بايراعىمىز – ءبورى. ۇرانىمىز – الاش ء(ىىى ءبولىم)

بايراعىمىز &ndash؛ ءبورى. ۇرانىمىز &ndash؛ الاشتىڭ بۇعان دەيىن بىرىنشى جانە ەكىنشى ءبولىمىن ءجاريالاعانبىز. ؛

ىىى ءبولىم. توتەم بابا + ۇلى ەنە = الاش

تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ اراسىنا كەڭ تاراعان تانىم بويىنشا الاش - ورتاق ۇران جانە تۇپكى بابا. ۇران مەن ۇلى بابا حالىقتىڭ توتەمدىك نانىم-تۇسىنىگىنە بايلانىستى قالىپتاساتىنى بەلگىلى. ءبورىلى بايراقتىڭ توتەمدىك سيپاتى سۋرەت ارقىلى انىق بولسا, سوزبەن جەتكەن «؛الاش»؛ ۇرانىنىڭ تۇپكى ماعىناسى وتە كومەسكى. بايراقتاعى ءبورى باسىندا قانداي كونەلىك سيپات بولسا, ۇرانعا اينالعان «؛الاش»؛ ۇرانىندا دا سونداي بەلگى بارى انىق. مۇنى العاش تىلگە تيەك ەتكەن الاش كوسەمى ءا. بوكەيحان ەدى. ول ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا الاش قازاق رۋلارىنىڭ ورتاق ۇرانى ەكەنىن ايتا كەلىپ: «؛...ني ودين يز ەتيح رودوۆ نە وتكازىۆاەتسيا وت پودچينەنيا, كرومە سۆوەگو رودوۆوگو چاستنوگو «؛ۋرانا»؛ (بوەۆوي كليچ), وبششەنارودنومۋ «؛الاش»؛ وبيازىۆاەششەمۋ كاجدوگو كيرگيزا بەسپرەكوسلوۆنو يدتي نا پوموشش وبيجەننومۋ سوبراتۋ, زابىۆايا داجە مەجدوۋسوبيسى ي حوتيا بى ۆ ۆيدۋ سيلنوگو نەپرياتەليا ي نەمينۋەموي وت نەگو سمەرتي. ەتا-تو سۆوەوبرازنايا ي ينتەرەسنايا جيزن كيرگيزوۆ وترازيلاس, كاك ۆ زەركالە, ۆ يح رازنووبرازنوي ي بوگاتوي ۋستنوي پوەزيي. منوگيە يز ەتيح ؛ پرويزۆەدەنيي نوسيات نا سەبە سلەدى گلۋبوكوي درەۆنوستي ي پەچات وتدالەننوگو پروشلوگو جيزني, بىتا ي ۆەروۆانيي كيرگيزوۆ»؛, -دەپ جازادى.

«؛اجال كەبىنىن كيەتىن قاۋىپكە قاراماستان الاش ۇرانىنىڭ سوڭىنا ەرەتىن قازاقتىڭ»؛ كونە دۇنيەتانىمىندا «؛الاشقا»؛ قاتىستى كومەسكى تانىم بار ەكەندىگىن م. دۋلاتوۆ تا اتاپ وتەدى. ول بىلاي دەپ جازادى: «؛قازاقتىڭ نە سەبەپتەن الاش, نە سەبەپتەن قازاق, ءۇش ءجۇز اتاعانىن باياندايتىن بۇلاردان باسقا دا ەرتەگىلەر بار&hellip؛ ءبىراق مۇنداي ەرتەگىلەر قازاقتىڭ اتى, تەگىن زەرتتەۋشىلەردى ويعا قالدىرارلىق جەرى بار. ماسەلەن, قازاق, يا الاش, قالاي دا بولسا, ءبىر كىسى-رۋ باسى ەمەس ەكەنى راس-اۋ, ايتپەسە بىرىنە-بىرى قايشى كەلە بەرسە دە, كوپتەگەن حالىق اۋزىندا سويلەنىپ ەرتەگى بولىپ جۇرگەنىنە قاراعاندا, «؛قازاق»؛, «؛الاش»؛ سوزدەرىنىڭ تۇبىندە ءبىر كومەسكىلىك بار عوي دەگىزەتىن. تاريحشىلار مۇنداي ەرتەگى سوزدەردى دە ەسكەرۋسىز قالدىرماي, تۇبىندە سالىستىرا, قورىتا كەلە ءبىر دالەلدى ماعىنا شىعارۋعا بولار دەگەن ۇمىتپەن جيناپ جازادى. ءبىراق ءالى كۇنگە شەيىن ونداي سوزدەردى قولدانىپ ءبىر ناتيجە شىعارعان ءجوق»؛

حىح عاسىردىڭ سوڭى, حح عاسىردىڭ ؛ باسىندا الاش زيالىلارىنىڭ تاراپىنان قويىلعان بۇل ماسەلە ءالى كۇنگە دەيىن ءوز ماڭىزىن جويعان جوق. بىزدىڭشە, الاش ۇرانىن جالپى حالىقتىق دۇنيەتانىممەن, اتاپ ايتقاندا, تۇركى-موڭعول كەڭىستىگىندەگى حالىقتاردىڭ توتەمدىك نانىم-سەنىمىمەن جانە كوشپەلىلىك تانىممەن بايلانىستىرا زەرتتەگەن دۇرىس. ويتكەنى «؛الاش»؛ - قىرعىز, قاراقالپاق, نوعاي, وزبەك سىندى كوشپەلى تۇركى حالىقتارىنا دا ورتاق ۇران. ءتىپتى, گ.پوتانيننىڭ ايتۋىنشا, «؛الاش»؛ ۇرانىن موڭعولدار دا قولدانادى. قازاق تاريحشىسى م. تىنىشباەۆ قىرعىز بەن قاراقالپاقتار قازاقتارمەن ءجۇز ارقىلى ەمەس, ورتاق «؛الاش»؛ ۇرانى ارقىلى بىرىگەتىنىن اتاپ وتەدى. تۇركى-موڭعولدىق تۋىسقان حالىقتاردى الاش ۇعىمى ارقىلى جاقىنداتىپ تۇرعان باستى نارسەنىڭ ءبىرى - تەگى مەن ءتىلى ءبىر تۋىسقاندىق قانا ەمەس, كوشپەلى تۇرمىس-تىرشىلىكتەن تۋىندايتىن دۇنيەتانىمنىڭ بىرىزدىلىگى.

دۇنيەتانىمنىڭ بىرىزدىلىگى كوشپەلى حالىقتاردىڭ سىرتقى جاۋعا بىرگە تىزە قوسىپ كۇرەسۋ ءۇمىتى مەن تىلەگىنە دە سۇيەۋ بولادى. كوشپەلى تۇركى حالىقتارىن, ياعني «؛الاشتى»؛ ءبىر شاڭىراق استىنا بىرىكتىرۋگە ۇمتىلۋ كورىنىسى قازاق تاريحىندا بىرنەشە رەت ورىن العان ەدى. ايتالىق, ءحۇىىى عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە حاندىق بيلىك پەن وتارشىلدىق ەزگىگە قارسى كوتەرىلىستىڭ جەتەكشىسى سىرىم باتىر كوشپەلى تىرشىلىك ەتەتىن التى الاش حالقىن-قاراقالپاق, سارت, وزبەك, قازاق, تۇركمەن, ەستەكتەردى(باشقۇرت) ورىس ۇكىمەتىنە قارسى بىرىگىپ كۇرەسۋگە شاقىرعاندىعى تۋرالى اڭىز ساقتالعان. ول: «؛مى &ndash؛ كاراكالپاكي, سارتى, ۋزبەكي, كازاحي, تۋركمەنى ي ەستەكي- ۆسە ەتي شەست نارودنوستەي دولجنى وبەدينيتسيا ي ۆىستۋپيت ۆوينويۋ پروتيۆ رۋسسكوگو ساريا, يناچە ون پوودينوچكە رازوبەت كاجدوگو يز ناس»؛,- دەگەن ۇندەۋ تاستاعان.

قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى دا كورشىلەس قىرعىز حالقىن رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى كوتەرۋگە ۇمتىلعانى تاريحتان بەلگىلى. ولاي بولسا, قازاقتاردا الاش ۇعىمىنا قاتىستى دۇنيەتانىم وزگە تۇركى تەكتەس حالىقتارعا قاراعاندا تەرەڭىرەك ساقتالعان. قازاقتىڭ شەجىرەسى دە الاشتان تاراتىلىپ, العاشقى حاننىڭ ەسىمى دە الاشا. الاش تۋرالى شەجىرەلەردە كوشپەلى حالىقتاردىڭ (وزبەك(قازىرگى وزبەك حالقى ەمەس, كوشپەلى كونە وزبەك), قارقالپاق, تۇركىمەن) اتتارى اتالسا, الاشا حان تۋرالى اڭىزداردا دالالىق ولكەدە ەركىن كوشىپ-قونىپ جۇرگەن, ەرجۇرەك تاۋەلسىز كوشپەلى تۇرمىس ارداقتاۋ سارىنى باسىمدىلىق تانىتادى.

كوشپەلى, ەركىن تۇرمىستى اڭساۋ سارىنى ءماشھۇر ءجۇسىپ جازبالارىنا تىركەلگەن اڭىزدىڭ مازمۇنىنان ايقىن كورىنەدى. ونىڭ قىسقاشا مازمۇنى مىناداي: «؛بۇقارا حانى (نازار اۋدارىڭىز:وتىرىقشى ولكەنىڭ ءحانى-ا.ا.) قىزىل ارىستاننىڭ انادان الا تۋعاندىقتان سىرداريادان ءارى وتكىزىپ (دالالىق ولكەگە-ا.ا.) قۋىپ جىبەرەگەن بالاسى الاشا ۋاقىت وتە كەلە ەل بولىپ قاتتى كۇشەيەدى. ونى ەستىگەن حان قوتان, قوعام, قوندىگەر, قوبان, مايقى بيلەرگە ەلشى جىبەرىپ بالاسىن قايتارۋدى سۇرايدى. بيلەر ءوز تاراپىنان ءجۇز جىگىت جىگىتتى جىبەرىپ قايتسىن دەگەن ؛ حان تىلەگىن جەتكىزگەندە الاشا حان ماڭىنداعىلار:

«؛اتى بەستىسىندە قارتاياتىن,

جىگىت جيىرما بەسىندە قارتاياتىن,

كوك ءشوپتى جۇلعاننان باسقا ءىسى جوق,

ەركەگى ات بولاتىن, ۇرعاشىسى جات بولاتىن,

تىماقتى تاقياعا ايىرباستايتىن,

پىشاقتى قاسىققا ايىرباستايتىن,

تارى مەن بيدايدىڭ نانىن جەگەنگە,

جاۋمەن كوجەنىڭ سۋىن ىشكەگە قۇتىراتىن,

بودەنەنىڭ ءبىر سانىن جەگەنگە كۇپتى بولاتىن سارتتىڭ جاز بولسا تۇزىن, قىس بولسا وتىنى مەن كومىرىن تاسىعاننان باسقا قىزىعى جوق جەردە نە اقىلارىڭ بار؟»؛, - دەپ جاۋاپ قاتىپ, وتىرىقشى ءومىردى جاقتىرمايتىنىن جەتكىزەدى. ء«؛بىز ەندى ەل بولعانىمىزدى, جۇرت بولعانىمىزدى جۇرت كوزىنە تۇسىرەلىك»؛ دەپ الاشانى ۇلىتاۋدىڭ باسىندا حان سايلايدى»؛. اڭىزدىڭ سوڭى كوشپەلى قازاقتارعا بيلىك قۇرعان الاشا حاننىڭ تۇسى حالىق تۇرمىسىنىڭ باعى جانىپ, تاتۋلىعى جاراسقاندىعىن ماتەل سوزبەن جەتكىزەدى:

«؛كەشە الاش, الاش بولعاندا,

الاشا حان ءبولعاندا,

ۇيىمىز اعاش بولعاندا,

ۇرانىمىز الاش ءبولعاندا,

ۇش ءجۇزدىڭ بالاسى قازاق ەمەس پە ەدىك؟!»؛

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ اڭىزداعى ء«؛ۇيىمىز - اعاش»؛ دەگەن تىركەس - كوشپەلى تۇرمىستىڭ باستى سيمۆولى كيگىز ءۇيدىڭ بەينەسى. ال «؛ۇرانىمىز الاش ءبولعاندا//ۇش ءجۇزدىڭ بالاسى قازاق ەمەس پە ەدىك»؛ دەگەن جولدار «؛الاش»؛ ۇرانى ارقىلى كوشپەلى قازاق رۋلارىنىڭ ءۇش ءجۇز بولىپ بىرىككەندىگىنەن حابار بەرىپ تۇر.  ؛«؛قازاق حالقىنىڭ, - دەپ جازادى ق. حاليد,- «؛ۇران»؛ دەيتىن ءسوزى بار. قىزدىرۋ, جينالۋ, قايرات بەرۋ ماعىناسىندا ايتىلادى. ء...ار رۋدىڭ وزىنە ءتان ۇرانى بولادى. ەگەر وزگە تايپالارمەن ۇرىس-قاقتىعىس بولا قالسا, «؛الاش, الاش»؛ دەپ شاقىرادى»؛.

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ الاش ۇرانى, ءسوز جوق, «؛وزگە تايپالارمەن ۇرىس-قاقتىعىستا»؛ شاقىرىلاتىن «؛بۇكىل اسكەرگە ورتاق ۇران»؛. سوعىس, ۇرىس ۇستىندە جاۋلاسۋشى جاقتار ۇران ءسوزى ارقىلى وزدەرىنە جاردەمگە, كومەككە كەلەتىن توتەم باباسىن, ارۋاق يەلەرىن, اۋليە-انبيەلەردى, پىرلەردى شاقىرادى. «؛الاش»؛ - يا توتەم بابا, يا قۇدىرەتتى ارۋاق يەسى.

«؛الاش»؛ ۇرانىندا قالماق, موڭعول تىلىندەگى «؛كىسى ولتىرگىش»؛, «؛جان العىش»؛ دەگەن ماعىنا بار ەكەندىگى بەلگىلى. ء ؛بىراق ول قالماق, موڭعول تىلدەرىنە قالاي ورنىققان. بىزدىڭشە, ول كوشپەلىلەردىڭ ء«؛بورى, قاسقىر»؛ دەگەن ۇعىمنان الىنعان. الاش &ndash؛ جىرتقىش قاسقىردىڭ اتىن تۋرا اتاماي, تۇسپالداپ اتايتىن كوپ اتاۋلارىنىڭ ءبىرى. مىسالى, قازاقتار قاسقىردى ء«؛بورى»؛, «؛يت-قۇس»؛, «؛سىرتتان»؛ دەپ تە اتايدى.

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ «؛الاش»؛ ءسوزىنىڭ قاسقىر ۇعىمىن بەرەتىن  ؛ماعىناسىنىڭ تۇزىلۋىنە كوشپەلى تۇركى-موڭعول تەكتەس حالىقتاردىڭ كونە ميفتىك تۇسىنىگى ارقاۋ بولعانعا ۇقسايدى. بۇل تۇسىنىكتىڭ قالىپتاسۋىنا شىڭعىس حاننىڭ ارعى شىققان تەگىن باياندايتىن كونە ميفتىك مازمۇن ارالاس شەجىرەلىك اڭىزدىڭ تىكەلەي اسەرى بار دەپ ەسەپتەيمىز.

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ كونە ميفتىك اڭىز موڭعول تايپاسىن بورتە شىنۋا (بۇل ەسىم قاسقىر دەگەن ماعىنا بەرەدى &ndash؛ ءا.ا.) مەن مارال سۇلۋدان تاراتادى. ولار كوك ءتاڭىرنىڭ جەبەۋىمەن تەڭىزدەن ءوتىپ, بۇرحان قالدىن دەگەن تاۋدى مەكەن ەتەدى. بۇلاردان بەس-التى ۇرپاق وتكەننەن كەيىن بورىقشىن(«؛شىن»؛, ياعني «؛چين»؛ ؛ قاسقىر دەگەندى بىلدىرەدى-ا.ا.) اتتى بالا تۋادى. بورىقشىننان دۇبا سوقىر مەن دوبۋ مەرگەن دەگەن ەكى بالا دۇنيگە كەلەدى. دوبۋ مەرگەن الاڭ قوعا دەگەن قىزعا ۇيلەنەدى. الاڭ قوعا دوبۋ مەرگەنگە تيگەن سوڭ بەلكۇنتەي, بەكۇنتەي ەسىمدى ەكى ۇل تۋادى. ال, دۋا سوقىردىڭ ءتورت بالاسى بار ەدى. دۇبا سوقىر ولگەن سوڭ, ونىڭ بالالارى دوبۋ مەرگەندى كوزگە ىلمەي, كەلەكە ەتىپ, ءوز جوندەرىنە كەتەدى... ءسويتىپ جۇرگەندە, بوبۋ مەرگەن عايىپ بولادى. دوبۋ مەرگەن عايىپ بولعاننان كەيىن الاڭ قوعا ەرسىز ءجۇرىپ, ؛ بۇقا قاتىعى, بۇقۇچي سالچي, بودانشار مۇنقاق ەسىمدى ءۇش ۇل تۋادى. بەلكۇنتەي, بەكۇنتەي ەكى ۇلى شەشەلەرىن مىنا ۇلداردى قالاي تۋدى دەپ جاسىرىن اڭگىمە ەتىپ: «؛اعايىن-تۋىستاردا ءوزى تۇرعىلاس ادام جوق. سوندا بۇل ۇلدار كىمدىكى بولدى؟ مىنا ماقالىق بايعۇداي ادامى باسشىلىق ەتەدى. سونىكى شىعار؟!»؛,- دەپ شۇيىركەلەسكەنىن الاڭ قوعا سەزىپ, كوكتەمنىڭ ءبىر كۇنى سۇرلەنگەن قويدىڭ ەتىن اسىپ, بەس ۇلىن قاسىنا شاقىرىپ, قاتارلاستىرا وتىرعىزىپ ءبىر-بىر جەبە ۇستاتىپ: «؛ۇلدارىم, وسى جەبەنى سىندىرىڭدار!»؛, - دەيدى. ۇلدارى سىندىرىپ تاستايدى. جانە تاعى دا جەبەنى بىرىكتىرىپ ۇستاعاندا, ونى ەشكىم سىندىرا المايدى. سوندا شەشەسى الاڭ قوعا ءبۇي دەيدى: «؛ەكى ۇلىم, سەندەر مىنا تۋعان ءۇش ۇلدى كىمنىڭ بالالارى بولدى دەپ كۇدىكتەنەسىڭدەر! كۇدىكتەنگەندەرىڭ دۇرىس! ءار ءتۇن سايىن سارى شەگىر ادام كەلىپ, قۇرساعىمدى سيپاپ تۇڭىلىك, ماڭدايشىدان ساۋلەدەي ەنىپ, كۇن مەن اي جارقىراپ شىعار شاقتا سارى يت بولىپ, جالانىپ-جۇقتانىپ شىعىپ كەتەتىن ەدى. سوعان قاراپ مەن بۇلاردى ءتاڭىردىڭ ۇلدارى ما دەپ ويلايمىن! قاراشا ادامعا تەڭەپ, ءسوز ەتپەي-اق قويىڭدار! كۇندەردىڭ كۇنىندە قيىردىڭ قاعانى, ۇلىستىڭ يەسى بولعان تۇستا, سوندا ۇعاسىڭدار, سەندەر! قارا باستى كىسىلەر ەمەس. ايتەۋىر, سەن ەكەۋىنىڭ كولەڭكە-نوكەرلەرىڭ بولسىن!»؛ دەيدى. ەكى ۇلى ءۇن قاتپايدى. الاڭ قوعا تاعى دا ۇلدارىنا وسيەت ەتىپ:

«؛سەن &ndash؛ بەس ۇلىم, ءبىر قۇرساقتان تۋدىڭدار,

سەن بەسەۋىڭ تاتۋ بولماساڭدار &ndash؛

جاڭاعى جالعىز جەبەدەي وڭاي جەڭىلەسىڭدەر.

جاڭاعى بىرىككەن جەبەدەي بىرلىكتى بولساڭدار &ndash؛

سەندەردى كىم جەڭە الار ەدى!»؛, -دەيدى.

سودان كەشىكپەي الاڭ قوعا عايىپ بولادى»؛

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ بۇل ءميفتىڭ جالعاسىندا الاڭ سۇلۋدىڭ كۇيەۋسىز تاپقان ءۇش ۇلىنىڭ كەنجەسى بودانشاردىڭ ۇرپاعىنان شىڭعىس حاننىڭ دۇنيەگە كەلگەنى باياندالادى. ولاي بولاتىن بولسا, شىڭعىس حاننىڭ تەگىندە كوك ءتاڭىرى قولداعان ءبورى توتەمىنىڭ تابى بار. ءحۇى عاسىردا جازباعا تۇسە باستاعان «؛التىن توبچىدا»؛ ول ءيتتىڭ بەينەسىندە. قازاق ۇعىمى - ءۇشىن يت پەن قاسقىر ءبىر تۇقىم. ؛ قازاقتار قاسقىردى كەيدە يت (يت-قۇس) دەپ تە اتايدى.  ؛سوندىقتان بولار الاڭ قوعا تۋرالى ايتىلاتىن ءميفتىڭ ؛ قازاق اراسىنان گ. پوتانين جازىپ العان نۇسقاسىندا كوكتەن تۇسەتىن ساۋلە ؛ قاسقىر بەينەسىندە: ؛ «؛دۋيۋن &ndash؛ بايان يمەل سىنوۆەي وت پەرۆوي جەنى؛ پوتوم ون ۆزيال الانگۋ؛ ۋميرايا, ون سكازال سۆوەي جەنە الانگۋ, چتو ون بۋدەت پريحوديت ك نەي ۆ ۆيدە سۆەتا, ا ۋحوديت ۆ ۆيدە ۆولكا. ي ون پريحوديل, ا ۋحوديا ۆوسكليسال: «؛چينگيس! چينگيس!»؛ ۋ الانگۋ روديلسيا سىن چينگيس. براتيا سكازالي: «؛رەبەنوك روديلسيا بەز وتسا! زناچيت ون پريجيت وت نەزاكوننوگو مۋجا»؛. وني حوتەلي ۋبيت چينگيسا. چينگيس, بۋدۋچي ەششە مالچيكوم, بەجال ۆۆەرح پو رەكە كۋرلەن...»؛.

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ءدال وسىنداي مازمۇنداعى ميف قاراقالپاقتار اراسىندا دا ايتىلادى. وندا الاڭ قۋاعا ساۋلە بولىپ كەلىپ, قاسقىر بولىپ شىعىپ بارا جاتقان كۇيەۋى ءۇش رەت «؛شىڭعىس»؛ دەپ ايقايلايدى. الاۋ قۋادان تۋعان بالانى شىڭعىس دەپ اتاپ, ونى حان دەپ تانيدى.

الاڭ قوعاعا ساۋلە بولىپ كەلىپ جۇرگەن توتەم, ارۋاق &ndash؛ قاسقىر. ال قاسقىر موڭعول تىلىندە «؛چينو, شينا, شونو»؛ دەگەن سوزبەن بەرىلەدى. وسىدان بارىپ تۇركى-موڭعول تەكتەس كوشپەلىلەر وزدەرىن ۇلى ەنە الاڭ مەن توتەم بابا «؛شونونىڭ»؛ ۇرپاعىمىز دەپ تانىعانعا ۇقسايدى. «؛الاڭ»؛ مەن «؛شيشا, شونو»؛ كىرىگە بىرىگۋىنەن (تىلدە سوزدەر كىرىگە بىرىككەندە دىبىستاردىڭ ءتۇسىپ قالۋ نەمەسە بىرىنە-بىرىنىڭ جۇتىلۋ قۇبىلىستارى جۇرەدى) «؛الاش»؛ (الاڭ + شونو (چينو, چين) = الاش) ءسوزى ورنىققان دەپ سانايمىز.

ەكى ءسوزدىڭ بىرىگۋى ارقىلى جاڭا ءسوز تۇزەۋ &ndash؛ تۇركى تىلىندە ءجيى كەزدەسەتىن تىلدىك قۇبىلىس. بۇل تىلدىك قۇبىلىس ميفتىك جۇيرىك تازى قۇماي ءيتتىڭ اتاۋىندا دا ءجۇر. «؛قۇماي»؛ ءسوزى ەكى تۇبىردەن (قۋ+ۇماي) بىرىككەن. مۇنداعى قۋ &ndash؛ قۇس, ۇماي (انا) &ndash؛ وتباسىنىڭ كيەسى. وسى كورىنىستەرگە بايلانىستى ءبىزدىڭ تىلىمىزدە ء«؛يتتىڭ يەسى بولسا, ءبورىنىڭ ءتاڭىرىسى بار»؛ دەگەن ماتەل ءسوز قالىپتاسقان. قۇماي يت &ndash؛ وتباسىنىڭ كۇزەتشىسى بولسا (ۇماي انا &ndash؛ وتباسىنىڭ كيەسى), الاش, ياعني ءبورى &ndash؛ ءتاڭىرىنىڭ ەلشىسى رەتىندە ۇلىستىڭ جەبەۋشىسى, كۇزەتشىسى.

«؛چينو»؛, ياعني قاسقىر ۇعىمى تەمۋچين, شىڭعىس ەسىمدەرىندە دە ورىن العان. بۇل ورايدا, «؛اقساق قۇلان-جوشى حان»؛ كۇي  ؛اڭىزىنىڭ ءبىر نۇسقاسىندا جوشىنىڭ اكەسى الاشا حان بولىپ  ؛ايتىلاتىنىن ەسكە سالعىمىز كەلەدى. سونىمەن قاتار ءۇش ءجۇز قازاقتىڭ كىشى ءجۇزى الشىن دەگەن تايپا بىرلەستىگىنەن تۇرادى. وسى اتاۋداعى «؛شىن»؛ ءسوزى قاسقىر ۇعىمىنىڭ موڭعول تىلىندەگى بالاماسىنا جاقىن. قازاق تاريحشىسى م.تىنىشپاەۆ «؛الاش»؛ ۇرانىن نەگىزىنەن التايدى جايلاعان الشىن تايپالارى الىپ كەلگەن دەپ ەسەپتەيدى.

قازاق فولكلورىنىڭ ماتەريالدارى بويىنشا, الاش &ndash؛ ءتۇرلى تايپالاردىڭ وداعىنان قۇرىلعان ء«؛ۇش ءجۇز قازاق»؛ اتتى ساياسي بىرلەستىكتىڭ جالپىحالىقتىق ۇرانى. قازاق اڭىزى: «؛الاش»؛ دەگەن اتتى ۇرانعا قويىپ, جاۋعا شاپقاندا «؛الاش, الاش»؛ دەپ شابىڭدار. «؛الاش, الاش»؛ دەمەگەندى اكەڭ دە بولسا ۇرىپ جىق دەپ باتا قىلىسىپتى»؛,- دەيدى. ؛ دەمەك, الاش ۇرانى ؛ اكە ورنىنان ؛ دا جوعارى ۇعىم. سەبەبى ول تۇپكى &ndash؛ توتەم بابا.

ۇلى ەنە الاڭ اتاۋى جىراۋلار شىعارماسىندا دا كەزدەسەدى. ايتالىق, ءحۇى عاسىردا ءومىر سۇرگەن اتاقتى جىراۋ قازتۋعاننىڭ ؛ «؛ەدىلمەن قوشتاسۋ»؛ اتتى تولعاۋ جىرىنىڭ باستاۋى «؛الاڭ»؛ دەگەن ءسوزدى بىرنەشە رەت قايتالاۋدان باستالادى:

الاڭ دا, الاڭ, الاڭ جۇرت,

اق الا وردام قونعان جۇرت...

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ وسىنداعى «؛الاڭ»؛ اتاۋى -  ؛كونە اڭىزداعى الاڭ قوعا بەينەسى بولۋى ابدەن مۇمكىن. تولعاۋعا بۇل ءسوزدىڭ ارقاۋ بولىپ وتىرعانىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بىرىنشىدەن, اڭىزداعى الاڭ قوعا بەس ۇلىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ, بىرلىكتى وسيەت ەتكەن بولاتىن. ەكىنشىدەن, اكەسىز تۋعاندىقتان ەلدەن قۋىلعان شىڭعىس حاندى مايقى ؛ باستاعان 12 بي  ؛بالانىڭ شەشەسى الاڭ قوعانىڭ ءجون سىلتەۋىمەن تاۋىپ الىپ, جۇرتقا اكەلىپ حان ەتەتىن. تولعاۋ تىلىمەن ايتساق, «؛اق الا وردا»؛ تىگىلگەن ەدى. دەمەك, «؛الاڭ جۇرت»؛ - ءبىر انادان تۋعان ۇلداردىڭ جۇرتى ءارى بىرلىكتىڭ سيمۆولى.

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ الاڭ قوعانىڭ بەينەسى مەن ونىڭ بەس ۇلىنا بەرگەن وسيەتى ؛ تۇسپالدى بەينەلى سوزبەن ماحامبەتتىڭ تولعاۋىندا دا ءايتىلادى:

بىز ءبىر ەنەدەن ءبىر ەدىك,

بىز ەنەدەن ەكى ەدىك.

ەكەۋىمىز جۇرگەندە,

بىر-بىرىمىزگە ەس ەدىك.

بىر ەنەدەن ءۇش ەدىك,

ۇشەۋىمىز جۇرگەندە,

تولىپ جاتقان كۇش ەدىك.

بىر ەنەدەن بەس ەدىك,

بەسەۋىمىز جۇرگەندە,

الاشقا بولمان دەۋشى ەدىك.

وتەمىستەن تۋعان ون ەدىك,

ونىمىز اتقا مىنگەندە,

جەر قايىسقان قول ەدىك.

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ماحامبەتتىڭ «؛ەنە»؛ دەپ وتىرعانى - الاڭ قوعا, ال بەسكە دەيىن سانامالاپ وتىرعان تۇستارى - الاڭ قوعاعا قاتىستى ايتىلاتىن كونە اڭىزدىڭ كوركەم ولەڭدەگى جاڭعىرىعى. اقىن ء«؛تورت»؛ دەگەن ءسوزدى ايتپايدى. ويتكەنى اڭىزدا ءتورت ۇل دەگەن دەرەك جوق. اقىن الاڭ قوعانىڭ كۇيەۋدەن تاپقان ەكى ۇلى مەن قۇدىرەتتىڭ ء(بورىنىڭ) قولداۋىمەن دۇنيەگە كەلتىرگەن ءۇش بالانى قوسىپ ء«؛بىر ەنەدەن بەس ەدىك»؛ دەپ اڭىزداعى بەس بالانى مەگزەيدى. ول ولەڭدە ەنەدەن تۋعان بەس بالاعا اتادان (وتەمىستەن) تۋعان ون بالا قوسىلىپ, «؛جەر قايىسقان قول ەدىك»؛ دەپ جىرلانعان. اقىننىڭ «؛بەسەۋىمىز جۇرگەندە// الاشقا بولمان دەۋشى ەدىك»؛ دەگەن جولداعى سوزدەر &ndash؛ بىرلىكتى ناسيحاتتاۋ, الاڭ سۇلۋدىڭ بەس بالاسىنا بىرلىكتى وسيەت ەتكەن قايتا ءبىر ەسكە سالۋ. ماحامبەت اقىننىڭ اتالمىش تولعاۋى بىرلىكتى, تەگەۋىرىنى مىقتى قايسارلىقتى اڭساعان تىلەكتەن تۋعان.

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ سوڭعى ءتۇيىن. كوشپەلىلەرگە «؛الاشتىڭ»؛ ۇران بولىپ جۇرگەن سەبەبى بىرنەشەۋ. بىرىنشىدەن, ول - ەۋرازيا كەڭىستىگىندە ءحىىى عاسىردان باستاپ تۇتاس دۇنيەتانىمعا اينالعان ءشىڭعىسيزمنىڭ باستاۋ ارناسى. ەكىنشىدەن, الاش - ءبىر انا مەن ءبىر اتادان (توتەم بابادان) تاراعان ۇعىمنىڭ تۇسىنىگى. ۇشىنشىدەن, الاش - بىرلىكتىڭ سيمۆولى.

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ حح عاسىردىڭ باسىندا الاش زيالىلارى قازاققا ورتاق «؛الاش»؛ ۇرانىنداعى بىرلىكتىڭ ءرامىزىن ساياسي كۇرەستىڭ تەحنولوگياسىنا ءساتتى پايدالانا ءبىلدى. وتارلىق ساياساتتىڭ سالدارىنان رۋحى تۇسكەن, بىتىراپ بىرلىگى قاشقان ەل-جۇرتتى از ۋاقىت ىشىندە ؛ الاش پارتياسىنىڭ ماڭىنا توپتاستىرىپ, الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىن قۇردى. بۇگىنگى ساياسي پارتيالارعا دا الاش زيالىلارىنىڭ تاجىريبەسىن پايدالانا بىلگەنى ابزال.

اتا-بابالارىمىز جاۋعا شاپقاندا ءبورى بايراقتى كوتەرىپ, باتىرلىق, جاۋىنگەرلىك  ؛رۋحتى «؛الاش»؛ ۇرانى ارقىلى شاقىرىپ, شەپتى جىگەرلەندىردى. بىزدەر قازاق دەگەننەن ەركىندىك پەن ازاتتىلىقتى, الاش دەگەننەن بىرلىك پەن تاتۋلىقتى ءتۇيسىنۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق كودتىڭ ءبىر ۇشى وسى باستاۋلاردادا جاتىر دەپ سانايمىز. رۋحاني جاڭعىرۋ بوي العان ۇلى دالادا الاشتىڭ مۇراتىن ينتەللەكتىكتىك تەحنولوگيا (اقىل-وي) باسىمدىلىعىنا نەگىزدەلگەن ەكونوميكالىق تالاس-تارتىستىڭ قاتاڭ باسەكەلەسىندە جۇزەگە اسىرا ءبىلۋ, ونى ساقتاپ, ارداقتاپ, دامىتا جۇرگىزۋ - ءار قازاقتىڭ باستى پارىزى.

 ؛شىڭعىس الاشا

"ۇلت بولمىسى" بايقاۋىنا ارنالعان شىعارما