مارات توقاشباەۆ: توقاەۆتىڭ ساياسي رەفورما جاساي الماۋىنىڭ ءۇش سەبەبى بار

قوعام قايراتكەرى, جازۋشى-پۋبليسيست مارات توقاشباەۆ قامشى پورتالىنا سۇحبات بەردى. جۋرناليست اڭگىمە بارىسىندا قابىلدانعانىنا 30 جىل بولعان "قازاق سوۆەتتiك سوسياليستiك رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندiگi تۋرالى دەكلاراسيانىڭ" تاريحي ماڭىزى, 90 جىلدارداعى دەموكراتيا جولىنداعى ۇمتىلىستار, قازاقستاننىڭ اۆتوريتارلىق جولعا ءتۇسۋى, الداعى ءماجىلىس سايلاۋى جانە ساياسي رەفورمالار تۋرالى ويلارىن ؛ورتاعا سالدى.

&ndash؛ قۇرمەتتى مارات ءبايدىلداۇلى, ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراسيا جاريالانعان كەزدە ءسىز جوعارعى كەڭەستىڭ ءۇنجارياسى بولعان «؛حالىق كەڭەسى»؛ گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى رەتىندە ساياسي-قوعامدىق وقيعالاردىڭ كۋاسى بولىپ ءجۇردىڭىز. سوندىقتان ەلىمىز اتالعان دەكلاراسيانى, كەيىننەن تاۋەلسىزدىكتى كەڭەس وداعىنا مۇشە ەلدەردىڭ ىشىندە سوڭعىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جاريالاعانىن ءبىر كىسىدەي بىلەسىز. بۇل قادامدى سول كەزدە قالاي ءتۇسىندىڭىز, ءقازىر قالاي تۇسىنەسىز؟

&ndash؛ ءيا, 1990 جىلى 25 قازاندا قازاق سوۆەتتiك سوسياليستiك رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى سوۆەتiندە "قازاق سوۆەتتiك سوسياليستiك رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندiگi تۋرالى دەكلاراسيا" قابىلدانعانى ەسىمىزدە. مەن سونىڭ الدىندا عانا بىر-ەكى اپتا بۇرىن گدر قوسىلعان گەرمانيادا, نيدەرلاندى مەن فرانسيادا بولىپ, سوندا تۇراتىن قازاق باۋىرلارمەن كەزدەسىپ قايتقانمىن. سول جاققا تاعدىر ايداپ بارعان قانداستارىمىز قازاقستاننىڭ قابىلدانۋعا ءتيىستى ەگەمەندىك قۇجاتىن اسىعا كۇتىپ جۇرەتىن. ويتكەنى, بۇكىل الەم ول كەزدە تەك "سوۆيەت ۋنيوندى" ء(سسسر-دى) بىلەدى, قازاقستاندى مۇلدە بىلمەيتىن. وزدەرىن قاي ەلدىڭ جۇرتى رەتىندە تانىستىرۋ ءۇشىن دە, ازات ەلدىڭ ازاماتتارى ەكەنىن پاش ەتۋ ءۇشىن دە كەرەك بولاتىن بۇل. سول دەكلاراسيانى قانداستارىمىزبەن بىرگە مەن دە, بۇكىل قازاق حالقى دا اسىعا كۇتتىك. ەكى-ۇش ايداي بۇرىن ۇيلەستىرۋ كەڭەسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە "ازات" حالىقتىق قوزعالىسىندا ەگەمەندىك دەكلاراسياسىنىڭ بالاما نۇسقاسىن جاساپ, تالقىلاعانىمىز تاعى بار. ول ءبىر وتە جۇرەك لۇپىلدەتكەن, قۋانىشتى شاق ەدى. بۇل قۇجاتتى ءبىز نەگە كۇتتىك؟

ويتكەنى بۇل قۇجاتتا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندەگى, اۋماعىنىڭ تۇتاستىعى, وداققا كىرۋگە جانە شىعۋعا ەركى, قازاق ۇلتىنىڭ ءوزىن-وزى ەركىن بيلەيتىنى, ىزگىلىكتى دەموكراتيالىق قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرىلاتىنى, مەملەكەتتىڭ قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرى ءۇشiن جاۋاپتى ەكەنى تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن كورسەتىلدى. كوممۋنيستىك پارتيا مەن سسسر بيلەپ تۇرعان زاماندا وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ مۇنداي ؛ قۇقىقتارعا يە بولۋى ۇلكەن جەڭىس بولاتىن. دەكلاراسيانىڭ ەكىنشى بابىنىڭ ەكىنشى تارماعىندا: "قازاق حالقىنىڭ جانە قازاقستاندا تۇراتىن باسقا دا ۇلتتاردىڭ ءتول مادەنيەتiن, ءداستۇرiن, ءتىلىن قايتا تۇلەتۋ مەن دامىتۋ جانە ولاردىڭ ۇلتتىق قادiر-قاسيەتiن نىعايتۋ قازاق سسر-i مەملەكەتتiگىنiڭ اسا ماڭىزدى مiندەتتەرiنiڭ بiرi بولىپ تابىلادى" دەلىنگەن.  ؛مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراسيا وداقتاس رەسپۋبليكالار ىشىندە سوڭعىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قابىلدانسا دا ءىس جۇزىندە بۇل قۇجات بولاشاق قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ, ونىڭ كونستيتۋسياسىنىڭ لايىقتى ىرگەتاسى بولاتىن. وكىنىشكە قاراي, بيلىك ءبىلىپ ىستەسە دە, بىلمەي ىستەسە دە كەيىن قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قازىقتى قاعيدالارىن اتتاپ ءوتتى.

 ؛

&ndash؛ ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراسيا ازىرلەنىپ جاتقاندا جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى ۆيتاليي ۆورونوۆ رەسپۋبليكا اتىن قازاق رەسپۋبليكاسى دەپ اتاۋدى ۇسىنعان ەكەن. ۇسىنىس نەگە قولداۋ تاپپادى دەپ ويلايسىز؟

&ndash؛ بۇل ءوزى كەرەمەت مۇمكىندىك ەدى. ماماندىعى زاڭگەر, جوعارعى كەڭەس ءتورالقاسىنىڭ مۇشەسى, دەپۋتات ۆيتاليي يۆانوۆيچ سول تۇستا قازاق حالقى ءۇشىن, قازاق مەملەكەتتىلىگى ءۇشىن ماڭىزدى ۇسىنىس جاساعان. ءبىراق ءبىزدىڭ بيلىك "قازاق" دەگەن سوزدەن شوشىپ كەتەدى. ساتقىندىق لوببي بۇل ۇسىنىستى اقىرى وتكىزبەي تاستادى. باستى سەبەپ &ndash؛ قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە دامۋىنا توسقاۋىلدار لەگى.

&ndash؛ ءوزىڭىزدىڭ 90 جىلدارى قوعامدا دەموكراتيا قۇرۋعا دەگەن تالپىنىس كۇشتى بولعانى, ءبىراق ۇزاماي دەموكراتيا قازاقستان ءۇشىن بىرتىندەپ ساعىمعا اينالا باستاعانى جونىندە ايتقانىڭىز ەسكە ءتۇسىپ تۇر. وسى ويىڭىزدى تارقاتىپ ايتساڭىز.

&ndash؛ تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا قوعامنىڭ دەموكراتيالىق دامۋعا ۇمتىلىسى جوعارى بولاتىن. سول كەزدە قابىلدانعان قۇجاتتاردىڭ بارىندە بۇل ايقىن اڭعارىلاتىن, ايقىن كورىنىس بەرەتىن. دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى جوعارى تۇتقان سالىق زيمانوۆ, سۇلتان سارتاەۆ, ساۋىق تاكەجانوۆ, ماراش نۇرتازين, ومىربەك جولداسبەكوۆ, نۇرباقىت قويشىبەكوۆ, ليۋدميلا فەدوتوۆا, ؛ نيكولاي اكۋەۆ سياقتى دەپۋتاتتاردىڭ ءۇنى وكتەم ەستىلىپ جاتاتىن. 1994 جىلى 7 ناۋرىزدا وتكەن جوعارعى كەڭەستىڭ سايلاۋىندا ەلىمىزدە كوپپارتيالى جۇيە پايدا بولدى. ءبىر مانداتقا بەس ۇمىتكەر تالاسقان سايلاۋ ناتيجەسىندە قازاقستاننىڭ حالىق بىرلىگى وداعى (سنەك) 32 مانداتقا, قازاقستاننىڭ حالىقتىق كونگرەسس پارتياسى 22 مانداتقا, سوسياليستىك پارتيا 12 مانداتقا, كاسىپتىك وداقتار فەدەراسياسى ؛ 12 مانداتقا يە بولعان. كاسىبي ىڭعايىنا قاراي 14 دەپۋتاتتىق توپ قۇرىلدى. ءسويتىپ, قازاقستان تاريحىندا ساياسي پارتيالار مەن قوزعالىستار مەملەكەتتىك بيلىك تۇتقاسىنا قول جەتكىزدى. بۇل &ndash؛ ۇلكەن ساياسي جەتىستىك ەدى. ءارى ەڭ كەرەمەتى بۇل پارتيالار مەن قوزعالىستار قازىرگىدەي قالتادان شىققان ەمەس, شىنايى كۇرەس جولىمەن جەڭىسكە جەتكەن.

 ؛

&ndash؛ "تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى وتىز جىل ءومىرىمنىڭ بوسقا كەتكەنىنە وكىنەمىن" دەگەن دە ءسوزىڭىز بار. سوندا ناقتى نە ءۇشىن وكىنەسىز؟

&ndash؛ قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان تۇستا مەن 42 جاستا ەدىم, ءقازىر 72-گە كەلىپپىن. وتىز جىل ءومىرىم بيلىكتىڭ كوزبوياۋشىلىعى مەن الداۋ, كوررۋپسيا مەن جاعىمپازدىق جاعدايىندا وتكەنىنە وكىنەمىن. ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ دامۋى تەجەلدى. قازاق ءتىلى كەيىنگە ىسىرىلدى. مەنى الداعان, حالىقتى الداعان بيلىك ەرتە مە, كەش پە زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس دەپ ويلايمىن. مەن ءار دياسپورانىڭ ازاماتتىق قۇقىعى قورعالاتىن ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىمىزدى اڭسايمىن. شىنايىلىقتى, تازالىقتى اڭسايمىن.

&ndash؛ قوعامنىڭ بۇگىنگى تىنىسىنا قاراي ويىسساق. وتكەن اپتادا پرەزيدەنت ءماجىلىس پەن ءماسليحات سايلاۋى وتەتىن كۇندى بەلگىلەگەنىن بىلەمىز. بۇل جولى ماجىلىسپەن قاتار العاش رەت ءماسليحات سايلاۋى پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا وتەدى. وسىنداي پروپورسيونالدىق مودەل توقاەۆ ايتقانداي دەموكراتيانى دامىتۋعا قانشالىقتى ىقپال ەتەدى؟

&ndash؛ بۇل تاقىرىپتا مەن بۇرىن دا بىرنەشە رەت قالام تەربەگەنمىن, بىرنەشە رەت سۇحبات تا بەرگەنمىن. جالپى قازاقستانعا قوس پالاتالى پارلامەنتتىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق, بۇل بيلىكتىڭ ساياسات سالاسىنداعى كەزەكتى كوزبوياۋشىلىعىن زاڭداستىراتىن تەتىك قانا. 2021 جىلى 10 قاڭتاردا پارلامەنتتىڭ ءماجىلىسى مەن جەرگىلىكتى ءماسليحاتقا پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا دەپۋتات سايلاۋ &ndash؛ دەموكراتيالىق قاعيداتتاردان مۇلدەم الشاق, ايارلىق ويىن. دەموكراتيالىق قاعيداتتاردان قالايشا قاشىق بولادى دەيسىز عوي. قازاقستاندا nur otan (مۇشەسى 900 مىڭ), "اق جول" دەموكراتيالىق پارتياسى (مۇشەسى 200 مىڭ), جالپى ۇلتتىق سوسيال-دەموكراتيالىق پارتيا (مۇشەسى 150 مىڭداي), قازاقستاننىڭ "اۋىل" سوسيال-دەموكراتيالىق پارتياسى (مۇشەسى 100 مىڭداي), قازاقستان كوممۋنيستىك حالىق پارتياسى (مۇشەسى 100 مىڭداي), قازاقستاننىڭ اگرارلىق پارتياسى (مۇشەسى 100 مىڭداي) جانە تاعى باسقا تىركەلگەن, تىركەلمەگەن پارتيالار بار. سوندا كۇللى پارتيالاردىڭ جالپى مۇشەلەرىنىڭ سانى 1,6 ملن عانا. ەلىمىزدىڭ قازىرگى حالىق سانى 19 ملن-عا جۋىقتادى. داۋىس بەرۋگە قابىلەتتىسى 12-13 ملن. الگى تەك تىركەلگەن پارتيالارعا داۋىس بەرۋىڭ كەرەك. باسقا تاڭداۋ بولمايدى! ال بىزدە ەشبىر پارتياعا مۇشە ەمەس كەمىندە 6-7 ملن ادام بار.

كونستيتۋسيامىزدىڭ 33-بابىنىڭ 2-تارماعىندا: "رەسپۋبليكا ازاماتتارىنىڭ مەملەكەتتىك ورگاندار مەن جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ ورگاندارىن سايلاۋعا جانە ولارعا سايلانۋعا, سونداي-اق رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمعا قاتىسۋعا قۇقىعى بار" دەلىنگەن. سونداي-اق اتا زاڭنىڭ 39-بابىنىڭ 3-تارماعىندا "ساياسي سەبەپتەر بويىنشا ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قانداي دا بiر تۇردە شەكتەۋگە جول بەرiلمەيدi" دەگەن قاعيدا تاعى بار. بۇل دەگەنىڭىز اركىم ءوزىن-وزى ۇسىنۋعا قاقىلى دەگەن ءسوز. سوعان قاراماستان ەش پارتياعا مۇشە ەمەس 6-7 ملن ادام ءوزىن-وزى ماجىلىسكە دە, ءماسليحات دەپۋتاتتىعىنا دا ۇسىنا المايدى. كونستيتۋسيا جول بەرسە دە, "سايلاۋ تۋرالى زاڭ" جول بەرمەيدى. بۇل سوندا قانداي دەموكراتيا؟ ياعني, بۇل سايلاۋ دەموكراتيانىڭ دامۋىنا مۇلدە قىزمەت ەتپەيدى دەگەن ءسوز.

&ndash؛ بەلگىلى ءبىر بەلسەندىلەردىڭ پارتيا قۇرۋعا تالپىنىسىنا قاراماستان, وسى جولعى ءماجىلىس سايلاۋىنا دەيىن بىردە-بىر جاڭا پارتيا تىركەلىپ ۇلگەرمەدى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟

&ndash؛ اڭگىمە بۇل جەردە بيلىكتىڭ تىركەتپەيتىنىندە. ايتالىق, ساناۆار زاكيروۆانىڭ "ناشە پراۆو" پارتياسى, جانبولات مامايدىڭ "قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق پارتياسى" بيلىككە ەشقانداي ءقاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعان جوق. ولارعا كەدەرگى بولىپ تۇرعان "پارتيالارى تىركەلسە, پارلامەنتتىك باسقارۋعا كوشۋ جونىندە باستاما كوتەرىپ, كونستيتۋسيانى وزگەرتۋگە نيەتى" عانا. قازاقستاندا سوڭعى ءبىر جارىم جىلدا پرەزيدەنت وزگەرگەنمەن رەجيم وزگەرگەن جوق. رەجيم وزگەرمەي قازاقستاندا ەشقانداي دەموكراتيالىق رەفورما جۇزەگە اسپايتىنى ايدان انىق.

&ndash؛ بەلارۋستەگى, قىرعىز ەلىندەگى جاعدايلاردان بيلىك پەن ازاماتتىق قوعام قانداي ساباق الۋعا ءتيىس؟

&ndash؛ بەلارۋس ەلىندەگى جاعداي بيلىك قانداي يگى ءىسىن ماقتان تۇتسا دا حالىق اۆتوريتارلىق رەجيمدى قالامايتىنىن كورسەتتى. بىزدە دە حالىق اۆتوريتارلىق بيلىكتەن, دالىرەك ايتقاندا قالىپتاسقان رەجيمنەن شارشادى. جۇرت وزگەرىستەرگە مۇددەلى. ازاماتتىق قوعام بولسا, ءوزىنىڭ بەيبىت بەلسەندىلىگىمەن بيلىك حالىقتىڭ پايداسىنا ءوز ەركىمەن تاقتان كەتۋىن قامتاماسىز ەتۋى كەرەك!

&ndash؛ الداعى ءماجىلىس سايلاۋى بارىسىندا قاندايدا ءبىر زاڭبۇزۋشىلىقتار بولسا نەمەسە سايلاۋ ناتيجەسى جوعارىدا اتالعان ەلدەگىدەي سەنارييدىڭ قازاقستاندا قايتالانۋىنا سەبەپ بولا الۋى مۇمكىن بە؟

&ndash؛ ونداي جاعدايدى كەسىپ ايتۋ قيىن. ءبىراق قازاق حالقى كومپىس بولىپ كورىنگەنىمەن, ءوزىن باسىنعاندى كوتەرە بەرمەيتىن اساۋ, جىلقى مىنەزدى حالىق. سوندىقتان ءماجىلىس سايلاۋى سونداي ءبىر سىلكىنىسكە تۇرتكى بولۋى ابدەن ىقتيمال. "شىدامنىڭ دا شەگى بار" دەگەندەي, ءبىراق حالىقتىڭ اشىنىسى قاي كۇنى بۇرق ەتەتىنىن ءبىر اللا بىلەدى.

&ndash؛ قازاقستاندا ساياسي رەفورما جاساۋ ءۇشىن قۇرىلعان دەلىنگەن ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى جۇمىسىنا بەرەر باعاڭىز قانداي؟

&ndash؛ ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى شەشۋشى ىقپالدى قۇرىلىم ەمەس. ول پرەزيدەنت جانىنان قۇرىلعان كەڭەسشى ورگان عانا. كەڭەسشى ورگان تۇبەگەيلى ساياسي رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋعا قابىلەتسىز. بۇل بيلىك پەن قوعامنىڭ بايلانىسىن مەزگەيتىن, جۇرتشىلىقتى الداۋسىراتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان, ءبىراق ىشتەي ءولى تۋعان قۇرىلىم. كەڭەس باستاماشىل بولعان زاڭ جوبالارى تىڭعا تۇرەن سالا المادى, بۇرىن ايدالعان جەردىڭ توپىراعىن قوپسىتۋمەن شەكتەلدى. شىنايى دەموكراتيا ول زاڭدارعا پىسقىرىپ تا  ؛قارامايدى!

&ndash؛ پرەزيدەنت سايلاۋىنان كەيىن ق.توقاەۆ امەريكالىق the wall street journal باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا ءوزىن "رەفورماتورمىن" دەپ اتاپ, قازاقستاندا ساياسي رەفورماسىز ەكونوميكالىق رەفورمالار العا باسپايتىنىن ءمالىم ەتكەن. ودان بەرگى ءبىر جارىم جىلدا پرەزيدەنت ءوزىن رەفورماتور ەسەبىندە كورسەتە الدى ما؟

&ndash؛ ءيا, قاسىم-جومارت كەمەلۇلى ءوزىن "رەفورماتور" دەپ اتاعانى بار. ءبىراق بىزدەگى رەفورما "اۆگەيدىڭ اتقوراسىن" ياعني قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن تازالاۋدان باستالۋى كەرەك ەدى. ءبىراق ءبىز ونداي قادامدى كورگەن جوقپىز. "رەفورما" بىزدە ءسوز ءۇشىن ايتىلعان ءسوز!

&ndash؛ ونىڭ باتىل ساياسي رەفورمالار جاساي الماۋىنا نە سەبەپ؟

&ndash؛ قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ باتىل ساياسي رەفورمالار جاساي الماۋىنىڭ باستى ءۇش سەبەبى بار دەپ ويلايمىن. العاشقىسى, باتىل مىنەزدىڭ جوقتىعى. ول كىسى تابيعاتىندا ديپلومات, قاتتى سويلەمەيتىن, ەشكىمنىڭ كوڭىلىن قالدىرعىسى كەلمەيتىن ادام. ەكىنشى, توڭىرەگىنە شىنايى رەفورما جاساۋعا قابىلەتتى كوماندا جيناي المادى. ونداي مۇمكىندىك تە بەرىلمەدى. ءۇشىنشىسى ؛&ndash؛ "كىتاپحانامەن" اراداعى ءبىز بىلە بەرمەيتىن, قالىڭ جۇرتشىلىق بىلە بەرمەيتىن كەلىسىمدەر مەن كىلەماستى ويىندار

&ndash؛ سىزدىڭشە, قازاقستاندا شىنايى ساياسي وزگەرىسكە بەتبۇرىس قاشان بولادى؟

&ndash؛ مەن پاۆەل گلوبا ءتارىزدى كورىپكەل ەمەسپىن. دەگەنمەن, ۋاقىت قازاق حالقىنىڭ, قازاقستان حالقىنىڭ پايداسىنا جۇمىس ىستەپ جاتقانىنا كۇمانىم جوق. "تاڭ اتپايمىن دەگەنمەن كۇن قويمايدى" دەمەكشى, قازاقستاننىڭ كۇنى جارقىرايتىن كەزى الىس ەمەس!

&ndash؛ سۇحباتىڭىزعا راحمەت!