"؛توعىز سانى"؛ مەن "؛توعىز ورتاق"؛ تۋرالى تۇسىنىك

قازاق حالقى باعى زامانداردان قازىرگە دەيىن 3, 5, 7, 9, 13, 40, 41, 101, 1001 ساندارىن قاسيەتتى ءارى كيەلى سان دەپ باعالاپ كەلگەن. تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىنگى اتقارىلىپ جۇرگەن ىرىم-تىيىمدار مەن سالت-داستۇرلەر, ادەت-عۇرىپتار وسى ساندارمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن تۇسىنۋگە بولادى.

قازاق جوعارىداعى اتالعان سانداردىڭ وزىنە ءتان قاسيەتى مەن كيەسى, سىرى مەن جۇمباعى, ءمانى مەن ماڭىزى بار ەكەنىن ەرتەدە ءبىلىپ, ءومىر, تۇرمىس, داستۇرىندە ىرىم-تىيىمعا اينالدىرىپ, تاربيەلىك ماڭىزى بار ساندار قاتارىنا قوسىپ, ونى ۇرپاقتارىنا ۇقىپتاپ ۇقتىرىپ وتىرعان.

ءبىز وسى رەتتە بۇل سانداردىڭ بارىنە ەمەس, تەك توعىز سانىنا توقتالۋدى ءجون كوردىك. سەبەبى ؛ توعىز سانىنا بايلانىستى, ەرتەدەگى قازاق داستۇرىندە "توعىز ورتاق" دەگەن بولعان. الەۋمەتتىك جەلىدە "توعىز ورتاق دەگەن نە؟" سۇراعى قىزۋ تالقى ورىستەدى. كوپتى كورگەن كونە كوز قاريالار, ءوز بىلگەندەرىن تارتىنباي ورتاعا سالىپ, ءوز كوزقاراستارىمەن ءبولىستى. كوپتىڭ تالقىسى ارقىلى "توعىز ورتاقتىڭ" سانى ارتا ءتۇستى. ادام بالاسىنا ورتاق پا؟ جوق قازاق داستۇرىنە ءتان ورتاق پا؟ وسىنداي وتكىر پىكىرلەرمەن, ۇتىمدى سۇراقتار قايتالانىپ قويىلىپ تا جاتتى. مەن دە سول توپتا وتىرىپ, ءوز بىلشەنىمدى ورتاعا سالىپ, كوزقاراس ءبولىستىم. اقىرى وسى تاقىرىپ تا شاعىن ماقالا جازىپ, توپقا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم.

ءبىز "توعىز ورتاقتى" تابۋدان بۇرىن, ەڭ الدىمەن توعىز سانىنىن اتا-بابالارمىز نە ءۇشىن قاسيەتتى جانە كيەلى سان ساناعىنىن, ونى تاريحتا قانداي داستۇرلەرمەن بايلانىستى قولدانعانىن ءبىلىپ الۋمىزدىڭ ماڭىزى زور سەكىلدى.

قازاق حالقىنىڭ ەسكى زامانداردا اتقارىپ كەلگەن سالت-داستۇرلەرى مەن زاڭدىق ەرەجەلەرىندە ءبىر ءبولىمى وسىنداي كيەلى جانە قاسيەتتى ساندارعا باعىنىپ اتقارىلىپ كەلگەنى راس. سونىڭ ىشىندە توعىز سانىنىڭ دا اتقارعان وزىندىك داستۇرلىك, ىرىمدىق جانە زاڭ جارعىلىق ءرولى بار ەكەن. ؛

1. توعىز سانى ؛&ndash؛ قازاقتىڭ بايىرعى سالتىندا قىزىن ۇزاتقاندا, كەلىن تۇسىرگەندە, قۇدالىق جولعا قورجىن دايىنداعاندا, "قوجىن باسى توق بولسىن" دەپ توعىز كيىت سالۋ, شاماسى كەلسە ءۇش توعىز جيىرما جەتى كيىت سىلاۋ دەگەن سىيلىقتى ءداستۇرى بولعان ەكەن.

2. قازاق ۇعىمىندا توعىز ؛&ndash؛ "تولىق سان" دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. "توعىزعا توقتاماعان, سەكسەن بىرگە دە توقتامايدى" دەپ قاناعاتسىزدىق ۇعىمنىڭ شەكتەۋلى جيەگى دەپ قاراعان. ويتكەنى بىردەن باستالعان ساننىڭ ەڭ ۇلكەنى, توعىز. توعىزدى توعىزعا كوبەيتسەك سەكسەن ءبىر بولادى. سەكسەن بىرگە قاناعات ەتپەگەن ؛&ndash؛ "وپپا", "توعىزعا تويماعان, ومىرىندە تويمايدى" دەپ باعالاعان. "قاناعات قارىن تويعىزادى, قاناعاتسىز جالعىز اتىن سويعىزادى" دەگەن ءتامسىل ءسوزدىڭ ارعى الىس استارىندا توقپەيىلدەن ايىرىلىپ, تويىمسىز بولىپ كەتكەن اش كوزدىڭ جامان مىنەز-قۇلقىن اشىپ كورسەتىپ تۇر.

3. الىستان تۋىسشىلاپ, جولاۋشىلاپ كەلگەن تۋىس-تۋعان, جەكجات اعايىن ادامدار نە ءبىر رۋدان ەكىنشى ءبىر رۋدىڭ اۋىلىنا ارنايى شاقىرۋمەن قوناق بولىپ كەلگەن سىيلى ادامداردى كۇتىپ, قوناق ەتىپ اتتاندىرعاندا دا, ولاردىڭ قورجىنىنا ء"بىر توعىز", ء"ۇش توعىز", "توعىز توعىز" سىيلىق زات سالىپ, نە مال بەرىپ ولاردى ريزا ەتىپ اتتاندىرۋ دەگەن جولدى سالت بولعان ەكەن. ال, كەلگەن قوناقتاردا ءدال سونداي ء"بىر توعىز" ء,"ۇش توعىز", "توعىز توعىز" سىيلىق اكەلەتىن كەزدەرى دە بار. بۇل "سىيعا &ndash؛ سىي, سىباعاعا &ndash؛ بال" دەگەن قارىمجى ءداستۇرى ەكەن. بۇل جەردە توعىز سانى ؛&ndash؛ بايلىقتى كورسەتىپ تۇر. كەلگەن ەلى باي ەكەن, "توعىز بەرىپ, توق اتتاندىرىپتى" دەگەن دارحاندىق پەن جومارتتىقتىڭ بەلگىسىن كورسەتەدى.

4. توعىز سانى ؛&ndash؛ توعىز اي, توعىز كۇنگە تىكەلەي قاتىستى. بالا انا قۇرساعىندا توعىز اي, توعىز كۇن جاتىپ تۋىلادى. قازاق تامسىلىندە "توعىز قاتىننىڭ تولعاعى ءبىر ساتتە كەلىپتى" دەگەن ءسوز تىركەسى بار. بۇل ءسوزدىڭ تىكە ماعىناسىنان گورى اۋىسپالى ماعىناسى ۇستەم ورنىندا قولدانىپ كەلەدى. قات-قات جۇمىستاردىڭ, ۇستى-ۇستىنە ۇيمەلەنگەن ىستەردىڭ قاتتى قاربالاستىعىن مەڭزەيدى. بۇل جەردە دە "توعىز سانىن" ۇتىمدى پايدالانا بىلگەن. "ون قاتىن", ء"جۇز قاتىن " دەپ ايتۋدى بىلمەي وتىرعان جوق.

"توعىز سانىنىڭ" حالىق اراسىندا كەڭ تاراعان قالىپىن "كيەسىن", "قاسيەتتى" قايماعىن بۇزباي قولدانۋدى, حالىقتىق ۇعىمدى قالت جىبەرمەي ساقتاۋدى قاتاڭ ەرەجە ەتىپ ۇستانىپ قاسيەتىن قاز قالپىندا ساقتاپ وتىر. قۇددى سول ءتارىزدى "توعىز قابات تورقادان توقتى ىشەكتىڭ تەرىسى ارتىق", "توعىز جولدىڭ تورابىندا كەزدەسۋ", "توعىز تاراۋ جول", "توقسان توعىز تولعاتۋ", "توعىز قۇمالاعى تولىق ءتۇستى", "توعىزدا تولعان ات ءمىنىپ, توعىز اۋىلدى ارالاپتى", "قىز بالا توعىزدا باليعاتقا تولادى", "توعىزىندا توعاعان اي كوردىم", "توعىز جاۋ", توعىز پەنە", "توعىز وعىز توعىز تايپا), ت.ب. ءسوز تىركەستەرىندەگى ۇعىمداردىڭ ءبارى قازاق سالت &ndash؛ داستۇرىندەگى نانىم - سەنىمىنە بايلانىستى ۇعىمدارىنان تۋعانىن دالەلدەيدى.

5. قازاق حالقىنىڭ باعى زامانعى داۋ ؛&ndash؛ شارلاردى شەشۋ, قازىعا جۇگىنۋ, قۇن, ايىپ, سالىق سالۋ زاڭىندا, كىسى ولتىرگەن, مال ۇرلاعان, توناۋشىلىق ىستەگەن, باسقىنشىلىق, قىز الىپ قاشىپ زورلاعان قىلمىسكەرگە, وتكىزگەن قىلمىسىنىڭ اۋىر ؛&ndash؛ جەڭىلدىلىگەنە جانە جەر داۋىن, جەسىر-جەتىم داۋىن, ار-نامىس داۋىن ءبىر جاقتىلى ەتكەندە دە ء"بىر توعىز", ء"ۇش توعىز", "توعىز توعىزدان" مال-مۇلىك تولەپ ءوندىرىپ, داۋ شەشۋ زاڭى بولعان. بۇل جەردە دە "توعىز سانىن" تەكتەن-تەك قولدانباعان. توعىزعا توقتاۋى ؛&ndash؛ قازاق سالتى مەن اتا زاڭىندا وتە بەرىك بەكەم ۇعىمعا اينالعان سان ەكەنىن تۇسىنگەن ۇستىنە تۇسىنە بەرەمىز.

قازاق ىرىمىندا ۇشىنىپ اۋىرعاندا, ءبىر زاتپەن ۇشىقتاپ, سول زاتتى باسىنان توعىز اينالدىرىپ, توعىز جولدىڭ تورابىنا تاستايدى. سۇيتسە اۋىرۋدان تەز ايىعادى دەپ ىرىمدايدى. مىنە, بۇل دا "توعىز" سانىنا بايلانىستى. ال, قازاقتا توعىزعا قاتىستى مىناداي تىزبەكتى ۇعىمدار بار. بۇعاندا نازار سالىپ كورەيىك.

توعىز جاۋ:
1. جامان بولسا جاقىن جاۋ,
2. شابان بولسا اتىڭ جاۋ,
3. شايپاۋ بولسا قاتىن جاۋ,
4. تارتىنشاق بولسا تۇيەڭ جاۋ,
5. تەبەگەن بولسا بيەڭ جاۋ,
6. كۇندە كەلسە كۇيەۋ جاۋ,
7. جىمىسقى بولسا جيەن جاۋ,
8. وپاسىز بولسا ۇلىڭ جاۋ,
9. ارسىز بولسا قىزىڭ جاۋ.

مىنە, قازاقتىڭ شەشەندىك سوزدەرىندە وسىنداي توعىز ساندىق ۇعىمدارمەن تۇسىندىرەتىن سوزدەر كوپ. وسىدان-اق "توعىز سانىنىڭ" حالىق ساناسىنا ءسىڭىپ, داستۇرىنە تەرەڭ ورناعانىن بىلەمىز.

ەندى ءبىز قازاق ايتىلىمىنداعى "توعىز ورتاققا" از-كەم توقتالايىق:
1. شەشەننىڭ ءتىلى ؛&ndash؛ ورتاق,
2. شەبەردىڭ قولى &ndash؛ ورتاق,
3. قالجا &ndash؛ ورتاق,
4. ولجا &ndash؛ ورتاق,
5. تورقالى توي &ndash؛ ورتاق,
6. توپىراقتى ءولىم &ndash؛ ورتاق,.
7. سۋ &ndash؛ ورتاق,
8. قارا شاڭىراق &ndash؛ ورتاق,
9. جول ؛&ndash؛ ورتاق.

1) شەشەننىڭ ءتىلى نەگە ورتاق؟
شەشەن &ndash؛ وراق اۋىز, وت ءتىلدى, تار جەردە, تاپ بەرمەدە, ءدۇيىم جۇرت الدىندا, شەشىمى قيىن جۇمباق جاعدايلاردىڭ شەشىمىن قىسقا عانا ءبىر اۋىزبەن شەشىپ, حالىقتى باستاپ تىعىرىقتان الىپ شىعىپ كەتەتىن, جەزتاڭداي, بۇلبۇل كومەي, ءبىلىمدى, عىلىمدى, ونەرلى, كورەگەن كوسەم, ەل سىيلاعان دانا ادامى &ndash؛ "شەشەن" دەپ اتايدى. ول قاراقان باسىنىڭ قامى ءۇشىن ەمەس, تۇتاس حالىق تاعدىرى ءۇشىن قىزمەت اتقارىپ, حالقىنىڭ جوقشىسى بولعاندىقتان ونىڭ ءتىلى جالپى قاۋىمعا &ndash؛ "ورتاق" بولادى.

قازىرگى كەزدە قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلكەن ءبىر جانرى "شەشەندىك ونەر" رەتىندە مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا رەسمي وقىتىلادى. ارنايى وقۋ قۇرالدارى دا بار.

2) شەبەردىڭ قولى نەگە ورتاق؟
وڭ قولىنان ونەر تامعان, جاسامپاز شەبەر ادامنىڭ ءار الۋان جاساعان بۇيىمدارى مەن زاتتارىن جالپى حالىق ورتالىق تۇتىنادى, يگىلىكتەنەدى. شەبەردىڭ قولى دەگەن ونىڭ عالامات ونەرى. ال ونەرى وزىنە ءتان بولعانىمەن وندىرگەن زاتتارىن حالىق ورتاق پايدالانادى. سوندىقتان شەبەردىڭ قولى &ndash؛ حالىققا ورتاق دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان.

3) قالجا نەگە ورتاق
ءسابيدىڭ ومىرگە كەلۋىن قۇتىقتاۋ ءداستۇرىنىڭ ءبىرىنشى ىرىمى &ndash؛ "قالجا" داستۇرىنەن باستالادى. ءبىز ءبىر نارسەنى ءبىلىپ الۋىمىز كەرەك. بۇل ؛&ndash؛ انالار قاۋىمىنا ورتاق ءداستۇر. دۇنيەگە كەلگەن ءسابي تاعدىرىنا قاتىستى ەڭ تاماشا ءداستۇرلى ىرىم. اتام قازاقتا "قاتىن قالجادان, ەر ولجادان مارقايادى" دەگەن ءسوز بار. ەكى ەر ەرەگەسكەندە "مەنىڭ دە شەشەم ءبىر قوي قالجا جەگەن" دەپ كۇش-جىگەرىن, ار-نامىسىن قالجاعا بايلاپ ايتۋى تەكتەن-تەك ەمەس. ەرلەر قالجا ەتىن جەمەيدى. ول راس, قالجادان ەر ادام اۋىز تيسە, وسەكشى بولىپ كەتەدى, ەرلىك قۋاتى كەميدى دەپ ىرىم ەتەدى. ءبىراق, قالجانى بوسانعان ايەل ەڭ الدىمەن اۋىز تيەدى. سوسىن بالانىڭ جورگەك اناسى, كىندىك اناسى, تۋىت اناسى جانە باسقا دا ايەلدەر اۋىز تيەدى. بۇل سابيگە ارنالعان "اق سارى باس قويدىڭ" ەتىن جەۋمەن عانا ولشەنبەيدى.

سابيدىڭ دۇنيە ەسىگىن اشقان قۋانىشىمەن, بالا بوسانعان انانىڭ باقىتىمەن ولشەنەدى. بۇل &ndash؛ جالپى ايەل قاۋىمىنا, بالا دۇنيەگە كەلگەن شاڭىراققا ورتاق قۋانىش. قالا بەردى سول اۋىلعا ورتاق قۋانىش. سوندىقتان "قاتىننىڭ جالجاسى ؛&ndash؛ ورتاق" دەپ باعالاعان.

4) ولجا نەگە ورتاق؟
ولجا ؛&ndash؛ قازاق داستۇرىندە ەرتە قالىپتاسقان جالپىعا ءتان ۇعىم. ولجا مازمۇنىنا قاراي "مەرگەننىڭ اتقان اڭىنىڭ ەتى مەن تەرىسى", "اسكەري جورىقتا باتىرلاردىڭ جاۋدى جەڭىپ, العانداعى مال-دۇنيە, قاتىن, قىز-قىرقىن, جەر", ت.ب. دۇنيەلەرى. "ەر ادامداردىڭ اياق استىنان تاۋىپ العان دۇنيەسى, ارىسقا تۇسكەندەگى ەلگە سالعان ولجاسى. ت.ب. ولجا دەپ اتالادى. جالپى جۇرت بولىپ ءبولىسىپ الاتىن بولعان. سونى ولجا ءبولۋ, ولجا سالۋ, ولجا بايلاۋ دەپ داستۇرگە اينالدىرعان. سونىڭ ءبىر تۇسىن الىپ "مەرگەننىڭ ولجاسى ورتاق" دەگەن تاماشا داستۇرگە بايلاپ ۇقتىرعان. قازاق ىرىمىندا جەردە جاتقان ءبىر اسىل زاتتى تاۋىپ السا, ولجا-ولجا دەپ ءۇش رەت ايعايلايدى. ەگەر يەسى جاقىن ماڭدا جۇرسە, قايتارىپ بەرەدى. بولماسا ونى اۋىل قازىسىنا بەرەدى. ونى ءوز بەتىمەن پايدالانبايدى. سوندىقتان ولجا ؛&ndash؛ ورتاق. ؛

5) تورقالى توي نەگە ورتاق؟
توي &ndash؛ جالپى قاۋىمعا ارنالعان قۋانىش. ادام بالاسىنىڭ توي جاساۋى ءوز وتباسى قۋانىشىن كوپپەن ءبولىسۋ. كوپتىڭ العىسىن, باتاسىن الۋ. سول قۋانىشتى ءدۇيىم جۇرتپەن وتكىزۋ. قازاقتىڭ بار قۋانىشتى داستۇرلەرى تورقالى تويدا اتقارىلادى. توي كوپسىز وتپەيدى. كوپپەن ورتاق وتەدى. سوندىقتان تورقالى توي ؛&ndash؛ ورتاق.

6) توپىراقتى ءولىم نەگە ورتاق؟
قازاقتا ؛&ndash؛ "تۋماق &ndash؛ سۇننەت, ولمەك ؛&ndash؛ پارىز" دەگەن ماقال بار. جۇمىر باستى پەندەنىڭ ءومىرى ولىممەن اياقتايدى. جەر بەتىندەگى بار تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ تۋماعى بار, ولمەگى بار. سوندىقتان تورقالى توي-قۋانىشقا ورتاق بولسا, توپىراقتى ءولىم ؛&ndash؛ جۇبانىشقا ارنالعان قارالى باس قوسۋ. سودىقتان توپىراقتى ءولىم ؛&ndash؛ ورتاق.

7) سۋ نەگە ورتاق؟
سۋ ؛&ndash؛ تىرشىلىكتىڭ قاينار كوزى. اعىندى سۋ بار حالىققا ورتاق, ودان ادام دا, مال دا, اڭ دا ورتاق سۋ ىشەدى. سوندىقتان اعىندى سۋ ؛&ndash؛ ورتاق. "سۋ يەسى ؛&ndash؛ سۇلەيمەن الىسقان تالاي دۇلەمەن" دەگەن ءسوز بار. سۋدى مەنشىكتەنۋ قازاق سالتىندا جوق زاڭ. "بۇلاق باسىنداعى سۋ ىشەدى, اياعىنداعى ۋ ىشەدى" دەپ بۇلاقتى لايلاماۋدى قاتاڭ زاڭ, ورتاق قورعاۋدى جاقسى سالتقا اينالدىرعان.

8) قارا شاڭىراق نەگە ورتاق؟
قازاقتا "وتاۋ ءۇي ؛&ndash؛ بۇتاق, وردا ءۇي ؛&ndash؛ ورتاق" دەگەن ماقال بار. قازاق حالقىنىڭ سالت پەن داستۇرىندە قارا شاڭىراقتى قاستەرلەۋ وتە ەرتەدەن كەلە جاتقان جاقسى سالت, ۇلى ءداستۇر. قارا شاڭىراقتى "كيەلى شاڭىراق, قۇت شاڭىراق, ۇلكەن شاڭىراق, اتا شاڭىراق, كونە شاڭىراق" وندا قۇت پەن قاسيەت بار دەپ ەرەكشە قاستەرلەيدى. ول ۇلكەندى سىيلاۋ, قاريانى قاستەرلەۋدەن تۋعان ىرىمدى ءداستۇر. قارا شاڭىراققا سالەم بەرۋ, قارا شاڭىراقتان اتتاماۋ, قارا شاڭىراقتى سىيلاۋ دەگەن ءداستۇر وسىدان قالعان. جالپى قازاق داستۇرىندەگى ەڭ مىقتى ءداستۇر ؛&ndash؛ "قارا شاڭىراقتان بارىپ باتا الۋ سالتى" ورتاق ءداستۇر. سوندىقتان قارا شاڭىراق ؛&ndash؛ ورتاق.

مادەنيەتتىڭ قارا شاڭىراعى, ونەردىڭ قارا شاڭىراعى, جازۋشىلار وداعىنىڭ قارا شاڭىراعى, ت.ب. قاراشاڭىراق اتاۋلارى بار. سوندىقتان بۇرىن دا ءقازىر دە قارا شاڭىراقتى قاستەرلەپ ۇستاۋ ءداستۇرى جالعاسىپ كەلەدى. قارا شاڭىراق &ndash؛ قازاقتىڭ قacتەpلى, قacيەتتى ءۇيى. ونى «؛ۇلكەن ءۇي»؛ دەپ تە ەرەكشە قۇرمەتتەيدى. قازاقستان قازاقتىڭ وتانى, قازاقتىڭ قارا شاڭىراعى دەۋگە دە بولادى. شاڭىراق ۇعىمى وتە باعالى ۇعىم. "شاڭىراققا قارا" دەگەن ءبىر اۋىز سوزدە كول-كوسىر ۇلى ۇعىم بار.

9) جول نەگە ورتاق؟
جولدىڭ ەكى ماعىناسى بار. ءبىرى كادىمگى قارا جەردەگى قارا جول. ەكىنشىسى, حالىقتىڭ رۋحاني تانىمىنداعى, سالت-داستۇرىندەگى كوپشىلىك قاۋىم بىرلىكتە اتقاراتىن رۋحاني جولى. سوندىقتان جالپى قاۋىم جۇرەتىن قارا جول دا, رۋحاني جول دا جالپىعا ورتاق.
توقەتەرىن ايتقاندا, جالپى حالىق مۇدەسىنە, تۇرمىس-تىرشىلىگىنە, نانىم-سەنىمىنە, سالت-داستۇرىنە, بەرەكە-بىرلىگىنە ساياتىن, جالپى قاۋىم بولىپ ورتاق اتقاراتىن ىستەردى, اتا-بابا سالتىندا "توعىز ورتاققا" وسىلاي جيناقتاعان بولۋى مۇمكىن.
ال, باسقادا ادام بالاسىنا ورتاق دۇنيەلەر وتە كوپ. مەن, ءوز باسىم وسى توعىز ورتاق دەپ تانىعان تانىمدى, كونە ماتەريالدارعا سۇيەنە وتىرىپ ورتالارىڭىزعا جازىپ ۇسىندىم. كەتىگى, كەمدىگى بولسا, ءبىلىمپاز جاستار مەن كونە كوز قاريالار ادىلدىگىن ايتا جاتار...

بولات بوپايۇلى