جەرگىلىكتى سوزدەر مەكتەپ وقۋلىقتارىندا جازىلماۋى كەرەك

 ؛

 ؛  ؛ قازىرگى قازاق مەكتەپتەرىندەگى وقۋلىقتار شالا قازاق تىلىندە قۇراستىرىلىپ, مەكتەپتەردە وقۋشىلارعا قازاقتىڭ تازا ءتىلىن ەمەس, شالا قازاق ءتىلىن وقىتۋعا كىرىسكەن. (شالا قازاق ءتىلىن وقىتۋ دەگەنىمىز نە؟ ول &ndash؛ ءتىلدى بۇزۋ ارەكەتتەرىن وقۋ قۇرالدارى ارقىلى دا ىسكە اسىرۋ). وقۋلىقتاردىڭ اتتارىنا دەيىن وزگەرتىلگەن. (ساۋات اشۋ, ءوزىن-وزى تانۋ, ادەبيەتتىك وقۋ ت.ب.). ورىس مەكتەپتەرىنە ارنالعان وقۋلىقتاردىڭ اتتارىن قازاقشاعا اۋدارۋ جولىمەن, قازاقشا وقۋلىقتاردىڭ بۇرىنعى ءتول اتاۋلارىن وزگەرتىپ, ولاردى قولدانۋدان الىپ تاستاعان. وقۋلىقتاردىڭ سوڭعى بەتىن اشساڭىز, باسىلىمى, تارالىمى, تىركەلىمى, ءپىشىمى, باسىلىس, تاپسىرىس سياقتى شالا قازاق ءتىلىنىڭ سوزدەرىنەن كوز سۇرىنەدى. (دۇرىسى: باسىلۋى, تارالۋى, تىركەلۋى, كولەمى, بارلىعى (100 دانا), تاپسىرعان رەتتىك ءنومىرى ت.ب) شالا قازاق تىلىندە قۇراستىرىلعان وقۋلىقتار, وسىنداي ءتىل بۇزىلعان زاماندا, وقۋشىلاردىڭ بۇزىلعان تىلدەرىن تۇزەتپەيدى. ارى قاراي بۇزادى. ءتىلدى بۇزۋ ارەكەتتەرى توقتاتىلماي ء(بىلىم سالاسىندا عانا ەمەس, ونەر, عىلىم, ءباسپاسوز, مادەنيەت, ءدىن ت.ب. سالالاردا دا) وسىلاي جالعاسا بەرەتىن بولسا, قازاق حالقى تاياۋ بولاشاقتا ءوزىنىڭ انا تىلىنەن تولىق ايىرىلىپ, ەرىكسىز باسقا ءبىر ۇلتتىڭ تىلىنە وتۋگە ءماجبۇر بولادى. شالا قازاقتاردىڭ بۇزىلعان سوزدەردەن تۇراتىن تىلدەرى ء(بىلىمدى (قاز-ا)- بىلىكتى (شالا قاز-ا), ۇستازدىق ەتۋ &ndash؛ پەداگوگتىق ءبىلىم بەرۋ, دارىگەرلىك جەدەل جاردەم &ndash؛ شۇعىل مەديسينالىق جاردەم, تۇرمىستىق ؛زات قالدىقتارىن قابىلداۋ-قايتالاما شيكىزات قابىلداۋ, ءوتىنىش بەرۋ-وتىنىمدەرىن قابىلداۋ ت.ب) ەشقاشان ءتىل بولىپ قالىپتاسپايدى. قازاق ءتىلىنىڭ تىلدىك قاسيەتىنىڭ (دىبىس ۇندەستىگىنىڭ) جويىلۋى, وقۋشىلاردىڭ تىلدەرى ساۋ بولسا دا, ساقاۋلىققا ۇرىنۋى (باردىم عو, باردىق قو, كەلاپتى, باراپتى, ان اققا (دۇرىسى: انا جاققا), ار قاراتاي (دۇرىسى: ارى قاراي) ت.ب), قازاقشا سوزدەردى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىمەن ايتا المايتىن جاعدايعا جەتۋى (سەن با, مەن با؟ دۇرىسى: سەن بە, مەن بە؟), وسىنىڭ ايقىن مىسالى. ءتىپتى ولارعا ۇستازدىق ەتىپ جۇرگەن مۇعالىمدەردىڭ كوپشىلىگى, قازاقشا سوزدەردى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىمەن ايتا المايدى. (تۇسىندىڭدەر ما, سالاماتسىز با؟ دۇرىسى: تۇسىندىڭدەر مە, سالەمەتسىز بە؟) شالا قازاق ءتىلىنىڭ قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىنا تاراپ, قازاق ءتىلىن بۇزىلعان شالا تىلگە اينالدىرىپ جىبەرۋى, قالاي ورىن العان؟ مۇنىڭ ارعى جاعىندا دا, بەرگى جاعىندا دا بىرنەشە سەبەپتەرى بار. بەرگى جاعىنداعى نەگىزگى سەبەپتەردىڭ ءبىرى, شالا قازاقتار, تىلگە قاتىستى ەرتەرەكتە ايتىلعان كەيبىر سوزدەردى بۇرمالاپ ەرەجەگە اينالدىرعان. ك.احانوۆتىڭ 1971-جىلعى, 5-كىلاسقا ارناپ (شالا قازاقشا: ارنايى) قۇراستىرعان قازاق ءتىلى وقۋلىعىندا: «؛قازاقستاننىڭ كەيبىر اۋداندارىندا ات قورانى-ابزار, ارقاندى-قوقان, كىلتتى-اشار دەيتىن ديالەكتى سوزدەر كەزدەسەدى»؛, &ndash؛ دەپ جازىلعان. ءبىراق بۇل ديالەكتى سوزدەردىڭ ەرەجەسى ەمەس. شالا قازاقتار وسى سوزدى: ؛«؛ديالەكتى سوزدەر دەگەنىمىز &ndash؛ جەرگىلىكتى جەردە ايتىلاتىن سوزدەر»؛, &ndash؛ دەپ ەرەجەگە اينالدىرعان دا, ال: «؛قازاق تىلىندە ەلدىڭ ءبارى بىلەتىن, ەلدىڭ بارىنە ورتاق ادەبيەتتىك ءتىل بار. جازعاندا دا, ءتىپتى سويلەگەندە دە, وسى ادەبيەتتىك ءتىلدى قولدانۋ قاجەت»؛,- دەگەن ەسكەرتۋىن ەلەۋسىز قالدىرعان. وسىلاي بۇرمالاۋدىڭ ناتيجەسىندە ديالەكتى سوزدەردىڭ ماعىناسى اشىلماي (ديالەكتى سوزدەر-بۇزىلعان سوزدەر) بۇركەمەلەنىپ, شالا قازاق ءتىلىنىڭ بۇزىلعان سوزدەرىن مەكتەپ وقۋلىقتارىنا دا ەنگىزۋگە جول اشىلعان. شالا قازاقتار ك. احانوۆتىڭ ايتقان سوزدەرىنەن باسقا, سول ءبىر جىلدارى ؛
ع.مۇسىرەپتىڭ: «؛قازاقستاننىڭ كەيبىر جەرلەرىندە ءتىلدى بۇزىپ سويلەۋ جاعدايلارى كەزدەسەدى»؛,- دەگەن سوزدەرىن دە ەلەمەگەن («؛ابىگەيدىڭ ات قوراسىنان باستايىق»؛. ماقالالار جيناعى. 87-بەت). ؛ع.مۇسىرەپ وسى ماقالالار جيناعىندا ء«؛اي, قايدان»؛ ءسوزىنىڭ سوڭعى ءارپىن وزگەرتىپ, «؛قايدام»؛ دەپ سوڭعى بۋىنىن تۇيىقتاۋعا, ۇقساپ دەگەن ءسوزدىڭ العاشقى ەكى ءارپىنىڭ ورىندارىن اۋىستىرىپ «؛قۇساپ»؛ دەپ بۇزىپ ايتۋعا, سوزدەردىڭ ارىپتەرىن ءتۇسىرىپ سويلەۋگە (و دا كەپ پە؟ دۇرىسى: ول دا كەلىپ پە؟), قوعامدىق, سىنشىل دەپ ايتىلاتىن قازاقشا سوزدەردىڭ ورىنىنا, وزبەكشەگە, ارابشاعا قاراي بۇرمالانعان تۇرلەرىن (قوعامي, سىني) قولدانۋعا, «؛تۇعىن»؛ سياقتى تۇسىنىكسىز سوزدەردى تىلگە ەنگىزۋگە, ەتىستىك سوزدەردى جالعاۋسىز پايدالانۋعا (بارام, بارعام (دۇرىسى: بارامىن, بارعانمىن) ت.ب.) بولمايتىنىن انىق جازعان. وسىنداي ەسكەرتۋلەردىڭ بار ەكەنىنە قاراماستان, شالا قازاقتار, سوڭعى وتىز جىلدىڭ ىشىندە, وزدەرىنىڭ شالا تىلدىك سوزدەرىن (ديالەكتى دەپ) وقۋلىقتار ارقىلى جانە باسقا ءارتۇرلى جولدارمەن قازاق تىلىنە ەنگىزە وتىرىپ تاراتقان. قازاق ءتىلىنىڭ بۇرىننان قولدانىلىپ كەلە جاتقان دۇرىس سوزدەرىن, وزدەرىنىڭ بۇزىلعان سوزدەرىمەن الماستىرىپ (ەڭبەك ەتكەن مەرزىمى-ەڭبەك ءوتىلى, اۋىل-كەنت, اقشا تولەۋ-تولەم قابىلداۋ, اشىق وتكىزۋ-جاريا تىڭداۋ ت.ب) مالعا تيگەن توپالاڭ اۋىرۋىنداي (توپالاڭ-قوي مالىندا كەزدەسەتىن جۇقپالى ىندەت), قازاق ءتىلىنىڭ استىن- ۇستىنە شىعارىپ, ۇلتتىق ءتىلدىڭ بۇزىلۋىن ءقاۋىپتى دەڭگەيگە جەتكىزگەن. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن, ەكى-ۇش وقۋلىقتان قىسقاشا مىسالدار كەلتىرە كەتەيىك.

 ؛

مىسالى:

تاربيعان تارباعاتاي جەردىڭ قۇتى,

بارلىق-ول, «؛قىدىر كوشىپ, قونعان جۇرتى»؛.

ورانعان اق كەبەنەك ارۋاقتى التاي,

توگىلىپ بىزگە تامان جاتىر مۇرتى.

اقشۇناق, جاباعىلى, مىڭشۇڭقىر, تاز,

بۇلاردىڭ ءبارىن تىزگەن جوڭعار تۇرقى.

ى. جانسۇگىر

 ؛بارلىق-بارلىق, بارشىلىق دەگەن ۇعىمدا قولدانىلعان. (11-قىلاسقا ارنالعان وقۋلىق كىتاپ. 112-بەت)

 ؛  ؛وسى ولەڭ شۋماعىنىڭ العاشقى ەكى جولىنان وقۋشىلار تۇرماق, ۇلكەن ادامداردىڭ وزدەرى ەشتەڭە تۇسىنبەيدى. سەبەبى ءبىرىنشى جولدا تۇرعان ەكىنشى ءسوز (تاۋدىڭ اتى), باس ارىپپەن باستالىپ جازىلماي, كىشكەنتاي ارىپپەن جازىلعان دا (تارباعاتاي), تۇسىنىكسىز سوزگە اينالعان. ال ەكىنشى جولدىڭ باسىندا تۇرعان سوزگە (بارلىق), بارشىلىق دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى دەپ, ولەڭنىڭ اياق جاعىندا تۇسىنىك (شالا قازاقشا: تۇسىنىكتەمە) بەرگەن. ءسويتىپ وقۋشىلاردى وزدەرى شاتاستىرعان. بارلىق تا, تارباعاتاي دا تاۋ اتتارى. بۇل تاۋلار التاي تاۋى مەن جوڭعار الاتاۋىنىڭ ەكى اراسىندا ورنالاسقان. ءىلياس اعامىز بالا كۇنىندە ۇلكەن كىسىلەرمەن بىرگە تارباعاتاي تاۋىنىڭ بوكتەرىندەگى جازىقتا وتكەن, سۇلەيمەننىڭ اسىنا بارعان. سول كەزدە الاكولدى وڭتۇستىك- شىعىس جاعىنان اينالىپ, بارلىق تاۋىنىڭ ەتەگىمەن ءجۇرىپ وتكەن. ەندى وسى وقۋلىقتىڭ 129-بەتىندەگى ولەڭ جولدارىنىڭ وزگەرتىلگەن سوزدەرىنە نازار اۋدارايىق. ؛

وتەتىن ات جىلت ەتىپ جىلاندى وزەك,

سۋى جوق, بۇتاسى كوپ, جىراقانا

(قۇلاگەر داستانى)

 ؛دۇرىسى: سۋى جوق, بۇتاسى كوپ جىرا عانا. شالا قازاقتاردىڭ مال قورانى-سيىرحاناعا, كومىر قورانى- كومىرحاناعا اينالدىرىپ, «؛حانا»؛- لاردى قاپتاتقاندارى از بولعانداي, ەندى كىشكەنتاي عانا جىرانى (سايدى) جىراحاناعا اينالدىرعان.

سورعالاپ سول وزەككە ات تا قۇلاپ,

جوعالدى جۇرت كوزىنەن كەلاتقان ات.

 ؛

دۇرىسى: جارىسقان ات.

بۇل ءسوز دە بۇزىلعان سوزبەن الماستىرىلعان. كەلاتقان-شالا قازاق ءتىلىنىڭ ءسوزى. وزبەكشە: كёلاتگان

اعىندى مەنىڭ اقسۋىم (111-بەت)

باۋىرلاعان اعىنىڭ,

سۋماڭداپ سۋى سىلدىرايد.

قۇديعان قوڭىر قۇراقتىڭ,

ساۋساعى سۋدا سۋدىرايد.

سۋعا تونگەن ءبىر شىبىق,

دىرىلدەيد, سۋدا سىرىلدايد.

وعان قونعان ءبىر شىمشىق,

شيق ەتەد, شىرىلدايد.

 ؛ولەڭ جولدارىنان كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي, ەتىستىك سوزدەردىڭ سوڭىنداعى ءى,ى ارىپتەرىن الىپ تاستاعان. (دۇرىس جازىلۋى: سىلدىراي+دى, سۋدىراي+دى, شيق ەتە+دى, شىرىلداي+دى, دىرىلدەي+دى). سوزدەردىڭ دۇرىس جازىلۋىن بۇزا وتىرىپ, سوعان بايلانىستى ولاردىڭ دۇرىس ايتىلۋىن دا, بۋىن سانىن دا, بۋىندارعا دۇرىس ەكپىن ءتۇسىرىلۋىن دە بۇزعان. سوزدەردىڭ ارىپتەرىن ءتۇسىرىپ ايتۋ (جازۋ), شالا قازاقتاردىڭ شالا تىلدىك ۇلگىسىنە جاتادى. بۇرىنعى ءبىر ماقالامىزدا, شالا قازاق تىلىندە, ەتىستىك سوزدەردىڭ سوڭعى بۋىنىن تۇيىقتاپ بۇزىپ ايتۋدىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار ەكەنىن جازعانبىز. سونىڭ ءبىر ءتۇرى ەتىستىك سوزدەردىڭ ءۇشىنشى جاقتان ايتىلعان كەزىندەگى, سوڭعى بۋىنىنىڭ ءبىر ءارپىن جوعالتىپ, شولاقتانىپ (تۇيىقتالىپ) قالۋى. سوزدەردى بۇزىپ ايتۋدىڭ وسى ءتۇرى وقۋلىققا كەڭىنەن ەنگىزىلگەن.

كىسى مە ەد, اقىندىقتان قۇر الاقان. (115-بەت).

شۋىلدايد شيبورىلەر ءۇي ارتىنان (114-بەت).

ۇلەسەد, قويىنداساد, كەتەد, بولاد (114-بەت).

 ؛تولقىنمەن تولقىن جارىساد,

جارىسىپ جارعا بارىساد. م. جۇماباي (66-بەت). دۇرىسى: كىسى مە ە+دى, شۋىلداي+دى, ۇلەسە+دى, كەتە+دى, ؛جارىسا+دى, بارىسا+دى. ارىپتەرىن ءتۇسىرىپ بۇزعان سوزدەردىڭ اراسىندا, قازاق تىلىندە جوق, تۇسىنىكسىز سوزگە اينالىپ كەتكەندەرى دە بار.

مىسالى:

سول ەلدىڭ قىدىرىندى قىدى سول.

ى. جانسۇگىر (114-بەت).

 ؛  ؛قازاق تىلىندە «؛قىدى»؛ دەگەن ءسوز بار ما؟ جوق. ەكى ءارپى ءتۇسىرىلىپ بۇزىلعان بۇل ءسوز, ولەڭنىڭ ۇيقاسىن دا بۇزعان. دۇرىسى: سول ەلدىڭ قىدىرىندى قىدىرى سول. (قىدىر ء&ndash؛دىن ۇعىمىندا ماڭگى ولمەيتىن, ەل كەزىپ جۇرەتىن كەرەمەت جان يەسى.) قىدىعا ۇقساس ەشقانداي ماعىنا بەرمەيتىن سوزدەر, شالا قازاقتاردىڭ قىسقارتۋعا بولمايتىن قازاقشا سوزدەردى قىسقارتىپ بۇلدىرگەن سوزدەرىندە ۇشىراسادى. تىجى ۆوكزال (تج), جىپۋدى ؛ ؛ ءبىتىردىم ؛ ؛ (جپۋ), ؛ ؛ قىزپۋ-دا ؛ ؛ (قىزپۋ), ون ءبىرى جىمى (جم-جۇما), سىبى (سب-سەنبى), 1-تىجى كوپىرى (تجكوپىرى), اكەپتە وقيمىن (اكەپ-تە) ت.ب. شالا قازاقتاردىڭ قىسقارتىپ بۇزعان سوزدەرى, وسىلاي ايتىلىپ ءجۇر. سەبەبى سوزدەر قالاي جازۋلى تۇرسا, سولاي وقىلادى.

سار بالا, قارا قازان, بولىپ قارىق (114-بەت).

دۇرىسى: سارى بالا.

 ؛دوستىما حات (6-بەت).

 ؛دۇرىسى: دوسىما حات. دوسىم-قازاقشا, دوستىم-شالا قاز-ا, دۋستيم-وزبەكشە.

كەتەر دەپ وتقا ءتۇسىپ, سۋعا قۇلاپ,

قايعى جەپ, مەنىڭ ءۇشىن, بولما الاڭ.

ا. بايتۇرسىنۇلى.

 ؛

دۇرىسى: قايعى جەپ, بالاڭ ءۇشىن, بولما الاڭ.

نەمەسە,

قايعى جەپ, سەن مەن ءۇشىن, بولما الاڭ.

مەنىڭ (مەنىم) ءۇشىن&ndash؛ ەسىمدىك ءسوزدىڭ شالا قازاق تىلىندە جىكتەلۋى.

 ؛

قازاقشا:	شالا قاز-ا:	وزبەكشە:
مەن ءۇشىن	مەنىن ءۇشىن	مەنينگ ۋچۋن
سەن ءۇشىن	سەنىن ءۇشىن	سەنينگ ۋچۋن
ول ءۇشىن	ونىن ءۇشىن	ۋنينگ ۋچۋن

وسى وقۋلىقتىڭ 335-بەتىندە مۇحتار شاحان اعامىزدىڭ تۋعان جىلى دا, شالا قازاق تىلىندە جازۋلى تۇر.

 ؛

م. شاحانوۆ. (1942 جىلى تۋىلعان)

 ؛دۇرىسى: 1942 جىلى تۋعان.

 ؛  ؛«؛ادام وزدىگىنەن تۋىلمايدى, ونى تابادى. تۋىلعان مەن ولىنگەن جۇرگەن جەردە ساۋات تا, تۇيسىك تە جوق. تەك قانا ناداندىق بار»؛ (م. ماعاۋين). 11-كىلاسقا ارنالعان قازاق ءتىلى وقۋلىعىنىڭ 9-بەتىنە ابايدىڭ شەشەندىك سوزدەرى دەپ مىنا سويلەمدى ەنگىزگەن: «؛اتا-اناسى, قايىن جۇرتى ءبىر اتاعان ورنىنان تاپجىلتپاي تابىلعان-دى»؛. م. اۋەزوۆ.

 ؛  ؛ ماعىناسىز وسى سويلەمدى اباي اتامىزدىڭ اۋزىنا سالىپ, مۇحتار ومارحانۇلى اۋەز اعامىزدىڭ اتىنان جازعان. سويلەمدە ەشقانداي شەشەندىك ءسوز جوق. سويلەمنىڭ سوڭىنداعى تابىلعان-دى ءسوزىنىڭ قوسىمشاسى (-دى) وزبەكشەسىنەن بۇرمالانعان شالا تىلدىك جالعاۋ. (وزبەكشە: توپيلگاندي).

 ؛  ؛بۇل جالعاۋدى, شالا قازاقتار, قازاق تىلىندەگى «؛ەدى»؛ ءسوزىنىڭ ورىنىنا نەمەسە اشىق رايعا جاتاتىن ەتىستىك سوزدەردىڭ سوڭىندا جالعاناتىن &ndash؛تىن, ء-تىن جالعاۋلارىنىڭ ورىنىنا قولدانادى. بارعان ەدى &ndash؛ بارعان-دى, بارعان بولاتىن

• بارعان-دى (بارعان-تىن) ت.ب.

 ؛ەسكەرتۋ: شالا قازاق ءتىلىنىڭ &ndash؛ تۇعىن ءسوزى دە, ەتىستىك سوزدەردىڭ سوڭىندا جالعاناتىن &ndash؛تىن, ء-تىن جالعاۋلارى مەن كومەكشى ەتىستىك «؛ەدى»؛ ءسوزىنىڭ ورىنىنا قويىلادى. شالا قازاقتاردىڭ تىلدەرىنەن قازاق ءتىلىنىڭ &ndash؛ مىن, ء-مىن جالعاۋلارىنىڭ جويىلىپ كەتكەنىندەي (الام بارام, كەلەم, جۇرەم ت.ب. دۇرىسى: الامىن, العانمىن, بارامىن, كەلەمىن, جۇرەمىن), -تىن, ء-تىن جالعاۋلارى دا تولىق جويىلعان. (ولمەيتىن (قازاقشا) &ndash؛ ولمەيتۇعىن (شالا قازاقشا), ولمەيتىندەي &ndash؛ ولمەيتۇعىنداي, باراتىن &ndash؛ بارادتۇعىن (باراتۇعىن), كەلەتىن-كەلەتۇعىن, كەلەدتۇعىن ت.ب.) تۇعىن &ndash؛ وزبەك ءتىلىنىڭ جالعاۋلىق سوزدەرىنەن بۇرمالانعان ءسوز.

جالعاسى بار...