بالاسىن ورىس مەكتەبىنە بەرەتىن قازاقتار نەگە كوبەيىپ جاتىر؟

جاڭا وقۋ جىلى قارساڭىندا قازاق اتا-انالار بالاسىن ورىس سىنىبىنا, ورىسشا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپكە بەرىپ جاتقانى تۋرالى اڭگىمەلەر الەۋمەتتىك جەلىدە جيىلەي باستادى. اڭگىمەنى ستاتيستيكالىق دەرەكتەر دە راستاپ تۇر. سوڭعى 5 جىلدا قازاق مەكتەپتەرىندە وقيتىن بالا سانى 18 پايىزعا, ورىس مەكتەپتەرىندە وقيتىن بالا سانى 20 پايىزعا ارتقان. ؛قامشى ءتىلشىسى مۇنداي ءۇردىستىڭ سەبەبىنە ءۇڭىلىپ كورۋگە تىرىستى.

2020 جىلعى دەرەك بويىنشا قازاقستاندا جالپى ءبىلىم بەرەتىن 7440 مەكتەپ بار. ونىڭ ىشىندە 3809 مەكتەپ قازاق تىلىندە, 1287 مەكتەپ ورىس تىلىندە ءبىلىم بەرەدى. 2319 مەكتەپ &ndash؛ ءارالاستىلدى. ؛

7440 مەكتەپتە 3 ملن 481 مىڭ 347 وقۋشى وقيدى. 1 ملن 519 مىڭ 786 وقۋشى قازاق مەكتەپتە, 412 مىڭ 216 وقۋشى ورىس مەكتەپتە ءبىلىم الادى. 1 ملن 535 مىڭ 750 وقۋشى ارالاس مەكتەپتە وقيدى. ونىڭ 755 مىڭ ء345-ى قازاق سىنىبىنىڭ وقۋشىسى بولسا, 685 مىڭ ء891-ى ورىس سىنىبىنا بارادى.

ال ؛2016 جىلى 2 ملن 930 مىڭ 583 وقۋشىنىڭ 1 ملن 275 مىڭ ء662-سى قازاق مەكتەبىندە, ؛381 مىڭ 30-ى ورىس مەكتەبىندە وقىعان. ارالاس مەكتەپتە ءبىلىم العان ؛1 ملن 253 مىڭ 247 بالانىڭ 640 مىڭ ء148-ى قازاقشا, 530 مىڭ 559-ى ورىسشا وقىعان.

وسىلايشا, وقۋشى سانىنىڭ ءوسۋ ديناميكاسى 5 جىلدا ورىسشا ءبىلىم الاتىن وقۋشىلار سانىنىڭ ءوسۋ ديناميكاسى 2 پايىزعا جوعارى ەكەنىن كورسەتىپ تۇر.

قامشى تىلشىسىمەن سويلەسكەن الماتىنىڭ ۇلجان ىقشاماۋدانىنداعى №152, دۋمان ىقشاماۋدانىنداعى №172 مەكتەپ-گيمنازيانىڭ, جاس قانات ىقشاماۋدانىنداعى جالپى ءبىلىم بەرەتىن №198 مەكتەپتىڭ قىزمەتكەرلەرى ورىس مەكتەپتەرىنە اۋىسىپ جاتقان وقۋشىلار جوق ەكەنىن ايتسا, المالى, بوستاندىق اۋدانىندا ورنالاسقان مەكتەپتەردىڭ باسشىلىعى مۇنداي دەرەكتەردىڭ بولعانىن جوققا شىعارمايدى. تەك اشىق تۇردە پىكىر ءبىلدىرىپ, اتى-جوندەرىن, مەكتەپتىڭ اتىن جاريالاعىسى كەلمەيدى. "باسشىلىققا جاقپايتىن ءسوز ايتىپ قويىپ, روتاسياعا ءىلىنىپ كەتىپ جۇرسەك" دەپ ۇرەيلەنەدى. ؛

الماتىداعى №146 مەكتەپ-ليسەيدىڭ ءمۇعالىمى جانبىگۇل ءادىلحانقىزى نەمەرەلەرىنىڭ ورىس مەكتەبىنە باراتىنى جۇرەگىن اۋىرتاتىنىن ايتادى. تاجىريبەلى ۇستاز "بالانىڭ ءتىلى قاي تىلدە شىعىپ, قالىپتاسسا, باسقا تىلدە ءبىلىم الۋى قيىنعا سوعاتىنىنا كوز جەتكىزدىم" دەپ وتىر. ؛

&ndash؛ بالام مەن كەلىنىم بىزدەن بولەك تۇرادى. كەلىنىم ءورىستىلدى. ۇيدە ءبارى ورىسشا سويلەسەدى. نەمەرەمنىڭ ءتىلى قازاقشاعا بۇرىلسىن دەپ قازاق بالاباقشاعا بەرىپ ەدىك, تاڭەرتەڭگىلىكتەن باسقاسىنىڭ ءبارى نەگىزىنەن ورىسشا وتەدى ەكەن. تەك بىردى-ەكىلى سوزدەردى عانا قازاقشا ايتادى. كەيىن ورىس مەكتەبىنە بارا باستادى. مەن تاعى شىرىلداپ ءجۇرىپ قازاق مەكتەبىنە اۋىستىرتىپ ەدىم, ءبىراق بالا ابدەن قينالىپ كەتسەن سوڭ امالسىز قايتادان ورىس مەكتەبىنە بەردىك. بالانىڭ ءتىلى انا تىلىندە شىعىپ, انا تىلىندە ويلانا الماسا كەيىن قيىن بولادى ەكەن. ءوزىم ۇستاز بولعاندىقتان, قازاق مەكتەپتەرىندەگى ءبىلىم ساپاسى ورىس مەكتەپتەرىنەن الدەقاشان وزىپ كەتكەنىن بىلەمىن. سوندىقتان "ورىس مەكتەبىنە ول جاقتا ءبىلىم ساپاسى جوعارى بولعانى ءۇشىن بەرەدى" دەگەن اڭگىمە سىلتاۋ عانا. باستى سەبەپ &ndash؛ وزدەرى ورىسشا سويلەگەن سوڭ ورىسشا مەكتەپكە بەرەدى, &ndash؛ دەيدى جانبىگۇل ءادىلحانقىزى. ؛

قازاقستان پەداگوگيكالىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى, پروفەسسور اسقاربەك قۇسايىنوۆتىڭ ايتقاندارى قازاق مەكتەپتەرىندەگى ءبىلىم ساپاسىنىڭ وزگە مەكتەپتەرگە قاراعاندا جوعارى بولۋىنىڭ سىرىن تۇسىندىرگەندەي.

&ndash؛ ءۇش جىلدا ءبىر وتەتىن حالىقارالىق pisa زەرتتەۋىنىڭ سوڭعى التاۋىنىڭ ناتيجەلەرىنە تالداۋ جاساۋ بارىسىندا ۇزدىك وندىققا ۇنەمى بەلگىلى ءبىر ەلدەردىڭ وقۋشىلارى ەنەتىنى انىقتالدى. ولاردىڭ قاتارىندا جاپونيا, وڭتۇستىك كورەيا, فينليانديا, كانادا, سينگاپۋر, گونكونگ, تايۆان سەكىلدى ەلدەر بار. ولاردىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەلەرىن سارالاعاندا, بۇل ەلدەر ورتا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە ۇلتتىق-رۋحاني تاربيە ماسەلەسىنە باسا نازار اۋداراتىنىنا كوز جەتتى. وسى ءاناليزدىڭ وزىنەن-اق قاي ەل ءوز بالاسىنا ۇلتتىق-رۋحاني تاربيە بەرىپ وتىر, سول ەلدىڭ ءبىلىم ساپاسى جوعارىدان كورىنەتىنى ايقىندالادى. دەمەك, قازاق بالاسى قازاق تىلىندە وقىعاندا رۋحاني-ادامگەرشىلىك تاربيە الۋىنا كەڭىنەن جول اشىلادى. سايكەسىنشە, ءبىلىم ساپاسى جوعارى بولادى, &ndash؛ دەيدى عالىم.

وسى ورايدا قوعام بەلسەندىسى, رەسەي حالىقتار دوستىعى ۋنيۆەرسيتەتى مەن ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان قۇقىقتانۋشى رۋسلان تۇسىپبەكوۆ قازاقستاندا وقۋشىلاردى مەملەكەتتىك مەكتەپتەردە تەگىن نەگىزدە تەك قازاق تىلىندە وقىتاتىن كەز كەلدى دەپ سانايدى.

&ndash؛ بۇگىندە مەملەكەتتى قۇراۋشى قازاق حالقى جالپى حالىقتىڭ 70 پايىزىنان استى. ەكىنشىدەن, بىلتىر بەبي-بۋم بولعانىن بىلەسىز, 425 مىڭ بالا دۇنيەگە كەلدى. سونىڭ 80 پايىزى قازاق بالالارى, ورىستاردىڭ ۇلەسى 7,3 پايىز, وزبەكتەردىكى &ndash؛ 4 پايىز. قازاقستاندا قازاق تىلىنەن باسقا ايرىقشا ستاتۋسقا يە ءتىل جوق. ورىس ءتىلى رەسمي ءتىل دە, ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى دە ەمەس. شۆەيسارياداعىداي بىرنەشە مەملەكەتتىك ءتىلىمىز جوق. مۇنى نە ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن. الەمدە 200-دەن استام تاۋەلسىز ەل بولسا, سولاردىڭ ىشىندە ءوز بالالارىن وزگە ەلدىڭ تىلىنە بيۋدجەت قارجىسى ەسەبىنەن, ياعني حالىق سالىعىنان جينالعان قارجىعا وقىتىپ وتىرعان قازاقستاننان باسقا بىردە-بىر ەل جوق. سوندىقتان ءوز باسىم بيۋدجەت تاراپىنان قارجىلاندىرىلاتىن مەكتەپتەر بالانى تەك قازاق تىلىندە وقىتۋى كەرەك ءارى قازاقتار بالالارىن تەگىن مەكتەپكە بەرگىسى كەلسە, وندا تەك قازاقشا ءبىلىم الۋعا ءتيىس دەگەن زاڭ قابىلداۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. ورىس بالالارىنا قازاقشا بىردەن ۇيرەنىپ كەتۋ قيىنداۋ عوي, سول سەبەپتى باستاپقىدا ولار ءۇشىن ورىس مەكتەپتەرىن قالدىرا تۇرۋعا بولادى. ءبىراق ول جەرگە قازاق بالالارى قابىلدانباۋى كەرەك. ال ەگەر قازاق اتا-انا بالاسىن ورىسشا نەمەسە باسقا تىلدە وقىتقىسى كەلسە, وندا بالاسىن جەكەمەنشىك مەكتەپكە بەرسىن. مۇنى بىرەۋلەر ادام قۇقىعىنا قايشى نارسە دەۋى مۇمكىن. بۇل &ndash؛ مۇلدە قايشى ەمەس. ماسەلەن, ءوزىم تالاي جىل تۇرعان رەسەيدە مەملەكەتتىك مەكتەپتەردە بالالاردى تاتارشا نەمەسە شەشەنشە وقىتىپ جاتقانىن كورمەپپىن. گەرمانيا نەمىسشە, فرانسيا فرانسۋزشا وقىتادى. بىزدىكى دە سولاي بولۋعا ءتيىس. وسى ۋاقىتقا دەيىن ورىسشا وقىپ, رەسەي ساياساتىن جۇرگىزۋگە تىرىساتىنداردىڭ قانشاسىن ءوسىرىپ شىعاردىق. وسىمەن جەتەر, &ndash؛ دەيدى رۋسلان تۇسىپبەكوۆ.

 ؛

"بيلىك قولدانباعان ءتىلدى قاراشا قايدان قولدانادى..."

 ؛

قاراعاندى وبلىسىندا تۇراتىن ازاماتتىق بەلسەندى جەكسەن ءابدىراحمانوۆ وسىنداي احۋالدىڭ قالىپتاسقانىنا بيلىكتى كىنالايدى.

&ndash؛ بيلىك قولدانباعان ءتىلدى قاراشا قايدان قولدانادى... پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ءوزى قازاقشا جازىلعاندى ارەڭ وقيتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. ول كۇندەلىكتى ومىردە قازاق ءتىلىن قولدانادى دەگەنگە سەنۋ قيىن. اقورداداعىلار باستان-اياق ماڭگۇرت. بيلىك باس بولىپ بىردەڭە ىستەمەسە, كەتكەنىمىز كەتكەن. ازاماتتار ەشتەڭە ىستەي المايدى. ىستەيتىندەي قوعامدىق سانا بىزدە جوق. ال مۇنداي ۇلتتى زاڭمەن, باسقامەن ماجبۇرلەۋ كەرەك, بولعانى سول عانا, &ndash؛ دەيدى ازاماتتىق بەلسەندى.

قازاقستاندا بىرنەشە رەت مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى زاڭ قابىلداۋعا تالپىنىس جاسالىپ, بيلىك تاراپىنان قولداۋ تاپپاعان. ؛قازىرگى قولدانىستاعى "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى" زاڭى 1997 جىلى قابىلدانعان.

تالاي جىلدان بەرى ءتىل ماسەلەسىمەن اينالىسىپ كەلە جاتقان مامان دوس كوشىم بۇل زاڭ 1989 جىلعى 22 قىركۇيەكتە قابىلدانعان قازاق كسر-ىنىڭ ء"تىل تۋرالى" زاڭىنان ايىرماشىلىعى از دەگەن پىكىردە. ول "قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىن تەك بيلىك شەشە الادى, ال وعان بيلىك قۇلىقسىز" دەپ سانايدى.

 ؛&ndash؛ بيلىكتەگىلەردىڭ ءبارى قازاق تىلىنە قارسى. ارينە تەلەديداردان ءتىل تۋرالى تەبىرەنىپ تۇرىپ ايتادى. بىردە توقاەۆ مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن مەملەكەت قىزمەتكەرلەرى اناحرونيزم ("ۋاقىتتان قالىپ قويعان", "ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى" دەگەنگە مازمۇنداس &ndash؛ رەد) بولۋى كەرەك" دەپ ايتتى. سونى ايتقاننان كەيىن قازاق ءتىلىن دىم قاقپايتىن مەن بىلەتىن كەمى 3 شەنەۋنىكتى تاعايىندادى. بىزدە ايتقاندا قاتىرىپ ايتادى. كەزىندە نازارباەۆ تا سويتكەن. ولار ايتپاۋى كەرەك, ولاردىڭ قولىندا زاڭ كۇشى بار, ولار سونى قولدانۋى كەرەك. مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداسىن. ءبىز ونى وسىدان 10 جىل بۇرىن دايىنداپ بەردىك. ول زاڭ ءقازىر پارلامەنتتە جاتىر. سوندىقتان اڭگىمە ەكىجۇزدىلىكتە. ايتادى, ءبىراق ونىڭ ءبارى ويىن, ەكىجۇزدىلىك. بۇلاي جالعاسىپ جاتقاندا اتا-انالارعا "بالاڭدى نەگە قازاق مەكتەبىنە بەرمەيسىڭ" دەپ قالاي رەنجيسىڭ. تىلگە قاجەتتىلىك جاسالماي, مۇنداي جاعداي بولا بەرەدى. اتا-انالار شەنەۋنىكتەردىڭ قازاق ءتىلىن بىلمەي-اق مينيستر, اكىم, سەناتور بولىپ جاتقانىن كورەدى دە "قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتى قانشا" دەپ ويلايدى. ال مۇنى بيلىك وزدەرى ءۇشىن ارنايى جاساپ وتىر, &ndash؛ دەيدى ساياساتتانۋشى.

بەسىنشى شاقىرىلىمداعى ءماجىلىس دەپۋتاتى, بىرنەشە جىل ەلوردانىڭ تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى بولعان ورازگۇل اسانعازىنىڭ پىكىرى دە "مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى" زاڭ قابىلداۋ كەرەك دەگەنگە سايادى.

 ؛&ndash؛ تاۋەلسىزدىككە يە بولعان 30 جىل ىشىندە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ بويىنشا اتقارىلعان جۇمىستار جەتكىلىكسىز. ەگەر قالاساق ءتىل تۋرالى قولدانىستاعى زاڭمەن-اق بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى, كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇرساۋىنان شىققان وزگە دە ەلدەر سياقتى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ باسىمدىلىعىن ارتتىرۋىمىزعا بولۋشى ەدى. قازاقستاندا باسەكەگە قابىلەتتى ءتىل, جۇمىس ءتىلى بۇرىنعىشا ورىس ءتىلى بولىپ قالدى. ءبىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ورىس ءتىلىن شەكتەپ, قازاقستان اۋماعىندا مەملەكەتتىك تىلگە باسىمدىق بەرىلۋى كەرەك ەدى. ءبىراق باسىمدىق بەرىلگەن جوق. ؛ "ەڭ ۇزدىك ۇلگى &ndash؛ جەكە باستىڭ ۇلگىسى" دەگەن بار. ال بۇگىندە بيلىكتىڭ ءۇش تارماعى دا مەملەكەتتىك ءتىلدى ناسيحاتتاۋدا ۇلگى بولا الماي وتىر. كەزىندە پرەمەر-مينيستر, مەملەكەتتىك حاتشى جانىنان قۇرىلعان مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانىسقا ەنگىزۋدى قاداعالايتىن مەملەكەتتىك كوميسسيا بولعان. سوڭعى جىلدارى ونىڭ بارلىعى توقتاپ قالدى. سونى قايتا قولعا الۋ كەرەك. بيلىكتىڭ ءوزى "ۇڭگىر ىشىنەن شىعىپ", حالىق قالاعان قازاق تىلىندە قىزمەت ەتۋى كەرەك. ءبىز بارلىعىن رەسەيدەن ۇيرەنەمىز عوي. رەسەيدىڭ وزىندە مەملەكەتتىك &ndash؛ ورىس ءتىلى تۋرالى زاڭ بار. رەسەيدە ۇلكەن لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارعان ۆيكتور چەرنومىردين "ورىس ءتىلى &ndash؛ رەسەي ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنىڭ نەگىزى" دەگەن. ءبىزدىڭ باسشىلار دا وسىنى ايتۋى كەرەك. ويتكەنى الەمدىك تاجىريبە ۇلتتى ساقتاۋدىڭ كەپىلى ؛&ndash؛ ءتىلدى ساقتاۋ ەكەنىن كورسەتىپ بەرگەن. سوندىقتان الدىمەن "مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى" زاڭ كەرەك, ول جەردە مەملەكەتتىك قىزمەتكە مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىندەر الىنبايدى دەپ انىق جازىلۋى كەرەك. "تىلدەر تۋرالى زاڭ" قابىلدانعاندا دەموگرافيامىز ءبىر تىلگە باسىمدىق بەرۋگە جەتپەگەن بولسا, ءقازىر 70 پايىزدان استىق. سوندىقتان قورىقپاستان ءبىر تىلگە مارتەبە بەرۋ كەرەك. ەكى ءتىل قوسارلانعان كەزدە قازاق ءتىلى جۇمىس ءتىلى رەتىندە باسەكەگە قابىلەتتى بولماعانىن 30 جىل دالەلدەدى. قاجەت ەمەس ءتىلدى ەشكىم دە ۇيرەنبەيدى, &ndash؛ دەيدى ەكس-دەپۋتات.

كارىم ءماسىموۆ ۇكىمەتتى باسقارىپ تۇرعان تۇستا كورنەكتى زاڭگەر ماقسۇت نارىكباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن قازاق مەملەكەتتىك زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭگەرلەرى "مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى" زاڭ جوباسىن جاساپ, ۇكىمەتكە ۇسىنعان. ول جەردە مەملەكەتتىك قىزمەتكەر مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە مىندەتتى دەگەن باپ بولعان. ءبىراق سول كەزدەگى ۇكىمەت جوبانى پارلامەنتكە ۇسىنباي قويعان.

نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى قايىم مۇحامەدحانوۆ اتىنداعى №90 گيمنازيا ديرەكتورى اياتجان احمەتجان دا بالاسىن ورىس مەكتەبىنە بەرىپ جاتقان اتا-انانى جازعىرۋدان اۋلاق.

&ndash؛ ەلدەگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ناشار احۋالىنا بيلىك كىنالى. بيلىك باسىنداعىلار قازاق ءتىلىن تالاپ ەتۋشىلەرگە دەگەن كوزقاراسىن "ۇڭگىردەگى ۇلتشىلدار" دەپ اشىق ءبىلدىرىپ وتىرعان كەزدە, جۇرت قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا سەنبەيدى. ەگەر بيلىك قازاق تىلىنە ەكىنشى سورتتى ءتىل دەپ قاراماسا, مەملەكەتتىك ءتىل مەملەكەتتە ەكىنشى سورتتى ءتىل بولماسا, وندا مەكتەپتەگى ەكىنشى سورتتى ءتىل بولمايدى. ەكىنشىدەن, بۇرىنعى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعاديەۆتىڭ ءۇش تىلدىلىككە باعىتتاپ كەتكەن ساياساتى ورىس مەكتەپتەرىن تىرىلتۋگە قىزمەت ەتىپ كەتتى. ۇشىنشىدەن, قازىرگى اتا-انالار تاۋەلسىزدىك جىلدارى ءوزىن-وزى جوعالتقان بۋىن. ولار نە قازاق ەمەس, نە ورىس ەمەس. ولار بالاسىنىڭ بولاشاعىن ءوز ويى مەن ساناسىنىڭ دەڭگەيىمەن ولشەيدى. ءبىراق تاريح دەگەنىن جاسايدى. دەموگرافيالىق, تاريحي جاعداي سوعان اكەلەدى, &ndash؛ دەيدى اياتجان احمەتجان.