باتىر مالىك عابدۋللين 105 جاسقا تولدى

2020 جىلى 15 قاراشادا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مالىك عابدۋللين 105 جاسقا تولىپ وتىر. باتىر اتامىزدىڭ مۇنداي جاسىن اتاپ ءوتۋ ءبىز ءۇشىن ۇلكەن قۇرمەت بولىپ تابىلادى. سەبەبى, اتى اڭىزعا اينالعان كىسىنى ەسكە الۋ ءارقاشان ەرەكشە سەزىمگە بولەپ, قازاق حالقىندا وسىنداي تۇلعانىڭ بار ەكەندىگىن ەسىمىزگە سالىپ, تۇلا بويىمىزدا ماقتانىش سەزىمىن وياتادى.

«؛مەنىڭ بۇكىل ءومىرىم, مەنىڭ قانىم مەن قۋاتىم ادامدارعا تيەسىلى. جۇرەگىم كەۋدەمدە سوعىپ تۇرعاندا, تامىرىمدا قان اعىپ جاتقاندا, مەن وتان ءۇشىن, ءوزىم ۇل بولعان قازاق حالقىنىڭ باقىتى ءۇشىن كۇرەسەمىن »؛, &ndash؛ دەپ جازدى باتىر عالىم ءوز ەڭبەكتەرىنىڭ بىرىندە.

سوعىس باستالعاندا ءم.عابدۋلليندى ينستيتۋتتا اسپيرانتۋرادا وقىدى. ول ءوز ەركىمەن مايدانعا جىبەرۋ تۋرالى ءوتىنىش جازدى. مالىك ءعابدۋلليننىڭ ساياسي نۇسقاۋشىدان گۆارديا مايورى جانە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرىنا دەيىنگى جاۋىنگەرلىك جولى الماتىدا قۇرىلعان جانە كوپ ۇزاماي ماسكەۋ تۇبىندەگى كەسكىلەسكەن شايقاستاردا جوعارى ۇكىمەتتىك ناگراداعا &ndash؛ قىزىل تۋ وردەنى مەن ء8-شى گۆارديا اتاعىنا يە بولعان 316-شى اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ (كومانديرى ي.ۆ.پانفيلوۆ) تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى.

جىگەرلى, باتىل جانە ەرىك-جىگەرى كۇشتى, قابىلەتتى ۇيىمداستىرۋشى بولا بىلگەن ول كوپ ۇزاماي قولباسشىلىقتىڭ نازارىن وزىنە اۋدارتتى. مالىك روتانىڭ ساياسي وفيسەرى, سودان كەيىن باتالون كوميسسارى بولىپ تاعايىندالدى. ءدال وسى پانفيلوۆ ديۆيزياسىنىڭ باتالونىنان ماسكەۋ تۇبىندەگى دۋبوسەكوۆو تۇبىندە سوعىسقان جيىرما سەگىز گۆاردياشى سياقتى الەمگە ايگىلى باتىرلار شىقتى.
ماسكەۋ ءۇشىن تاريحي شايقاستا قازاق جاۋىنگەرىنىڭ مىنەزى مەن تالانتى تاماشا اشىلدى. بۇل شايقاستا مالىك قاتىگەز جانە قۋاتتى جاۋعا قارسى كۇرەستىڭ اۋىر جانە قاتال مەكتەبىنەن ءوتتى. «؛پراۆدا»؛ گازەتىندە جاريالانعان «؛ەرلىكتىڭ تۋۋى»؛ اتتى وچەركىندە ب.پولەۆوي ونىڭ شىنايى جانە ايانباي الىسۋىنىڭ العاشقى كۇندەرى تۋرالى ايتادى.

مالىك ءعابدۋلليندى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىمەن ماراپاتتاۋ تىزىمىندە: «؛نەمىستەر قايتارىپ العان بورودينو اۋىلى ماڭىزدى ستراتەگيالىق نۇكتە بولدى, ول جەردەن بىرنەشە جول نەمىستەردى ستارايا رۋسسا قالاسىمەن بايلانىستىردى. فاشيستەردىڭ شابۋىلىنا توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن م.عابدۋللين جولداس باستاعان پۋلەمەتشىلەر روتاسى العا ۇمتىلعان جاۋعا وڭ قاناتتان سوققى بەرۋگە جىبەرىلدى. جان اياماي ارپالىسقا تۇسكەن 7 ساعاتقا سوزىلعان شايقاستا م.عابدۋللين بەس رەت شابۋىلعا شىقتى. شايقاس كەزىندە جاۋ ولتىرىلگەن جانە جارالانعان جۇزدەگەن ساربازىنان ايىرىلىپ, شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. ءسويتىپ بورودينو اۋىلى الىندى»؛ &ndash؛ دەپ, ەرلىك ىزدەرى جازىلعان. فاشيستىك باسقىنشىلارعا قارسى شايقاستاردا كورسەتكەن جەكە ەرلىگى ءۇشىن كسرو جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ 1943 جىلعى 30 قاڭتارداعى جارلىعىمەن مالىك عابدۋللينگە «؛كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى»؛ اتاعى بەرىلدى.

ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي ەرەن ەرلىك كورسەتكەن مالىك اتامىز جاۋ قولىنان قازا تاپقان پۋلەمەتشى مانشۇك مامەتوۆاعا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى دەگەن اتاقتى الىپ بەرۋ ءۇشىن بارىن سالعان. مانشۇكتىڭ قازاسىن ەستي سالا نەۆەل قالاسىنا كەلەدى.

«؛مانشۇككە نە جاساپ جاتىرسىڭدار؟»؛ &ndash؛ دەپ جەرلەپ جاتقان اسكەرگە سۇراق قويادى. مانشۇكتى ەكىنشى دارەجەلى وتان سوعىسى وردەنىنە ۇسىنعاندارىن ايتادى. مالىك عابدۋللين بۇل سوزدەردى ەستىگەننەن كەيىن قاتتى اشۋلانادى دا: «؛الماتى مەن ماسكەۋدىڭ اراسى مەيلى, 4 مىڭ-اق شاقىرىم بولسىن. قازاقتىڭ جيىرماعا جاڭا تولعان قىزى الىستان وتانىمدى, ماسكەۋدى قورعايمىن دەپ كەلىپ, قولىنا ورىستىڭ ۆينتوۆكاسىن الىپ, سوعىسامىن دەۋىنىڭ ءوزى ەرلىك ەمەس پە؟ دەرەۋ قۇجاتتارىن قايتا دايىنداڭدار. كومسومولدىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ميحايلوۆقا, بولماسا ماعان باتىر اتاعىن بەرگەن كالينيننىڭ وزىنە بارامىن. ءتىپتى ۆوروشيلوۆقا كىرەم. ودان تۇك شىقپاسا, مەنىڭ مالىك اتىم قۇرىپ كەتسىن, ءوزىمنىڭ جۇلدىزىمدى بەرەم»؛ &ndash؛ دەپ قايتادان دايىندالعان قۇجاتتاردى الىپ كەتەدى. وسى وقيعادان كەيىن, 1944 جىلى 1 ناۋرىزدا مانشۇك مامەتوۆاعا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلەدى.

سۇراپىل سوعىس مايدانىنان ورالعاننان كەيىن م.عابدۋللين رەسپۋبليكانىڭ عىلىمي-پەداگوگيكالىق مەكەمەلەرىندە قىزمەت اتقارعان. شىعارمالارى جەكە جيناق بولىپ, سوعىستان كەيىن جاريالاندى. «؛مەنىڭ مايدانداس دوستارىم»؛ (1947), «؛التىن جۇلدىز»؛ (1948), «؛مايدان وچەركتەرى»؛ (1949), «؛سۇراپىل جىلدار»؛ (1971) اتتى كىتاپتارىنا ەنگەن اڭگىمە, وچەركتەرىندە م.عابدۋللين مايدان ءومىرىن سۋرەتتەپ, جاۋىنگەر تۇلعاسىن, سول كەزدەگى ادامداردىڭ ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگى قاھارماندىق بەينەسىن سۋرەتتەدى.

پەداگوگ-جازۋشى رەتىندە ول جاس ۇرپاقتىڭ تاربيەسىنە دە ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. «؛اتا-انالارعا تاربيە تۋرالى كەڭەس»؛ (1966) دەگەن كىتابىندا م.عابدۋللين بەسىك جىرىنان باستاپ, باتىرلار جىرىنا دەيىنگى حالىق پوەزياسىنىڭ تاربيەلىك ءمانىن اشىپ, ونى ءىس جۇزىندە پايدالانۋدىڭ تاسىلدەرىن كورسەتتى. سونىمەن بىرگە بالالاردى پاتريوتيزمگە, شىنشىلدىققا تاربيەلەۋ, ولاردىڭ بولاشاققا سەنىمىن ارتتىرۋ, جاس بالانى دۇرىس سويلەۋگە ۇيرەتۋ جونىندە اتا-انالارعا پەداگوگتىق كەڭەس بەردى.

م.عابدۋلليننىڭ بۇكىل ءومىرى, كوپتەگەن ەڭبەكتەرى قازىرگى جاستارعا ادامگەرشىلىك-پاتريوتتىق تاربيە بەرۋدىڭ باعا جەتپەس قاينار كوزى بولىپ تابىلادى. ونىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىنىڭ ماڭىزدىلىعىن باعالاماي ءوتۋ قيىن. ءم.عابدۋلليننىڭ اتا-بابالارىنىڭ رۋحاني مۇراسىن زەرتتەگەن كەزدە, ءوزىنىڭ تۋعان حالقىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن جانقيارلىقپەن قىزمەت ەتكەن سوعىس جانە بەيبىتشىلىك كەزەڭدەرىندەگى ءومىرى تۋرالى مالىمەتتەر ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلۋى ءتيىس. سوندىقتان اتى اڭىزعا اينالعان ادامنىڭ 2015 جىلى 100 جىلدىعىنا وراي مالىك ءعابدۋلليننىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى مەن ەپيستوليارلىق مۇراسىنىڭ 11 تومدىق باسىلىمى جارىق كورىپ, عىلىمي ەڭبەكتەرىنە ەكىنشى ءومىر سىيلادى. كوپتەگەن شىعارمالار, وچەركتەر مەن ماقالالار مالىك ءعابدۋلليننىڭ وزىنە ارنالعان.

سوعىستان كەيىن م.عابدۋللين عىلىمي جۇمىسىنا قايتا ورالدى. كانديداتتىق, سودان كەيىن دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىن قورعادى. رەسەي پەداگوگيكالىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى بولدى. ول بىرنەشە رەت كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى, كوپتەگەن جىلدار بويى الماتى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى بولىپ جۇمىس ىستەدى. قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ «؛ادەبيەت جانە ونەر»؛ ينستيتۋتىنىڭ ءبولىمىن باسقاردى جانە كوپتەگەن جەمىستى عىلىمي جۇمىستار جۇرگىزدى. ول كوپتەگەن عىلىمي كەڭەستەردىڭ مۇشەسى, تالىمگەر, جاس عالىمداردىڭ ۇلكەن اقىلشىسى, اسكەري-تاريحي ءبىلىمدى ناسيحاتتاۋشى, قازاقستاننىڭ تانىمال گۆاردياسى مەن عىلىمىنىڭ ارداگەرى بولدى.

سوعىستىڭدا, ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ دا مايدانىندا ەرىنبەي تەر توگىپ, حالقى ءۇشىن ۇزىلمەي قىزمەت اتقارعان ارداگەر اتامىزدان الار ساباعىمىز كوپ بولىپ, ارۋاعىنا تاعزىم ەتۋ قاشاندا پارىزىمىز دەپ سانايمىز.

بولات سايلان, ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى, ت.ع.د.
نۇراي قۇتىموۆا, 1-كۋرس ستۋدەنتى.