• usd 468.56

  • eur 497.56

  • rub 7.3

  • cny 67.18

10 قازان, 04:13:19
الماتى
+8°

01 جەلتوقسان, 2020 ساياسات

فوتو: ريا نوۆوستي

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆپەن «؛ەگەمەندى قازاقستان»؛ گازەتىنىڭ باس رەداكتورى شەرحان مۇرتازانىڭ سۇحباتى (1992 جىل)

پرەزيدەنتتىڭ جۇمىس ۋاقىتى ءاربىر مينوتىنە دەيىن ولشەۋلى, ەسەپتەۋلى. ونىڭ موينىندا مىڭ باتپان قىرۋار ءىستىڭ جۇگى ارتۋلى ەكەن. ۋاعدالى مەرزىمدە جولىققانىمىزدا جۇرت جۇمىستان قايتىپ بارا جاتقان. پرەزيدەنتتىڭ شارشاعان سىڭايى بايقالدى. دەسە دە جىلى قاباقپەن قارسى الدى.

سۇراق. نۇرسۇلتان ءابىشۇلى, ۇمىتپاساڭىز, ءسىز بەن ءبىزدىڭ العاشقى سۇحباتىمىز 1989 جىلى «؛قازاق ادەبيەتى»؛ گازەتىندە شىعىپ ەدى. سوندا سول سۇحباتتىڭ اتىن «؛قۋاتتى ورتالىق, قۋاتتى رەسپۋبليكا»؛ دەپ اتاپ ەدىك. سودان بەرى...

جاۋاپ. ءيا, سودان بەرى زامان كۇرت وزگەردى. ءسىز بەن ءبىزدىڭ «؛ساۋەگەيلىگىمىز»؛ تۇپ-تۇگەل كەلە قويعان جوق. «؛قۋاتتى ورتالىق»؛ كۇيرەدى. ەندى كۇيرەگەن ورتالىقتىڭ قاڭقاسىنىڭ استىنان ارەڭ-ارەڭ بوسانىپ, جەكە-جەكە تاۋەلسىز مەملەكەتتەر پايدا بولدى. سونىڭ ءبىرى ؛&ndash؛ قازاقستان.

سۇراق. سوڭعى كەزدە ءسىز كونفەدەراسيانى جاقتايدى دەگەن قاۋەسەت شىعىپ ءجۇر. بۇعان ؛نارازىلىق بىلدىرەتىندەر دە بوي كورسەتىپ قالدى. انىعى قالاي؟

جاۋاپ. بۇل بەكەر ءسوز. قاۋەسەت دەگەن دە قارا كۇيە سياقتى: كۇيدىرمەيدى, ءبىراق كۇيەسىن جاعادى. مىسالى, نە دەيسىڭ, نازارباەۆ تەگەرانعا ەكى رەت جاسىرىن بارىپ قايتىپتى. يادرولىق قارۋدى ساتپاقشى كورىنەدى دەگەن دە قاۋەسەت تارادى. وتىرىك پە؟ وتىرىك. ەندى كونفەدەراسيا دەگەندى شىعارىپتى. ءيا, كونفەدەراسيا بولۋ كەرەك دەگەندى مەن كەزىندە, سوناۋ تامىز بۇلىنشىلىگىنە دەيىن ايتقانىم, جاقتاعانىم راس. ءبىراق ۋاقىت جاعدايدى كۇرت وزگەرتتى. بۇرىنعى وداقتاعى رەسپۋبليكالار تاۋەلسىز مەملەكەتتەر بولدى. مەن ايتتىم: تاۋەلسىز مەملەكەت بولدىق ەكەن, ەندەشە بۇل مەملەكەتتەر اراسىندا بىرەۋ اعا, بىرەۋ ءىنى, بىرەۋ ۇلكەن, بىرەۋ كىشى دەگەن بولمايدى. ءبارىنىن قۇقىعى تەڭ. تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى دەگەننىڭ ءمانى وسىعان كەلىپ سايادى. ال ەندى كەلىپ نازارباەۆ كونفەدەراسيانى كوكسەپ ءجۇر دەگەنى قيسىنسىز. «؛تۇركيە»؛ گازەتىنىڭ تىلشىسىمەن مەنىڭ سۇحباتىمدى ادەيى بۇرمالاۋ.

سۇراق. «؛وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام»؛ دەگەن, ءسىرا, سول شىعار. ال ەندى ول از بولسا, ساقالى ساپسيعان «؛يزۆەستيا»؛ گازەتى: نازارباەۆ قازاقستانداعى ورىس ءتىلدى جۇرتشىلىقتىڭ تۇتقىنى دەپ سوقتى. بۇل قالاي؟

جاۋاپ. تاعدىر مەن تاريح سولاي جاراتقان. ول راس, قازاقستاندا تۇراتىن 17 ميلليون حالىقتىڭ تەك 7 ميلليوندايى عانا قازاقتار, 10 ميلليونى وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى. مۇنداي جاعداي وزبەكستاندا دا, قىرعىزستاندا دا... ۋكراينادا دا جوق. سوندا قالاي, الگى 10 ميلليوندى كوزگە ىلمەۋ كەرەك پە؟ قازاقتىڭ جەرىن «؛حالىق دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى»؛ جاساعان مەن ەمەس... وتكەن &ndash؛ ءوتتى, وتكەننىڭ, بارىنە تاس لاقتىرىپ, توپىراق شاشۋ تاعى قيىن. ايتتىم عوي, مۇنىڭ ءبارى تاريح پەن تاعدىردىڭ ءىسى. وسىنداي تاعدىرعا تاپ بولعان ەكەنبىز, ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ كەيبىر «؛اسىرە پاتريوتتار»؛ ايتىپ جۇرگەندەي, شوقپار الىپ, سويىل سوعىپ شوشاڭداۋ كەرەك پە؟ وندا قان توگىلەدى. كىم قىرىلادى؟ وسى ما بىزگە كەرەگى. ونداي قىرعىنعا جول بەرىپ, تاريح الدىندا كۇناكار بولعىم كەلمەيدى. ءبارىن دە ايلامەن, اقىلمەن شەشۋ كەرەك. قازاق ءوز جەرىندە باسىم كوپشىلىككە اينالىپ جاتسا, بۇيىرسا, ونداي دا كۇن تۋار, سوندا دا: ء«؛وزىڭ ولمە, وزگەنى دە ولتىرمە»؛ دەگەن دانالىقتان تانباۋ كەرەك. ال مۇنىڭ ەسەسىنە: ورىس ءتىلدى حالىقتاردىڭ وكىلدەرىنەن كۇتەرىمىز &ndash؛ ءوزارا تۇسىنىستىك, ءوزارا سىيلاستىق, ءوزىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جەرىندى سىيلاۋ, سول جەردىڭ بايىرعى تول حالقىنىڭ ادەت-عۇرپىن, سالت-ساناسىن, ءتىلىن, ءدىنىن سىيلاۋ. بەرەكە, بىرلىك وسىندا.

سۇراق. ء«؛بارىن دە ايلامەن, اقىلمەن شەشۋ كەرەك»؛ دەدىڭىز. تاريحىمىزدا وسىلاي ويلاپ, ءوز حالقىن سىرتقى جاۋلاردان قىزعىشتاي قورىعان دارابوز دانالار وتكەن. سونىڭ ءبىرى &ndash؛ ابىلاي حان. ءسىزدى جۇرت سول ابىلايدىڭ جولىن ۇستانادى دەگەن ءسوز بار ەل اۋزىندا. ال ەندى «؛يزۆەستيا»؛ سياقتىلاردىڭ الگى ءبىر اڭگىمەسىنەن كەيىن كەيبىرەۋلەر ءسىزدى وسى ءابىلقايىر ەمەس پە ءوزى دەپ ءجۇر. بۇعان قالاي قارايسىز؟

جاۋاپ. قاي زاماندا دا بولسىن, ەل باسقارۋ, مەملەكەت باسقارۋ ەشكىمگە دە وڭايعا تۇسكەن ەمەس. «؛ابىلايدىڭ جولىن ۇستانىپ»؛, سونىڭ ساياساتىن سارا باسشىلىققا الىپ وتىرمىن دەۋگە اۋزىم بارمايدى. ارۋاعىنان قورقامىن. ءارى دەسە ابىلاي زامانى ءبىر باسقا, قازىرگى زامان ءبىر باسقا. ابىلايدىڭ تۇسىندا قازاقستان جەرىندە 10 ميلليون وزگە ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى وتىرعان جوق ەدى. راس, جان-جاعىنان, قوس وكپەدەن قىسىپ تۇرعان يمپەريالار بار ەدى. سولارمەن ءتىل تابىسىپ, قيىننان قيىستىرىپ, قيادان جول تابۋ ابىلايداي ايبىندىنىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ءبىز سياقتى وتتى زاماندا تۋعان ۇرپاعىن رۋحى قولداي ءجۇرسىن. ال ءابىلقايىر... جوق, مەن ءابىلقايىر ەمەسپىن!

سۇراق. تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى! جۇرەگىڭدى الىپ ۇشتىراتىن, حالىققا قانات بىتىرەتىن قايراتتى, قۇدىرەتتى ءسوز. باياعىدا بىرەۋ: «؛و, ەتو سلادكوە سلوۆو ؛&ndash؛ سۆوبودا!»؛ دەگەن ەكەن. سول ازاتتىققا جەتكەن سىڭايلىمىز. ءبىراق وسى تاۋەلسىزدىك تۇرلاۋلى ما, باياندى ما ءوزى دەگەن ءبىر سۇڭعىلا سۇراق كوكەيىندە سۇنقىلداپ تۇرعانداي بولادى. سىزدە مۇنداي كۇدىك بولماي ما؟

جاۋاپ. ماركستى ءقازىر اناۋ دەپ, مىناۋ دەپ ءجۇرمىز عوي. ءبىراق سول كىسى وزىنە قويىلعان ءبىر سۇراققا: «؛بارىنە دە كۇمانمەن قارايمىن»؛ دەگەن ەكەن. سول ايتقانداي, ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق دەيسىز, و دا دۇرىس. ارينە, 300 جىلداي وتارشىلىق باعىنىشتى حال كەشكەن حالىقتىڭ ءبىر-اق كۇندە تاۋەلسىزدىك الىپ شىعا كەلۋى &ndash؛ ۇزاق جىلدار قاراڭعى قاپاستا وتىرعان ادامدى كەنەت جاپ-جارىق كۇنگە الىپ شىققاندا كوزىن قارىقتىرعانمەن بىردەي شىعار.

سول يمپەريالىق ساياسات قازاقستاندى ىلعي دا شيكىزات قويماسى رەتىندە ۇستاپ كەلدى. ءدال ءقازىر وزگەلەردىڭ كومەگىنسىز وزىمىزدە ءبىز نە وندىرە الامىز؟ بۇرىن ورتالىققا تەگىننەن-تەگىن كەتىپ جاتاتىن مىستى الايىق. ونى بىزدەگى زاۋىتتار بىزگە قارا مىس رەتىندە دايىندايدى. ال تازا مىس باسقا جاقتا وڭدەلەدى دە ۆاليۋتاعا شەت ەلگە ساتىلادى. تازا مىس دايىندايتىن زاۋىت ازىرگە بىزدە جوق. ەندىگى كۇشتى وسىعان سالۋىمىز كەرەك. ال ول ءبىر كۇننىڭ شارۋاسى ەمەس. تەك قانا مىس پا ەكەن... حالىققا قاجەت تاۋارلاردىڭ ءبارىن دەرلىك سىرتتان تاسيمىز. ال ەندى بۇرىنعى رەسپۋبليكالار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تيىلا باستاعالى بەرى حال مۇشكىلگە اينالدى. سوندىقتان, مۇمكىن بولعانشا تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى كولەمىندە دە, بىزبەن قارىم-قاتىناس جاساۋعا مۇددەلى باسقا ەلدەرمەن دە بايلانىستى نىعايتۋ ءتيىمدى ءىس. ال وسىنى تەرەڭنەن ويلاماعان كەيبىر البىرت جاستار ءتۇرلى جيىنداردا, ءباسپاسوز بەتىندە, تەلەديداردا دا قازاقستان جەكە-دارا, وقشاۋ بولسىن, تەك قازاقتاردىڭ عانا قامىن ويلايىق دەپ قىزۋلانادى. قازىرگى الەمدە ەشبىر قارىم-قاتىناسسىز, الىس-بەرىسسىز جەكە-دارا وقشاۋ قالۋعا مۇلدە بولمايدى عوي.

تاۋەلسىزدىك باياندى بولادى سوندا عانا: ەگەر ءبىز حالىقتار اراسىندا دۇرىس ساياسات ۇستاساق, ەگەر ءبىز قانجوسا قاقتىعىسقا جول بەرمەسەك, ەگەر ءبىز بىرلىگىمىزدى ساقتاي بىلسەك, ەگەر ءبىز سوزدەن گورى ىسكە كوشىپ, جۇمىلا جۇمىس ىستەپ, بارلىق سالادا ءونىمدى كوبەيتسەك, سول ەرەن ەنبەك ارقىلى باسقالارعا تىلەنشەك بولىپ, الاقان جايماساق...

سۇراق. بۇل ءۇشىن ءتارتىپ بولۋى كەرەك قوي. جەر-جەردە, ءتىپتى پرەزيدەنتتىڭ جارلىقتارىنىڭ ءوزى ورىندالماي جاتقان جوق پا؟

جاۋاپ. مىنە, ەندى مەنىڭ جارامنىڭ اۋزىن تىرناپ الدىڭىز... ءبىراق ءبارىن دە بۇكپەسىز ايتقان دۇرىس. شىنىندا دا ءتارتىپ ناشارلادى. بۇعان كوبىنەسە ۇكىمەتتىك جۇيە كەسىرىن تيگىزدى. بۇل ؛&ndash؛ ەسكى مەن جاڭانىڭ ارپالىسى. وتپەلى كەزەڭ. بۇرىنعى ەسكى جۇيەنى اڭسايتىندار جاڭالىققا جانى قاس. ايتالىق, جەكەشەلەندىرۋ دەدىك. جارلىق جاريالانعالى دا ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. ءبىراق ءىس ورنىنان قوزعالمايدى, سىرەسكەن مۇز سوگىلمەيدى. جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ كەبى جاڭالىققا قاراي قادام باسقىسى كەلمەيدى. ءۇنسىز كەدەرگى. ءسىرا, بيلىكتەن, جايلى ورىننان ايىرىلىپ قالامىز دەيتىن بولار.

انە, سوندىقتان دا ۇكىمەتتىك جۇيەنى, ياعني وكىمەتتىڭ زاڭىن ورىنداۋشى, جەر-جەردە ىسكە اسىرۋشى بۋىنداردى وزگەرتۋ قاجەت بولدى. بۇل ءومىردىڭ ەز تالابى. وبلىستارعا جىگەرلى, ىسكەر, جاڭاشىل دەگەن جىگىتتەردى اكىم ەتىپ جىبەردىك. جاپ-جاقسى زاڭدارىمىز بار, ونى ءىس جۇزىنە اسىرۋشى سولار. كورەمىز. مەنىڭشە, ناتيجە جامان بولماسا كەرەك. اكىمدەر تاعايىنداۋ تۇسىندا دا شاشىمىز ءبىرشاما اعاردى بىلەم. قايتسەك قاتەلەسپەيمىز دەگەن وي دا شارشاتادى. باياعىدا مارقۇم دە گولل ايتقان ەكەن: «؛ەگەر مەنىڭ اپپاراتىمدا ءبىر ورىن بوساپ قالسا, سول ورىننان ۇمىتكەر توقسان توعىز ادام بولسا, سول توقسان توعىز تۇگەل ماعان ريزا بولماس ەدى»؛ دەپ. وسىنداي جاعداي ءبىزدىڭ باسىمىزدا دا بار. مۇندايدا ۇلتتىق ماسەلەنى دە ەسكەرۋ كەرەك. ماسەلەن, قوستاناي وبلىسىندا مارقۇم جانباەۆتان باسقا بىردە-بىر قازاق ءبىرىنشى بولماپتى. شىعىستا دا سونداي. وسى جاعىن ەسكەردىك. ال ەندى اراكىدىك وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرىنەن دە تاعايىندادىق. مۇنى حالقىمىز دۇرىس تۇسىنەر دەپ سەنەمىن. مەن ساياساتتىڭ ادامىمىن. جان-جاعىمدى, ەلدىڭ تىنىشتىعىن ويلاۋىم كەرەك.

(پرەزيدەنت قابىرعاداعى ساعاتقا قارادى. مەن تەرەزەگە قارادىم. قاراڭعىلىق قويۋلانىپ, كار جاۋىپ تۇرعان سياقتى).

سۇراق. ۋاقىت تىعىز. جۇمىس كوپ شىعار. وسى سىزدەردە بوس ۋاقىت بولا ما ءوزى؟ انا ءبىر جىلى جاستار تەاترىنا كولبيندى زورلاعانداي ەتىپ ەرتىپ بارعانىڭىز ەسىمدە. سوڭعى رەت تەاترعا قاشان باردىڭىز؟

جاۋاپ. بىلتىر جەلتوقساننىڭ ء31-ى كۇنى مينسكىدەن ۇشىپ كەلە جاتتىق. ۇشقىشتاردىڭ كومانديرى ماعان ءبىر قاعاز ۇسىندى. ء«؛سىز 1991 جىلى اۋەدە 382 ساعات بولدىڭىز»؛, &ndash؛  ؛دەدى. «؛سونىڭ 185 ساعاتىن تۇندە ۇشتىڭىز»؛, &ndash؛ دەدى. مەن ايتتىم: «؛بۇل كوپ پە, از با؟»؛ «؛بىزگە 300 ساعات ۇشقان ۇشقىشتارعا ءبىر جىلعى ستاجىمىز ەكى جىلعا سانالادى»؛. «؛نەگە؟»؛ &ndash؛  ؛دەيمىن مەن. سويتسە, 10000-11000 بيىكتىكتە رادياسيا 260 رەنتگەن بولادى ەكەن. ءجا, جۇمىستى كوپ ىستەيمىز بە &ndash؛ حالىققا ناتيجەسى كەرەك. حالىقتان اياناتىن ەشتەڭە جوق. ال تەاتر ماسەلەسىنەن ۇياتتىمىز. سوڭعى رەت, ۇمىتپاسام, بىلتىر كۇزدە باردىم-اۋ دەيمىن. قازاق اكادەميالىق دراما تەاترىنا. ءقازىر عوي, مىنە, سىزبەن وتىرمىن. شىنىمدى ايتسام, بۇگىن كەلىنىڭىزدىڭ تۋعان كۇنى ەدى. ۇيگە ەرتەرەك قايتامىن دەپ قويىپ ەدىم...

سۇراق. سونىمەن, ەرتەڭ مينسكىگە اتتاناسىز عوي؟

جاۋاپ. ءيا. ماسەلە كۇردەلى. نەگىزگىسى &ndash؛ قارۋلى كۇشتەر ماسەلەسى بولار. «؛ەگەمەندى قازاقستاننىڭ»؛ بۇل ماسەلەگە كوزقاراسىن بىلەمىن. وقىپ ءجۇرمىن. «؛ۇلكەن قانجار»؛, تاعى باسقالارى. ارينە, دۇرىس. ءبىراق بىرەۋدى قورقىتۋ, ۇركىتۋ ءۇشىن ەمەس, تۇپتەپ كەلگەندە تاۋەلسىزدىك ءۇشىن. سوندىقتان قازاقستانداعى ستراتەگيالىق قارۋلار ازىرشە تۇرا تۇرعانى ءجون. ال ارميا... ەگەر تمد دەگەنىمىز عۇمىرلى بولسا, ورتاق اسكەر كەرەك شىعار. ال ەگەر باسقالار باس-باسىنا اسكەر قۇرىپ جاتسا, ءبىز دە قاراپ قالماسپىز... «؛ەگەمەندى قازاقستاننىڭ»؛ مىڭ-سان وقىرماندارىنا مەنەن كوپ-كوپ سالەم ايتىڭىز.

سۇحبات شەرحان مۇرتازانىڭ "ماقالالار, پۋبليسيستيكالىق تولعامدار, حاتتار" اتتى كىتابىنان

1992 جىل

"قامشى" سىلتەيدى

قاتە تاپساڭىز, قاجەتتى بولىكتى تاڭداپ ctrl+enter باسىڭىز.

پىكىر قالدىرۋ

پىكىر