"؛the new yorker"؛ باسىلىمى تاعى ءبىر قازاق قىزىنىڭ شىڭجاڭ لاگەرىندەگى ءومىرىن جازدى

the new yorker ؛جۋرنالى تاعى ءبىر قازاق قىزىنىڭ شىڭجاڭداعى قايتا تاربيەلەۋ لاگەرىندەگى ءومىرى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى جازدى. بۇعان دەيىن باسىلىم لاگەردە قامالعان ءۇش قازاقتىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتى فيلم ؛جاريالاعان.

جۋرنالدا كانادادا تۇراتىن انار ءسابيت ەسىمدى قىز قىتايعا بارعان كەزدە لاگەرگە ءبىر جىل سەگىز اي قامالعانى, باستان وتكەن وقيعاسى باياندالعان. ؛

انار 2014 جىلدان بەرى كانادادا تۇرادى. قىتايدىڭ كۇيتىڭ قالاسىندا مەكتەپتە وقىعان ول 2004 جىلى شانحاي قالاسىندا ينۆەستيسيالىق كومپانيادا جۇمىس ىستەگەن. ول شانحايدا بولعاندا اكە-شەشەسى قازاقستانعا كوشكەن.

انار كەيىنىرەك دوستارىنىڭ شاقىرۋىمەن كاناداعا بارىپ, ۆانكۋۆەردە ەسەپشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن.

2017 جىلى اكەسى جۇرەك اۋرۋىنان قايتىس بولىپ, انار قازاقستانعا اناسىنىڭ قاسىنا ۇشىپ كەلگەن. مارقۇم اكەسىنىڭ جۇمىستارىنا بايلانىستى سول جىلى جازدا قىتايعا بارعان. ءبىر ايداي ءجۇرىپ, 15 شىلدە كۇنى ءۇرىمشى اۋەجايىنان اناسى ەكەۋى قازاقستانعا قايتار كەزدە قىتاي پوليسەيلەرى جىبەرمەي, ۇستاپ الىپ كەتىپ, قايتا تاربيەلەۋ لاگەرىنە ءبىر جىل سەگىز ايعا قامالعان. ؛

تومەندە "the new yorker" باسىلىمىندا جاريالانعان ماتەريالدىڭ ءبىر بولىگى ۇسىنىلدى:

قايتا تاربيەلەۋ لاگەرى اۋرۋحاناعا, ءبىلىم بەرۋ ورنىنا مۇلدە ۇقسامايدى. شىڭاجاڭ پوۆينسياسىنىڭ باسشىسى چەن چۋانگۋ لاگەرلەردى "اسكەريلەر سياقتى باسقارۋدى جانە تۇرمە سياقتى قورعاۋدى" بۇيىردى. انار مەن باسقا ايەلدەر وزدەرىنىڭ كيىمدەرىن جولاقتارمەن ەرەكشەلەنەتىن فورمالارعا اۋىستىرۋعا ءماجبۇر بولدى. ەر كۇزەتشىلەر زالدار مەن عيماراتتىڭ سىرتىن كۇزەتتى. ءار وفيسەر جيىرما ءتورت ساعاتتىق اۋىسىمدا جۇمىس ىستەدى, ال ايەل قىزمەتكەرلەر تۇتقىن ايەلدەر قايدا بارسا ؛سوڭىنان ەرىپ, ءتارتىپ ساقشىسى بولىپ قىزمەت ەتتى. ءتارتىپ ساقشىلارى بولماعان كەزدە باقىلاۋ كامەرالارى بولدى؛ مونشاعا تۇسكەن كەزدە دە ؛تۇتقىندار ولاردان قۇتىلا المايدى.

عيماراتتا رۇقسات ەتىلگەن جالعىز ءتىل ؛&ndash؛ قىتاي ءتىلى بولدى. ەگدە جاستاعى ايەلدەردىڭ كەيبىرەۋلەرى قىتايشا ؛بىردە-بىر ءسوز بىلمەيتىن. ولار بىرنەشە تىركەستى قوسپاعاندا, نەگىزىنەن ءۇنسىز جۇرۋگە ءماجبۇر بولدى. بارلىعىنان "ەسەپ!" دەپ ايقايلاۋ تالاپ ەتىلدى. بولمەگە كىرگەندە, كوپتەگەن ايەلدەر ونى ۇمىتىپ كەتەتىن. ءبىر ءتارتىپ ساقشىسى ايەلدەردى ۇنەمى قورلادى. ونى اشۋلاندىرعان تۇتقىندار جازاعا تارتىلدى, كىشكەنتاي بولمەگە قامالىپ, ءتۇنى بويى "جولبارىس كرەسلوسىنا" كىسەندەلدى.

ساقشى ۇنەمى "ەگەر بويسۇنباساڭدار, وندا ءومىر بويى قاماۋدا بولاسىڭدار" دەپ قورقىتتى. ايەلدەر ءار كۇنى تاڭەرتەڭ ءدال ساعات سەگىزدە ويانۋى كەرەك ەدى. جۋىنۋ مەن دارەتحاناعا بارۋدى قوسپاعاندا, تاۋلىگىنە 24 ساعات كامەرادا قامالىپ وتىراتىن. قامالعاندارعا بەت جانە تىستەرىن جۋۋعا, دارەتحاناعا بارۋعا 3 مينۋت بەرىلدى. جۋىنۋ بەس مينۋتتان اسپاۋى كەرەك. كەيبىر ايەلدەر 5 مينۋتتا جۋىنىپ ۇلگەرە الماي سابىنىن شايىپ ۇلگەرمەگەن كۇيىندە شىعاتىن.

تاماقتانۋ ءۇشىن ايەلدەر ەسىككە قاراپ, ازىق-تۇلىك ارباسىن كۇتۋ ءۇشىن كامەرالارىنا كەزەككە تۇرۋلارى كەرەك. ولارعا بەرىلگەن تاماق ىدىستارى ارزان پلاستيكتەن جاسالعان, ال انار قىزمەتكەرلەردىڭ ىستىق تاماق پەن سۋدى ارالاستىرىپ جاتقانىن كورىپ, تاماققا ۋلى زاتتار قوستى دەپ كۇدىكتەندى.

اناردىڭ كامەراسىندا ۇستەل بولمادى, ايەلدەرگە دارەت وتەۋ ءۇشىن قۇرىلعى بەرىلدى. ولاردى قولدانۋ وتە اۋىر ەدى, ويتكەنى ولار ءبىر فۋتتاي بولاتىن. ايەلدەر ولاردىڭ ۇستىندە وتىرىپ, تاباقتارىن ەدەنگە قويدى. ەگەر ولار تىم باياۋ تاماقتانسا, ولارعا سوگىس جاريالاندى.

تۇتقىندارعا كۇندىز توسەكتەرىندە وتىرۋعا تىيىم سالىندى, ءبىراق تۇسكى استان كەيىن ولاردى مىندەتتى تۇردە ۇيىقتاۋعا, كوزدەرىن جۇمىپ جاتۋعا ءماجبۇر ەتتى. ساعات 22-دە ۇيىقتاۋعا بۇيرىق بەرىلدى, بىراق ؛كامەرالارداعى شامدار ەشقاشان سوندىرىلمەيتىن. كورپەمەن نەمەسە سۇلگىمەن كوزدى جاۋىپ قويۋعا تىيىم سالىنعان. جاستاۋ ايەلدەر قارتتاردى جارىقتان قالقالاۋ ءۇشىن ءوز ەرىكتەرىمەن جوعارعى توسەكتەردى الدى.

ەگەر بىرەۋ سويلەسە, بولمەدەگىلەر داۋىس زورايتقىشتان شىعاتىن قۇلاق جارعان داۋىسپەن جازالانادى. تۇندە جۋىناتىن بولمەنى پايدالانۋ تۋرالى كەز-كەلگەن وتىنىشكە قۇلاق اسپايتىن, اقىر سوڭىندا ايەلدەر سۇراۋدى قويدى. ولار وزدەرىنىڭ اۋىرسىنۋلارىن جاسىردى, ويتكەنى تۇتقىندار جۇزىنەن قايعى-قاسىرەت كورىنسە دە جازالاندى. "مۇندا جىلاۋعا بولمايدى" دەدى كۇزەتشىلەر ولارعا. "قايتا تاربيەلەۋ" دەپ اتالاتىن لاگەرلەر ولارعا كامەرالارعا قاراماۋدى, بەتتەرىن جاسىرۋدى جانە ءۇنسىز جىلاۋدى ۇيرەتتى.

سىنىپ تەمىر تورمەن قورشالعان. ءار بۇرىشقا باقىلاۋ كامەراسى ورناتىلدى. ساباق كەزىندە ەكى پوليسيا قىزمەتكەرى كۇزەتتە تۇردى. كەز كەلگەن تەكسەرۋ كەزىندە "قاتەلىكتەرىڭدى تۇسىنەسىڭ بە؟" دەپ سۇرايتىن. قاماۋعا الىنعاندار "تاۋبەگە كەلۋ" تۋرالى ءوتىنىش جازدى. كۇزەتشىلەر مۇنداي ءوتىنىش جازباعان ادام ەشقاشان كەتپەيتىنىن ايتتى.

***

پسيحولوگيالىق اۋىتقۋعا ۇشىراعاندار وتە كوپ بولدى. قىتايشا ازەر وقيتىن ءبىر ايەل ماتىندەر مەن كەيىپكەرلەردى جاتتاۋعا كۇش سالاتىن. ءبىر كۇنى كەشكە ول ايقايلاي باستادى, كيىمىن شەشىپ, توسەگىنىڭ استىنا تىعىلدى, ەشكىم تيىسپەسىن دەپ ايقايلادى. ساقشىلار دارىگەرمەن بىرگە جۇگىرىپ كەلىپ, ونى الىپ كەتتى. لاگەر اكىمشىلەرى ونى اۋرۋعا شالدىقتى دەپ, كامەراعا قايتاردى. وسىدان كەيىن ايەل قۇرىسىپ, اۋرۋحاناعا جىبەرىلدى. ءبىراق ول بوساتىلعان جوق.

انار دا ءوزىن ءالسىز سەزىندى. ول ارىقتاپ بارا جاتتى. ول ەشتەڭەنى, ءتىپتى ءبىر جۇتىم سۋدى دا ۇرتتاي المادى, توقتاۋسىز قۇستى. باسقا ايەلدەر سياقتى, ونىڭ ەموسياسىندا دا وزگەرىس بولدى.

سول جازدا, انار قامالعان لاگەردىڭ ديرەكتورى ولارعا قورشالعان اۋلاعا شىعۋعا رۇقسات بەردى. وندا سنايپەرلەر تۇراتىن, ال ايەلدەر شۇعىل جاتتىعۋ سياقتى ارەكەتتەرمەن شەكتەلدى...

***

"بىز ءجۇزىمدى توسەك جاپقىشتىڭ ىشىنە جاسىراتىن ەدىك" دەپ ەسكە الدى انار. "سوندا ءبىز ولاردى كامەراعا الىپ كەلىپ, جاسىرىن تۇردە جەيتىن ەدىك" دەيدى ول. ؛

لاگەر شەنەۋنىكتەرى شىلدە ايىندا انار مەن باسقا ايەلدەر جاڭا مەكەمەگە اۋىستىرىلاتىنىن ايتتى. تۇتقىندار قايدا بارا جاتقانىن بىلمەي, جاعدايلارى ناشارلاي ما دەپ قورىقتى. ءبىر كۇنى تۇندە كۇزەتشىلەر ايەلدەردى وياتىپ, زاتتارىن جيناۋدى بۇيىردى. ولاردى الىپ كەتۋ ءۇشىن اۆتوبۋس كۇتىپ تۇردى. جولدا پوليسيا اۆتوكولىكتەرى ءتىزىلىپ, وفيسەرلەر جول قيىلىستارىن باسقاردى.

"كوپتەگەن ادامدار جىلاپ جاتتى" دەپ ەسكە الدى انار. ول قاسىنداعى قىزدان "نەگە جىلايسىڭ؟" دەپ سۇراعانىندا "مەن ءوزىم جۇرەتىن كوشەنى كورىپ, بۇرىنعى ءومىرىم ەسكە ءتۇسىپ كەتتى" دەپ جاۋاپ بەردى.

قاراڭعىدا ولار وقشاۋلانعان كەشەنگە جاقىندادى. عيماراتتاردىڭ ءبىرىنىڭ ءپىشىنى الىپ "l" ءارپى ءتارىزدى جانە ونى قورشاۋعا العان. اۆتوبۋس عيماراتتىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا, ايەلدەر وندا قانشا بولمە بار ەكەنىن ەسەپتەۋ ءۇشىن تەرەزەلەردى سانادى. انار قۇرىلىستا ادام جوق ەكەنىنە تاڭ قالدى. ونىڭ جارىقتاندىرىلماعان بولمەلەرى قاراڭعى جانە قۋىس بولىپ كورىندى. ولار ونىڭ العاشقى تۇرعىندارى بولدى. ول كەز جاز ەدى, ءبىراق قالىڭ بەتون قابىرعالارىنىڭ ءىشى ءقابىر سياقتى سۋىق سەزىلدى.

جاڭا عيماراتتا ۇستالعانداردى ۇلتىنا قاراي ءبولدى. ەرەكشە جاعدايلاردى قوسپاعاندا, ۇيعىرلارعا قاتاڭ شارالار قولدانىلدى. كەيبىرەۋلەردى تۇرمەگە اۋىستىراتىنى ايتىلىپ, سوتتالدى. كەرىسىنشە, اناردىڭ اينالاسىنداعى ايەلدەر بىرتىندەپ بوساتىلدى.

بىر كۇنى اناردىڭ قاسىنداعىلاردىڭ ءبىرى وعان "ەرتەڭ سەن كەتەسىڭ" دەدى. كەيىنىرەك, اناردىڭ جاقىندا بوساتىلۋى مۇمكىن ەكەنى تۋرالى سىبىس تارادى. كەيبىر ايەلدەر اناردىڭ قىتايشا جازعان داپتەرىن سۇرادى. كۇزەتشى وعان كوزىن قىسىپ, كوپ ۇزاماي ونىڭ اتى داۋىس زورايتقىشتا جاريالاناتىنىن جانە بوستاندىققا شىعاتىنىن ايتتى. اناردىڭ اتى اتالعاندا, انار ورنىنان تۇرىپ, باسقا ايەلدەر وعان جاقسىلىق تىلەگەندەي ەسىكتىڭ اشىلعانىن كۇتىپ تۇردى. سودان كەيىن ول بولمەسىنەن ازاماتتىق كيىمدى كيىپ شىققانىن "اقىرى جيىركەنىشتى فورمانى شەشتىم" دەپ ەسكە الدى.

قىزمەتكەرلەر اناردى لاگەردىڭ پارتيا حاتشىسىنا الىپ كەلدى. حاتشىنىڭ بولمەسىندە ورىندىق, كىشكەنە ۇستەل جانە كەرەۋەت بار ەكەن. حاتشى ؛توسەككە وتىردى دا انارعا ءدارىس وقىدى. حاتشى انارعا پاتريوتتىق سەزىم كەرەك ەكەنىن ايتتى: ء"سىزدىڭ ءومىر سالتىڭىز تىم ينديۆيدۋالدى بولدى ؛&ndash؛ ءوزىڭىز ءۇشىن كۇرەسىڭىز!" دەدى پارتيا حاتشىسى. انار ىشتەي اشۋلاندى. ءبىراق انار باس يزەپ ء"يا, ءيا. سىزدىكى دۇرىس" دەدى. حاتشى جەرگىلىكتى پارتيا قىزمەتكەرى مەن ونىڭ كومەكشىسى اناردى اعاسىنىڭ ۇيىنە اپارۋ ءۇشىن كۇتىپ تۇرعانىن ايتتى.

لاگەردەن قىزمەتكەرلەردىڭ كولىگىنە قاراي بارا جاتىپ, انار بولمەلەس ايەلدەر ايتقان ءبىر نارسە تۋرالى ويلادى: "ارتقا قاراماڭىز. بۇل جامان بەلگى" دەگەن ەدى ولار. انار ولاردىڭ كەڭەستەرىنە قۇلاق اسۋدى ۇيعاردى...

انار لاگەردەن بوساتىلعان سوڭ, قىتايدان كەتۋ ويىنا كەلدى, ءبىراق ول مۇمكىن ەمەس سياقتى كورىندى. كەيىنىرەك ول تۋىستارىنىڭ شاقىرۋىمەن قازاقستانعا كەتكەن ادامدار تۋرالى ءبىلدى. انار بوساتىلعاننان كەيىن ءبىر اي وتكەن سوڭ پاسپورتىن الۋ ءۇشىن پوليسيا بولىمىنە باردى...كەيىنىرەك ول پاسپورتىن الىپ, لاگەردەگى ءومىرى تۋرالى ايتپاۋعا كەلىسىم بەردى. سودان كەيىن شەكاراعا باراتىن پويىزعا دەرەۋ بيلەت الدى...

شەكارادا انار قازاق دالاسىنا كوز جىبەردى: اپپاق قار جانە جەل قوزعاعان ءشوپ. ونىڭ ارعى جاعىندا تازا اۋا مەن قاتپار-قاتپار تاۋ تابيعاتى. سودان سوڭ اناردىڭ كوزى ءار جولاۋشى سۇحباتتاسۋعا شاقىرىلاتىن قىتايدىڭ شەكارا بەكەتىنە ءتۇستى... تەرەزەسىز بولمەدە ءۇش شەنەۋنىك قىرىق مينۋت بويى اناردان جاۋاپ الدى. ولاردىڭ بىرەۋى يىعىنا كامەرا ىلگەن. سودان كەيىن انارعا بارا بەر دەدى. انار قازاق جەرىنە ءوتىپ بارا جاتىپ, جەڭىلدەپ قالعانداي بولدى. ول قازاق شەكاراشىلاردى ءوزىنىڭ وتباسى سياقتى سەزىندى. ادامدار قازاق تىلىندە ەركىن سويلەپ تۇر. ەشقانداي العان زاتى جوق بولعان سوڭ ول كەدەننەن تەز ءوتتى. اناردى كۇتىپ الىپ, اناسىنا جەتكىزۋ ءۇشىن نەمەرە اعاسى قارسى الدى. انار ونىڭ ماشيناسىنا قاراي كەلە جاتقاندا جەل سوعىپ, تازا اۋانى سەزدى. تۇتقىندا بولعان ءبىر جىل سەگىز ايدان كەيىن انار بوستاندىقتا شىقتى.

انار بىرنەشە اي بويى اشىققا شىعۋدان قورىققانىن, ءبىراق لاگەرلەر تۋرالى قىتايلىق ۇگىت-ناسيحات ونىڭ قورقىنىشىن ءبىرجولا ىسىرىپ تاستاۋعا سەبەپ بولعانىن ايتتى. ؛"مەن وزىمە نە بولعانىن ايتۋىم كەرەك" دەپ شەشتى انار. 2019 جىلدىڭ قازان ايىندا, بوستاندىققا قول جەتكىزگەننەن جارتى جىلدان كەيىن, انار ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىن جازباشا تۇردە حاتقا تۇسىرە باستادى. انار ەستەلىك جان جاراقاتىن جەڭۋگە كومەكتەسكەنىن ءبىلدى. تەراپەۆتكە كورىنۋ دە پايدالى بولدى.

بىراق ول ءوزىن بۇرىنعىداي سەنىمدى جانە ماقساتتى ايەل دەپ سەزىنە المادى. تۇندە ءتۇس كورىپ شوشىپ ويانادى. "تۇسىمدە مەن لاگەردە جۇرەمىن, ءارتۇرلى فورمادا" دەدى ول. تۇسىندە كەيدە كامەرادا بولادى. بىردە ول تۇسىندە تاۋىق قورادا قاماۋلى وتىر. ەندى بىردە تۇرمەگە قامالعان ادامداردى كوردى, ءوزى دە سول ادامداردىڭ اراسىندا ءجۇر.

"مەن ءبىر جىلداي كۇن سايىن وسىنداي ءتۇس كورەتىنمىن. قاتتى قورقىپ, جىلاپ وياناتىنمىن. بۇل وتە اۋىر ازاپ بولدى, سەبەبى ءقاۋىپسىز جەردە بولسام دا, بۇرىنعى ءومىر ەسىمە كەلە بەرەدى" دەيدى ول.

تەراپيادان كەيىن بۇل جاعداي ءبىراز ۋاقىتقا باسىلدى, ءبىراق جاقىندا قورقىنىش باسقا فورمادا پايدا بولدى. انار ەندى شىڭجاڭدا جۇرگەن ءتۇس كورەدى.

"مەن كەتۋگە تىرىسقاندا, پوليسيا ماعان بولمايدى دەپ ايتادى. مەن شەكارادامىن, مەن اۋەجايدامىن, ولار مەنى توقتاتادى, وزىمنەن نەگە كەلدىم؟ نەگە قىتايدا ءجۇرمىن؟ دەپ سۇراي باستايمىن" دەيدى ول ءتۇسى جايلى.