«بۇعا بەرۋگە بولمايدى». رەسەي قازاقستاندى سىناپ وتىر – راسۋل جۇمالى

ساياساتتانۋشى, ەكس-ديپلومات راسۋل جۇمالى قامشى پورتالىنا رەسەي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆتىڭ قازاقستاندا ورىستىلدىلەرگە كسەنوفوبيالىق كوزقاراس بار ەكەنى تۋرالى ايتقان مالىمدەمەسىنىڭ استارى, رەسەي تاراپىنان جاسالعان اقپاراتتىق شابۋىلدار مەن ولارعا قازاقستان بيلىگىنىڭ جاۋابى, گيبريدتىڭ سوعىس ءقاۋپى تۋرالى سۇحبات بەردى.

&ndash؛ رەسەي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆتىڭ داۋلى سوزدەرىنە داريعا نازارباەۆا, سنەجانا يماشەۆا, يۋريي جۋلين, يۋريي لي سياقتى بىردى-ەكىلى دەپۋتاتتار پىكىر ءبىلدىردى. بۇنى قازاقستاننىڭ رەسمي جاۋابى دەپ ساناۋعا بولا ما؟

&ndash؛ رەسمي جاۋاپ دەۋ قيىن. ءتىپتى كەزىندە رەسەيلىك جەكەلەگەن تۇلعالاردىڭ قازاقستانعا شۇيلىككەن مالىمدەمەلەرىن دە كەي  ؛مەكەمەلەرىمىز جەكە ادامنىڭ كوزقاراسى عانا, رەسەيدىڭ رەسمي كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى دەپ قابىلداعان. بۇل جەردە دە سونداي. ءبىراق لاۆروۆ رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى, رەسمي تۇلعا. ونىڭ مۇنداي مالىمدەمەسى ءبىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى تاراپىنان جاۋاپسىز قالماۋعا ءتيىس ەدى.

&ndash؛ سىزدىڭشە, سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى نەگە ءۇنسىز؟

&ndash؛ سول باياعى سەسكەنىس. ۇنسىزدىكتىڭ ارتىندا رەسەيمەن جاعداي ۇشىعىپ كەتپەي مە, ولاردىڭ اشۋىنا ءتيىپ كەتىپ جۇرمەيمىز بە دەگەن ۇرەي تۇر. باسقا-باسقا قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى, اۋماقتىق تۇتاستىعى تۋرالى ءسوز بولعاندا قايمىعۋدىڭ ەش رەتى جوق. لاۆروۆتىڭ دەڭگەيىنە ءتۇسىپ, رەسەيدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپاي-اق قويايىق, ءبىراق ديپلوماتيالىق تۇردە «؛سىزدەر ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسىپ وتىرسىزدار, مىناداي-مىناداي كەلىسىمدەرگە قايشى ارەكەت ەتىپ وتىرسىزدار, بۇل &ndash؛ دوس مەملەكەت جاسايتىن قىلىق ەمەس»؛ دەگەن سياقتى ناقتى جاۋاپ بەرۋگە بولادى عوي. مۇنداي جاۋاپتان كەيىن دە داۋلى مالىمدەمەلەر تولاستاماسا, وندا ناقتى ارەكەتكە كوشۋ كەرەك. ماسەلەن, سبەر-مەن اراداعى مەموراندۋمدى ۇزەيىك, تاعى مالىمدەمە جاسالسا, روساتوم اەس سالىپ بەرۋگە ءازىرمىز دەپ وتىر عوي, سولاردىڭ بەتىن قايتارايىق. ءار نارسەگە جاۋاپ بولۋى كەرەك.

&ndash؛ قازاقستان تاراپىنا داۋلى مالىمدەمەلەردىڭ دۇركىن-دۇركىن ايتىلۋىن بيلىكتىڭ قايرات كورسەتە الماي وتىرعانىمەن بايلانىستىرۋعا بولا ما؟

&ndash؛ مۇنى دا جوققا شىعارۋعا بولمايدى. رەسەي تاراپىنان وسىنداي اڭگىمەلەر 90-ىنشى, 2000-ىنشى جىلدارى شىعا باستاعاندا قاتقىل جاۋاپ بەرگەنىمىزدە, بالكىم بۇگىندە جاڭاعىداي اڭگىمەلەر بولماس پا ەدى. رەسەي تاراپىنان كەزىندە وسىعان ۇقساس اڭگىمەلەر ازەربايجانعا ايتىلاتىن. سول كەزدە ازەربايجان ساياساتكەرلەرى سىپايى ءارى باتىل تۇردە وزدەرىنىڭ ۇستانىمدارىن بىلدىرگەن بولاتىن. سودان بەرى رەسمي تۇردە رەسەي ازەربايجانعا بايلانىستى داۋلى مالىمدەمە جاساعان ەمەس. بۇل دەر كەزىندە ءوز ۇستانىمىڭدى ناقتى جەتكىزىپ, جاۋاپ بەرگەننىڭ كورىنىسى. رەسەي ءبىر جاعىنان «؛قايتەر ەكەن»؛ دەپ ءبىزدى سىناپ وتىر. قازاقتا بۇعا بەرسەڭ, سۇعا بەرەدى دەگەن ءسوز بار ەكەنىن بىلەمىز. ءوزىمىزدى تاۋەلسىز ەل سانايمىز با, وندا ۇلتتىق مۇددەگە ساي تاۋەلسىز ۇستانىمىمىز بولۋى كەرەك. ءدال وسى ماسەلەدە ساۋدالاسۋدىڭ, بۇعىپ قالۋدىڭ رەتى جوق.

&ndash؛ بىرنەشە جىل قاتارىنان سولتۇستىك وڭىرلەردى ارالاپ, تىلگە بايلانىستى كوپتەگەن كەزدەسۋ وتكىزدىڭىز عوي. قازاقستاندا ورىس ءتىلى ديسكريميناسياعا ۇشىراپ, ورىستىلدىلەرگە كسەنوفوبيالىق كوزقاراس قالىپتاسىپ وتىر ما؟

&ndash؛ قازاقستان رەسەيدەن بولەك ورىس ءتىلى سالتانات قۇرىپ وتىرعان بىردەن-بىر ەل. ءبىزدىڭ بۇل جەردە اقتالاتىنداي ورنىمىز جوق. كەرىسىنشە قازاقستاندا ورىس ءتىلىنىڭ ورىستەۋىنە ەش شەكتەۋ جوق. مىڭداعان مەكتەپ بار. بىزگە شۇيلىگىپ وتىرعان رەسەيدە 700 مىڭعا تارتا قازاق ءتۇرادى. ءبىراق بىردە-بىر قازاق مەكتەبى جوق. سوندا قاي جەردە, قاي ءتىل كەمسىتىلىپ وتىر. ءتىپتى ءارى بەرىدەن كەيىن قازاقستان قاي تىلدە سويلەيمىن دەسە, ول ءوزى ءىسى. بۇل جەردە ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى بار. رەسەيدىڭ ءتىلدى جەلەۋ ەتۋى &ndash؛ تەك سىلتاۋ. ولار قازاقستاندى ءوز ىقپالىنان شىعارىپ العىسى كەلمەيدى. رەسەي ساياسي, ەكونوميكالىق, قارجىلىق, تەحنولوگيالىق ىقپالىنان ايىرىلىپ بارا جاتقانىن ءبىلىپ وتىر. سوندىقتان ولاردىڭ ەندىگى امالى وسى ءتىل عانا. «؛ورىس تىلىنە قىسىم جاسالىپ وتىر»؛ دەپ ءوز ىقپالىنان جىبەرمەۋگە تىرىسىپ, قازاقستان تۇركى الەمىمەن, ەۋروپامەن جاقىنداسىپ كەتپەسىن دەپ تىراشتانىپ جاتىر. بىلايشا ايتقاندا بۇل &ndash؛ ولاردىڭ جانايقايى. دەمەك, رەسەيدىڭ قازاقستاندى باسقا جاعىنان ۇستايتىنداي, قىساتىنداي مۇمكىندىگى قالمادى دەگەن ءسوز. ءبىز كرەمل ساياساتكەرلەرىنىڭ سوزدەرىنە قارايلاماي, ءوز جولىمىزبەن جۇرە بەرۋىمىز كەرەك.

&ndash؛ قازاقستان كونستيتۋسياسىنداعى 7-باپتىڭ 2-تارماعىندا "مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى" دەلىنگەن. بۇل &ndash؛ ورىس ءتىلى قازاقستانداعى رەسمي ءتىل دەگەندى بىلدىرە مە؟

&ndash؛ مۇلدە بىلدىرمەيدى.

&ndash؛ وندا «؛ورىس ءتىلى &ndash؛ قازاقستانداعى رەسمي ءتىل»؛ دەگەن تۇسىنىك قايدان شىققان؟

&ndash؛ بۇل ساياساتكەرلەردىڭ, ساياساتتانۋشىلاردى, قوعامتانۋشىلاردىڭ قاتەلىگى. ورىس ءتىلى رەسمي, ۇلتارالىققاتىناس ءتىلى دەگەن ويلاپ تابىلعان. نەگىزى مەملەكەتتىك ءتىل مەن رەسمي ءتىل دەگەندى ءبولۋدىڭ قاجەتى جوق. حالىقارالىق تەرمينولوگيادا ەكى ۇعىم ءبىر تۇسىنىك بەرەدى. سوندىقتان قازاقستانداعى مەملەكەتتىك ءتىل دە, رەسمي ءتىل دە قازاق ءتىلى.

&ndash؛ پرەزيەدەنتتىڭ ءوزى بيىلعى جولداۋىندا «؛ورىس ءتىلى &ndash؛ قازاقستانداعى رەسمي ءتىل»؛ دەگەندى ايتتى. بۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

&ndash؛ بۇل اعاتتىق, سپيچرايتەرلەردىڭ قاتەلىگى شىعار. جالپى قاندايدا ءبىر زاڭنان سيتاتا كەلتىرگەندە اباي بولۋ كەرەك. ماناعى كونستيتۋسياداعى باپ ورىس تىلىنە رەسمي ستاتۋس بەرمەيتىنىن كەز كەلگەن زاڭگەر ايتىپ بەرە الادى.

&ndash؛ پرەزيدەنت ءسوزى رەسەيگە, ورىستىلدىلەرگە باعىتتالىپ, سولارعا ۇناۋ ءۇشىن ادەيى ايتىلعان بولۋى مۇمكىن بە؟

&ndash؛ بۇل مالىمدەمەدە نە مەڭزەلدى, ادەيى جاسالدى ما, اعاتتىق بولدى ما, سوزدەن جاڭىلدى ما, ونىڭ استارىن قازبالاماي-اق قويايىن. ءبىراق پرەزيدەنتتىڭ قازاق ءتىلى &ndash؛ ءتۇبى ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە اينالادى دەگەن ءسوزىن دە ەسكە تۇسىرگەنىمىز ورىندى بولار. بۇل سوزدەردىڭ دە ۇلكەن ءمانى بار. تۇپتەپ كەلگەندە ماسەلە زاڭدا ەمەس. قازاق ءتىلىن قورعايتىن, وعان مەملەكەتتىك مارتەبە بەرەتىن زاڭدار جەتكىلىكتى. ماسەلە &ndash؛ ولاردىڭ قولدانىسىندا.

&ndash؛ ءبىراق پرەزيدەنت سوزىنەن كەيىن قوعامدا «؛ورىس ءتىلىنىڭ رەسمي ستاتۋسى بار, قازاقشا قىزمەت كورسەتپەسەم دە بولادى»؛ دەيتىندەر تابىلۋى مۇمكىن عوي؟

&ndash؛ ابدەن مۇمكىن. مۇنداي جاعدايدا زاڭداردى جاقسى بىلە وتىرىپ, سىپايىلىقتى ساقتاي وتىرىپ, مادەني تۇردە سۇراي ءبىلۋ كەرەك. مەن ءوز باسىم قازاقشا قىزمەت كورسەتپەيتىن دۇكەندەرگە قايتا اينالىپ بارمايمىن. بۇنى جانجال شىعارماي, ەشكىمگە سەس كورسەتپەستەن جاسايمىن. ولار ءبىر كليەنتتەن ايرىلسا, سول كليەنتتىڭ اقشاسى باسقانىڭ قالتاسىنا تۇسەتىنىن بىلەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءوزىم تۇراتىن جەردەگى دۇكەندەردى سوعان ۇيرەتكەن سياقتىمىن.

&ndash؛ قازاقستان ۇكىمەتى سيفرلاندىرۋ بويىنشا رەسەيلىك سبەر كومپانياسىمەن مەموراندۋم جاسايدى, روسكوسموس قازاقستانعا اەس قۇرىلىسىن جۇرگىزۋگە ءازىر ەكەنىن مالىمدەيدى, رەسەي قازاقستاننىڭ پرەمەر-مينيسترى اسقار مامينگە «؛دوستىق»؛ وردەنىن بەرەدى, سوڭعىسى تۋرا وسىنداي وردەننىڭ قازاقستاندىق ۇلگىسىن روسكوسموس باسشىسىنىڭ كەۋدەسىنە تاعادى, بيلىك قازاق تىلىندە قىزمەتتى تالاپ ەتىپ جۇرگەندەردى «؛ۇڭگىر پاتريوتتارى»؛ دەيدى. بۇنىڭ ءبارى كەزدەيسوق وقيعالار ما, الدە ۇلكەن ءبىر جاعدايدان حابار بەرە مە؟

&ndash؛ مەنىڭشە, مۇنىڭ ءبارى بىر-بىرىمەن بايلانىستى وقيعالار تىزبەگى. رەسەي ساياساتكەرلەرىنىڭ قازاقستانعا شۇيلىگۋىنىڭ العاشقى تولقىنى كوكتەمدە باستالعان بولاتىن. ارادا ءبىر اي وتپەي جاتىپ سبەر مەن اەس قۇرىلىسى ماسەلەسى كوتەرىلدى. كەيدە رەسەي وسى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە سەس كورسەتۋ, قىسىم جاساۋدى وزىنە پايدالى, وزىنە ءتيىمدى جوبالاردى وتكىزۋ قۇرالى رەتىندە پايدالانا ما دەپ ويلايمىن. سبەر, اەس ماسەلەلەرىندە نەلىكتەن باسىمدىق رەسەيگە بەرىلەدى؟ نەلىكتەن باسقا ەلدەردىڭ تەحنولوگيالارىن زەردەلەمەيمىز؟ نەگە سيفرلاندىرۋ بويىنشا اشىق كونكۋرس بولمايدى؟ اشىقتىقتىڭ ءوزى جەمقورلىقتىڭ جوق ەكەنىنە كەپىل ەمەس پە... وسىنداي سىن ساعاتتاردا ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۇددە قالاي قورعالىپ وتىر دەگەنگە بايلانىستى ساۋال دا, قوعام تاراپىنان كەلىسپەۋشىلىك تە كوپ. ءوز باسىم, قازاقستان موڭعوليا تاجىريبەسىنە ۇڭىلسە دۇرىس بولار ەدى دەگەن پىكىردەمىن. ولاردا حالىقارالىق كەلىسىمشارتتاردىڭ ءبارى ء«؛ۇشىنشى ەل»؛ قاعيداتىمەن جۇرەدى. موڭعوليا رەسەي مەن قىتاي اراسىندا تۇيىقتالىپ قالعان ەل ەكەنى بەلگىلى. ولار سول ەكى الپاۋىت ەلگە دەگەن تاۋەلدىلىكتى تومەندەتۋ ماقساتىندا حالىقارالىق كونكۋرس, تەندەر جاريالاعاندا رەسەي مەن قىتايدان باسقاعا باسىمدىق بەرەدى. مۇلدە ەشكىم تابىلماي جاتسا عانا اتالعان ەكى ەلدىڭ ۇسىنىسىن قاراستىرادى. مەنىڭشە, ءبىز نازارعا الاتىن ماسەلە. قازاقستان كوپۆەكتورلى ساياسات جۇرگىزەدى دەيمىز. ال ءىس جۇزىندە ەكونوميكادا اتالعان ەكى ەلگە باسىمدىق بەرەمىز. سونىڭ ناتيجەسىندە ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىگىمىز ساياساتقا دا اسەر ەتىپ وتىرعانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز.

&ndash؛ قازاقستاندا كەم دەگەندە 30 مىڭ ادامنىڭ قوس ازاماتتىعى بار ەكەنى تۋرالى بەيرەسمي دەرەك بار. 2018 جىلى قوسازاماتتىعى انىقتالعان 15 مىڭ ادامنىڭ بارلىعى دەرلىك رەسەي پاسپورتىن العان. وسى قوسازاماتتىق تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا رەسەي ء"وز ازاماتتارىمىزدى قورعايمىز دەپ قازاقستاننىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسۋى مۇمكىن", "سولتۇستىك وبلىستاردى باسىپ الۋى عاجاپ ەمەس" دەگەن پىكىر ءجيى ايتىلادى. بۇل رۋسوفوبيانى قوزدىرۋ ما, الدە شىنىمەن قيسىنى بار اڭگىمە مە؟

&ndash؛ وكىنىشكە قاراي, بۇل &ndash؛ قيسىنى بار اڭگىمە. 2008 جىلى رەسەي گرۋزياعا, وڭتۇستىك وسەتيا جانە ابحازياعا باسىپ كىرگەندە رەسەي پاسپورتتارىن ۇلەستىرىپ الىپ, ءوز ازاماتتارىمىزدى قورعايمىز دەگەن جەلەۋ تاپتى. وسىعان ۇقساس جاعداي 90 جىلدارى مولدوۆادا بولعان. ءقازىر رەسەي دونباستا, لۋگانسكتە پاسپورتىن مىڭداپ ۇلەستىرىپ جاتىر. بۇل &ndash؛ ۇلكەن ويلانتاتىن جاعداي. نەگىزىندە ەش ەل پاسپورتىن وڭدى-سولدى تاراتا بەرمەيدى. اقش-تىڭ, ۇلىبريتانيانىڭ, تۇركيانىڭ پاسپورتىن الىپ كورىڭىز, وڭايلىقپەن بەرە مە ەكەن. بۇل جەردە رەسەي ءورىستىلدى ازاماتتاردى سۇيگەندىكتەن ىستەيتىنى شامالى. ەگەر سولاي بولسا, ولار نەگە پاسپورتتارىن گەرمانيادا, اقش-تا ۇلەستىرمەيدى.

&ndash؛ دەمەك رەسەي تاراپىنان قازاقستانعا گيبريدتىك سوعىس ءقاۋپى ءتونىپ تۇرعانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى عوي؟

&ndash؛ رەسەي تاراپىنىڭ قازاقستان شەنەۋنىكتەرىنە سىيلىق جاساۋى, تىلدىك قىسىمدار, باسقا ەلدەردىڭ ايانىشتى تاجىريبەسىن ەسكەرىپ, بەيقام وتىرۋعا بولمايدى. ءبىراق سولاي ەكەن دەپ بايبالام سالۋدىڭ دا قاجەتى جوق. تەك ساياسي جاعدايدى قاپەردە ۇستاپ, دايىندىق, قاۋىپسىزدىك شارالارىن قابىلداعانىمىز قۇبا-قۇپ.