دەپۋتات جاۋابى: قازاقستان مەن قىتايدىڭ "؛شۋلى"؛ كەلىسىمى ءقاۋىپتى ەمەس

qamshy.kz پورتالى قازاقستان ۇكىمەتى مەن قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ءوز ازاماتتارى تۋرالى اقپارات الماسۋ جونىندەگى كەلىسىمىنە قاتىستى قۇزىرلى ورىندارعا رەسمي ساۋال جولداپ, ناقتى سۇراقتار قويعان بولاتىن. كوپشىلىكتى مازالاعان سول سۇراقتارعا ءماجىلىس دەپۋتاتى جارقىنبەك امانتايۇلى جاۋاپ بەردى.

تومەندە دەپۋتاتتىڭ جاۋابىن جاريالايمىز:

 ؛

1. وسى زاڭ نەگىزىندە تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن قىتايدان كەلىپ, قازاقستان ازاماتتىعىن العان قانداستارىمىزدىڭ مالىمەتى قىتاي تاراپى سۇرانىس جىبەرگەن جاعدايدا ولارعا بەرىلە مە؟ قىتاي تاراپى الدەقاشان ازاماتتىق العان قانداستارىمىزدى قاجەت بولسا, وسى زاڭعا سۇيەنىپ, «؛بۇرىن قىتاي ازاماتى بولدى»؛ دەگەن جەلەۋمەن كەرى قايتارىپ الۋعا قۇقىلى»؛ دەگەن اڭگىمەلەر قانشالىقتى شىندىققا جاناسادى؟

بۇل اقپارات مۇلدە شىندىققا جاناسپايدى. قازاقستان مەن قحر اراسىنداعى كەلىسىمنىڭ نەگىزگى ماقساتى وسى مەملەكەتتەر اراسىندا ەلگە كەلۋ, بەرىلگەن ۆيزالاردىڭ سانى جانە ازاماتتىعىنا قابىلدانعان ادامدار تۋرالى مالىمەتتەرمەن الماسۋ بولىپ تابىلادى. بۇل شارالار ءبىرىنشى كەزەكتە ەكى ەل اراسىندا اقپاراتپەن الماسۋ تەك قوس ازاماتتىقتى انىقتاۋ جانە زاڭسىز كوشى-قوننىڭ جولىن كەسۋ ماقساتىندا عانا جۇزەگە اسىرىلادى.

قازىرگى قولدانىستاعى زاڭناماعا سايكەس باسقا ەلدىڭ ازاماتتىعىن العان ادام بۇل تۋرالى ءوزى حابارلاۋعا مىندەتتى. بۇل نورما 2016 جىلى ەنگىزىلگەن بولاتىن.

سوندىقتان اقپارات الماسۋ قازاقستان ازاماتتىعىن 2016 جىلدان باستاپ العان ازاماتتار بويىنشا جۇزەگە اسىرىلادى («؛قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى اراسىنداعى تاراپتار مەملەكەتتەرىنىڭ ازاماتتارىنا قاتىستى اقپارات الماسۋ تۋرالى كەلىسىمدى راتيفيكاسيالاۋ تۋرالى»؛ زاڭ جوباسىنا سايكەس).

«؛بۇرىن قىتاي ازاماتى بولدى»؛ دەگەن جەلەۋمەن كەرى قايتارىپ الۋعا قۇقىلى»؛ دەگەن اڭگىمەلەر شىندىققا جاناسپايدى.

سونىمەن قاتار ەلىمىزدىڭ كونستيتۋسياسىنىڭ 11-بابىنا سايكەس قازاقستان ازاماتىن شەت مەملەكەتكە بەرۋگە بولمايدى. بۇل حالىقارالىق شارتتا كورسەتىلگەن جاعدايدا عانا مۇمكىن بولاتىن نارسە.

ودان باسقا, «؛قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى تۋرالى»؛ زاڭنىڭ 9-بابىنا سايكەس مەملەكەت ءوزiنiڭ اۋماعىنان تىس جەردە جۇرگەن ازاماتتارىن قورعاۋعا جانە ولارعا قامقورلىق جاساۋعا كەپiلدiك بەرەدi.

سوندىقتان, مۇنداي جالعان الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر تاراتۋ ورىنسىز دەپ سانايمىن.

2. قىتايدان كەلىپ, ازاماتتىققا قۇجات تاپسىرعان قانداستارىمىزدىڭ مالىمەتى ولار ازاماتتىق الماي تۇرعاندا-اق قىتاي تاراپىنا بەرىلە مە؟ ولاردىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن الۋ, الماۋىنا قىتاي تاراپى وسى زاڭ نەگىزىندە تىكەلەي اسەر ەتە الادى دەگەن قانشالىقتى راس؟ ياعني اتاجۇرتقا كەلىپ, ازاماتتىق العىسى كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ تاعدىرىن قىتاي تاراپى شەشە مە؟ ؛

قر ازاماتتىعىن الماعان ادامدارعا قاتىستى ەشقانداي اقپارات قىتاي تاراپىنا بەرىلمەيدى.

قىتاي تاراپى قازاقستان ازاماتتىعىن العان ادامدار تۋرالى مالىمەتتى تەك قوس ازاماتتىقتى تەكسەرۋ ماقساتىندا عانا سۇراي الادى.

اقپارات الماسۋ تەك 2016 جىلدان باستاپ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن العان ادامدارعا قاتىستى جۇزەگە اسىرىلادى.

ال, ازاماتتىق بەرۋ ماسەلەسىنە ەشكىم سىرتتان ارالاسا المايدى. ازاماتتىق الۋ تەك قازاقستاننىڭ زاڭناماسى اياسىندا جۇزەگە اسىرىلادى.

سوندىقتان تاريحي وتانىنا ورالۋعا نيەت بىلدىرگەن قانداستارعا ەش الاڭداۋعا نەگىز جوق. وسى رەتتە تەك رەسمي اقپارات كوزدەرىنە سەنىپ, ۇرەي تۋدىرماۋدى سۇرايمىز. ؛

3. بۇل زاڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە قانشالىقتى ءتيىمدى؟ قىتايعا كوشىپ, سول ەلدىڭ ازاماتتىعىن العان قازاقستاندىقتار كوپ پە؟ قىتاي تاراپى قازاقستانعا ءتيىمدى قانداي اقپاراتتار بەرۋى مۇمكىن؟ ەكى ەل اراسىنداعى كوشى-قون تەك ءبىر جاقتى عانا, قىتايدان كەلۋشىلەر عانا بار, قىتايعا بارىپ, ازاماتتىق الىپ, سوندا قونىستانىپ قالىپ جاتقان قازاقستاندىقتار جوقتىڭ قاسى دەگەن مالىمەت بار. ءدال قازىرگى ۋاقىتتا قانشا قازاقستاندىقتىڭ قىتايعا قونىس اۋدارىپ, ازاماتتىق الىپ, تۇراقتى تۇرىپ جاتقانى تۋرالى انىق اقپارات بار ما؟

بۇل زاڭ ەكى ەلگە تەڭ دارەجەدە تيىمدى.

كەلىسىم قوس ازاماتتىققا قارسى كۇرەس, سونداي-اق زاڭسىز كوشى-قون ارنالارىنىڭ جولىن كەسۋ ماقساتىندا جاسالدى.

بۇعان دەيىن ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىز زاڭسىز كوشى-قوننىڭ ۇلعايۋىنا, سونداي-اق قازاقستاندا شەتەلدىكتەردىڭ قىلمىس جاساۋ ىقتيمالدىعىنا ەلدەن قاشىپ كەتۋ مۇمكىندىگىنە الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. اقپارات الماسۋ تۋرالى كەلىسىم نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر بۇزىلعان جاعدايدا, ءبىرىنشى كەزەكتە, شەكارانى زاڭسىز كەسىپ وتكەن زاڭ بۇزۋشىلاردىڭ جاسىرىنۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى.

كەلىسىمگە سايكەس, قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا اقپارات الماسۋ ءتورت باعىت بويىنشا كوزدەلەدى:

• بەرىلگەن ۆيزالار تۋرالى
• ۆيزاسىز كەلگەن/بارعان ازاماتتار تۋرالى
• ەلگە كەلۋ جانە بولۋ ءتارتىبىن بۇزۋشىلار تۋرالى
• ازاماتتىققا قابىلدانعان ادامدار تۋرالى

2023 جىلدىڭ 9 ايىندا قىتاي ازاماتتىعىن الۋىنا بايلانىستى 18 ادام قازاقستان ازاماتتىعىن جوعالتتى.

ايتا كەتەيىك, مۇنداي شارت ءازىربايجان, بەلارۋس, قىرعىزستان, تاجىكستان, رەسەي, وزبەكستان ەلدەرىمەن جاسالعان جانە بۇگىندە كوشى-قون سالاسىندا ءساتتى جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. بۇل جالپى الەمدىك تاجىريبە. ؛

4. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن قىتاي ەلىنەن قازاقستانعا ورالعان قانداستارىمىزدىڭ سانى قانشا؟ ازاماتتىق العان, ۋاقىتشا تۇرىپ جاتقان ەتنيكالىق قىتايلاردىڭ ناقتى سانى قانشا؟

تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن باستاپ 125 ؛ مىڭعا جۋىق قىتايدان كەلگەن ەتنيكالىق قازاقتار قازاقستان ؛ رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الدى.

قازىرگى ۋاقىتتا 26 مىڭنان استام قحر ازاماتى ءارتۇرلى ماقساتتا (تۋريزم, جۇمىس, وقۋ, جەكە ىستەرى ؛ بويىنشا) قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا ۋاقىتشا تۇرىپ جاتىر. ؛

5. وسى كەلىسىم ارقىلى قىتايدان ورالىپ, ازاماتتىق العان قانداستارىمىزدىڭ بۇرىنعىداي «؛تۇراقتى تىركەۋىن ءوشىرۋ»؛, «؛قىتاي پاسپورتىن قيعىزۋ»؛ دەيتىن اۋرەشىلىكتەن قۇتىلاتىنى راس پا؟ ياعني, قازاقستان ازاماتتىعىن العانى تۋرالى اقپارات قىتاي تاراپىنا جەتكەن كۇنى ول ەلدىڭ ازاماتتىعىنان, تۇراقتى تىركەۋدەن دە اۆتوماتتى تۇردە شىعارىلاتىنى وسى زاڭدا قاراستىرىلعان با؟

ازاماتتىقتى الۋ, ونى توقتاتۋ, تۇراقتى تۇرۋعا قالدىرۋ ماسەلەلەرى  ؛بۇل كەلىسىمدە كوزدەلمەگەن. بۇل ماسەلەلەر ەكى ەلدىڭ ۇلتتىق زاڭنامالارىندا قاراستىرىلادى.

ەكى ەل اراسىنداعى كەلىسىم قوس ازاماتتىقتى انىقتاۋ جانە زاڭسىز كوشى-قوننىڭ جولىن كەسۋ ماقساتىندا عانا جۇزەگە اسىرىلادى.

 ؛بۇل رەتتە قازاقستاندا دا, قىتايدا دا قوس ازاماتتىققا جول بەرىلمەيتىنىن ەسكە سالامىز. ؛

6. ەگەر وسى زاڭ قىتايدان كەلەتىن قانداستارىمىزدىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن الۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ, ءتىپتى جەكە باس اماندىقتارى ءۇشىن قاندايدا ءبىر ءقاۋىپ توندىرسە, وسى زاڭدى ۇسىنعان نەمەسە قابىلداعان قۇزىرەتتى ورىندار جاۋاپكەرشىلىكتى ارقالاۋعا دايىن با؟ ەگەر دايىن بولماسا جالپىحالىقتىق تالقىلاۋعا سالىپ, جۇرت پىكىرىمەن ساناسۋدى نەگە ويلامايمىز؟  ؛

ازاماتتىقتى الۋ, ونى توقتاتۋ بۇل كەلىسىمدە كوزدەلمەگەن. سوندىقتان وسى زاڭ قانداستارىمىزعا ەلىمىزدىڭ ازاماتتىعىن الۋعا ەش كەدەرگى كەلتىرمەيدى.

كەلىسىمگە سايكەس ەكى ەلدىڭ قۇزىرەتتى ورگاندارى وزدەرىنىڭ ازاماتتارىنىڭ دەربەس دەرەكتەرىنىڭ قورعالۋى ءۇشىن جاۋاپ بەرەدى.

سونىمەن قاتار, كەلىسىمدە ەگەمەندىككە, قاۋىپسىزدىككە ءقاۋىپ تونگەن جانە زاڭناماعا قايشى كەلگەن جاعدايدا, سۇراۋ سالۋلاردى ورىنداۋدان باس تارتۋ كوزدەلگەن. ؛

بۇل كەلىسىم بىرنەشە مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنا قاتىستى اقپارات الماسۋدى كوزدەيتىن ءبىرىنشى قۇجات ەمەس. جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي, قازاقستان ازەربايجان, بەلارۋس, قىرعىزستان, تاجىكستان جانە وزبەكستانمەن وسىنداي كەلىسىمدەرگە قول قويىلدى. قازىرگى ۋاقىتتا باسقادا دا مەملەكەتتەرمەن ارادا وسىنداي كەلىسىمدەردىڭ جوبالارى كەلىسىلۋدە. ؛

7. زاڭ ماتىنىنە بايلانىستى «؛ماتىندەر اراسىندا الشاقتىق بولعان جاعدايدا ورىس تىلىندەگى ءماتىن باسىم كۇشكە يە بولادى»؛ دەيتىن سويلەمدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ سوندا قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى, نەگىزىنەن قانداستارىمىزدىڭ تاعدىرىنا قاتىستى زاڭعا ورىس ءتىلى نەگىز بولا ما؟ ەكى ەل اراسىنداعى مەملەكەتتىك كەلىسىم-شارتتار قاي تىلدەردە جاسالادى؟

اتالعان كەلىسىم قازاق, قىتاي جانە ورىس تىلدەرىندە جاسالدى. قۇجاتتا كورسەتىلگەن تىلدەردىڭ بارلىعىنىڭ كۇشى بىردەي.

قازاقستان تاراپى كەلىسىم ءماتىنىنىڭ قازاق تىلىنە, ال قىتاي تاراپى قىتاي تىلىندەگى ماتىنىنە سۇيەنەدى. ال ەگەر تاراپتار اراسىندا كەلىسىمدى جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا تۇسىنىسپەۋشىلىك تۋىنداعان كەزدە ورتاق ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن بەيتاراپ بولىپ تابىلاتىن ورىس ءتىلىن قولدانادى. سونداي-اق كەلىسىمنىڭ جوباسىن كەلىستىرۋ بويىنشا كەلىسسوزدەر كەزىندە جۇمىس ءتىلى رەتىندە ورىس ءتىلى پايدالانىلعان.

انىقتاما ءۇشىن:

«؛حالىقارالىق شارتتار قۇقىعى تۋرالى 1969 جىلعى ۆەنا كونۆەنسياسىندا»؛ شارت جاساسۋ تىلدەرىن تاڭداۋ ەركىندىگى تاراپتارعا بەرىلگەن. بۇل رەتتە اتالعان كونۆەنسيانىڭ 33-بابىندا ەگەر حالىقارالىق شارت بىرنەشە تىلدە جاسالعان جاعدايدا بەلگىلى ءبىر تىلدەگى ماتىندەگى باسىمدىق بەرىلۋ مۇمكىندىگى كوزدەلگەن. ءوز كەزەگىندە «؛قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىقارالىق شارتتارى تۋرالى»؛ زاڭىنىڭ 5-بابى 6)-تارماقشاسىنا سايكەس قر ۇكىمەتى اپپاراتىنا ەنگىزىلەتىن حالىقارالىق شارتتاردى جاساسۋ تۋرالى ۇسىنىستار شارتتاردىڭ قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگى, سونداي-اق باسقا دا جاساسۋ تىلدەرىندەگى حالىقارالىق شارتتاردىڭ جوبالارىن قامتۋى ءتيىس.