىبىنىڭ وقۋ ورتالىعى, 2003. – 113 ب.؛
6. حاليفا التاي. اتا جۇرتتان انادولىعا دەيىن. – الماتى,  2014.
7. حاليفا التاي. التايدان اۋعان ەل. – الماتى, 2014. – 272 ب.

 

ايجامال قۇدايبەرگەنوۆا

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, دوسەنت.

ش.ش.ۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينسيتۋتىنىڭ دەموگرافيا جانە حالىقتانۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى