• usd 468.56

  • eur 497.56

  • rub 7.3

  • cny 67.18

29 ناۋرىز, 12:08:43
الماتى
+35°

29 قىركۇيەك, 2020 الەۋمەت

فوتو: el.kz

قولدانبالى ەتنوساياسي زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى, الەۋمەتتانۋشى ايگۇل ءسادۋاقاسوۆا قامشى تىلشىسىمەن سۇحباتتا ۇلتارازدىقتى قوزدىراتىن سوزدەر ايتقان قوستانايلىق ازامات كيريلل بوجكونىڭ ارەكەتىنە پىكىر ءبىلدىرىپ, ەتنوسارالىق ماسەلە توڭىرەگىندەگى سۇراقتارعا جاۋاپ بەردى.

&ndash؛ الەۋمەتتىك جەلىدە قوستاناي وبلىسىنىڭ تۇرعىنى كيريلل بوجكونىڭ مالىمدەمەلەرى سولتۇستىك وبلىستاردا تۇراتىن ەتنوستىق ورىستاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ كوكەيىندەگى وي دەگەن پىكىر ايتىلدى. مۇنىمەن كەلىسەسىز بە؟

&ndash؛ مەنىڭشە, كيريلل بوجكو دەگەن ازاماتتىڭ بەينەحاباردا ايتقاندارى جەكە ءوزىنىڭ ويى. ونىڭ ءسوزى ارقىلى قازاقستاندىقتاردىڭ كوبىنە ايىپ تاعۋعا بولمايدى. ءبىز قوستاناي, سولتۇستىك قازاقستان, پاۆلودار سىندى سولتۇستىك وبلىستاردا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ ءجۇرمىز. الەۋمەتتىك-مەتودولوگيالىق زاڭدىلىققا ساي انىقتالعان ورتاق وي-پىكىرگە قاراساق, سولتۇستىك ايماق تۇرعىندارىنىڭ باسىم بولىگى قازاقستاندى وتانى دەپ سانايدى, ءارى قازاق حالقىنا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە العىس بىلدىرەدى. مۇنى ايتقاندا, بۇل بيلىك پروپاگانداسى سەكىلدى بولىپ كورىنەدى. نەگىزى ولاي ەمەس. وبەكتيۆتى شىندىق وسى. ارينە كيريلل بوجكو سەكىلدى ەرەكشە ويداعى ازاماتتار دا وقتا-تەكتە ۇشىراسىپ تۇرادى. تەك ونداي ازاماتتار كوپ ەمەس. ءبىراق قازاقستان ازاماتى بولا تۇرا وسىنداي مالىمدەمەلەر جاساعانى ءۇشىن اتالعان ازامات زاڭدى جازاسىن الۋعا ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن.

&ndash؛ ءتىل كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن سولتۇستىك وبلىستاردا 180-نەن استام كەزدەسۋ وتكىزگەن ساياساتكەر دوس كوشىم قامشىعا بەرگەن سۇحباتىندا "سولتۇستىك حالقىنىڭ يدەولوگياسىندا ۇلى ورىستىق شوۆينيستىك كوزقاراس بار" دەپ ايتقان ەدى. بۇعان نە دەيسىز؟

&ndash؛ كەڭەس ۇكىمەتىنەن قالعان وسىنداي "مۇرا", سارقىنشاق بار ەكەنىن مويىنداۋ كەرەك. ونىڭ بولۋى تۇسىنىكتى جاعداي. سانالى عۇمىرىنىڭ جارتىسىندا ءسىڭىرىپ وسكەن ويدان, ادەتتەن, قۇندىلىقتان ادام بىردەن باس تارتا المايدى. شوۆينيستىك كوزقاراس كوبىنە يمپەريالىق كوزقاراسپەن ۇشتاسىپ جاتادى. كەزىندە يمپەريا بولعان مەملەكەتتەردىڭ وكىلىنە ۇستانعان يدەيادان ارىلۋ قيىنداۋ جۇرەدى. "30 جىل ءوتتى عوي, نەگە ءبىز بۇل ماسەلەنى شەشە المايمىز؟" دەيتىندەر بار. ءبىز مۇنى 50 جىلدا دا تولىق شەشە المايمىز. ويتكەنى قۇندىلىقتار تولىق فورمادا بولماسا دا ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلىپ وتىرادى. سوندىقتان ونداي ازاماتتار كەزدەسىپ تۇرادى. ءبىراق مۇنداي ويدى باسىم دەپ ايتۋعا تاعى كەلمەيدى. ءبىز ەندىگى كەزەكتە تاۋەلسىز ەل رەتىندە شوۆينيستىك كوزقاراستاعى ادامداردى جاڭا مەملەكەتتىڭ ازاماتى رەتىندە سەزىنۋىنە كۇش سالۋىمىز كەرەك. بۇل جەردە تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە بار. ءبىز قازاقتار پوستشوۆينيستىك كوزقاراستان اۋلاق بولعانىمىز ابزال. قازاق حالقىنىڭ سانى ارتىپ كەلە جاتقاندا مۇنداي قاتەر جوق ەمەس. باسقا ەتنوستار دا قازاقستاننىڭ ازاماتى ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون. ولاردى مەملەكەتتى قۇراۋشى &ndash؛ قازاق ۇلتىنىڭ اينالاسىنا شوعىرلاندىرا وتىرىپ, ءتىلى مەن مادەنيەتىنە قۇرمەتپەن قاراۋىمىز كەرەك. جاستارىمىز سونى تۇسىنسە ەكەن, كەرىتارتپا ارەكەتكە بارماسا ەكەن, زاڭدى قۇرمەتتەسە دەيمىن.

&ndash؛ يمپەريالىق كوزقاراستىڭ ورشۋىنە رەسەي بيلىگى ساياساتىنىڭ ىقپالى بولۋى مۇمكىن بە؟

&ndash؛ مۇندايدى دا جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

 ؛

قازاقستان ەكى الپاۋىت ەلدىڭ ورتاسىن ورنالاسقاندىقتان ولاردىڭ ىقپالى مىندەتتى تۇردە بولادى. سونىڭ سالدارىنان رۋسافوبيا مەن سينافوبيا ەل ىشىنە ىرىتكى سالىپ وتىر. بۇل رەتتە ءبىز سىرتقى ىقپالدان ۇرەيلەنبەي, ءوزىمىزدىڭ ىشكى ۇستانىمىمىزعا بەرىك بولۋىمىز كەرەك.

 ؛

بىراق ول ۇستانىم 70 پايىز قازاقتىڭ عانا ەمەس, قازاقستاندى وتانىم دەپ تانيتىن 30 پايىز وزگە ەتنوس وكىلدەرىنىڭ دە مۇددەسىن, قۇقىعىن قورعاۋى قاجەت. بۇل &ndash؛ مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ باسىم باعىتى بولۋعا ءتيىس.

&ndash؛ بيىل بولعان قورداي كونفليكتى, شونجىداعى جاستار توبەلەسى نەنى كورسەتتى؟

&ndash؛ ەڭ الدىمەن زاڭنىڭ ورىندالماي جاتقانىن كورسەتسە, ەكىنشىدەن الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ كۇشىن انىق اڭعارتتى. سونىڭ سالدارىنان الەۋمەتتىك, ەكونوميكالىق نەگىزى, قىلمىس قۇرامى بار جانجال ۇلكەن قاقتىعىسقا اكەلىپ سوقتى. كەز كەلگەن قاقتىعىس ەتنوستىق, ءدىني سيپات العاندا ونىڭ ادامدارعا اسەرى وراسان بولادى.

&ndash؛ مۇنداي وقيعالاردىڭ بولۋىنا قانداي جاعدايلار اسەر ەتتى؟

&ndash؛ قوردايداعى جاعدايعا قاراساق, ەكونوميكالىق تەڭسىزدىكتىڭ بار ەكەنىن, جەمقورلىقتىڭ سالدارىنان كوپ نارسەگە كوز جۇمىپ قارالعانىن, كەيبىر دۇنگەن ەتنوسى وكىلدەرىنىڭ قازاق ءتىلىن بىلمەيتىنىن كورەمىز. دەمەك, كاسىپكەرلىكتى قولداۋ باعدارلامالارى ارقىلى, جۇمىس ورىندارىن اشۋ ارقىلى تۇرمىستىق تەڭسىزدىكتى جويۋ كەرەك. جەمقورلىقتى تىيۋ قاجەت. دۇنگەن ەتنوسى تۇراتىن ەلدىمەكەندەرگە قازاق مەكتەپتەرىن اشۋ كەرەك, تۇرعىنداردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋىنە جاعداي جاساپ, سوعان كۇش سالۋ قاجەت. بۇل دۇنگەندەر ءوز بەتىنشە شەشەتىن ءىس ەمەس, جەرگىلىكتى قۇزىرلى ورگانداردىڭ مىندەتىندەگى شارۋا. سوندا جەرگىلىكتى حالىق بىر-بىرىمەن ءتىل تابىسا الادى.

&ndash؛ بۇل ەلدىمەكەندەردەن بولەك قازاقستاندا ەتنوسارالىق ماسەلە تۋىنداۋى مۇمكىن وزگە ايماق بار ما؟

&ndash؛ الەۋمەتتىك جەلىلەر دامىپ تۇرعان كەزدە كەرىتارتپا وي, ارانداتۋ كەز كەلگەن ايماقتا ەتنوسارالىق كونفليكتى تۋدىرۋى مۇمكىن. سوندىقتان مەملەكەتتىك يدەولوگيالىق ساياسات تۇتاس ەل بويىنشا ءجۇرىپ, سونىمەن قوسا تۇرمىستىق ماسەلەلەر شەشىمىن تاۋىپ وتىرۋعا ءتيىس.

&ndash؛ قاندايدا ءبىر ەتنوسارالىق كونفليكت شىققاندا "قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى نە قاراپ وتىر؟", "اسسامبلەيا تاراتىلسىن!" دەپ ءجيى ايتىلادى. بۇل ورىندى تالاپ پا؟ جالپى اسسسامبلەيا ەتنوسارالىق ماسەلەگە قانشالىقتى ىقپال ەتە الادى؟

&ndash؛ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ تەك كونسۋلتاتيۆتىك ورگان ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون. وعان قاندايدا ءبىر مىندەتتەمەنى, جاۋاپكەرشىلىكتى ارتىپ قويۋ ورىنسىز. اسسامبلەيا ەتنو-مادەني بىرلەستىكتەردى جيناقتاپ, ەتنوستاردى قازاقستاننىڭ تولىققاندى ازاماتى بولۋعا, مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە, قايىرىمدىلىقپەن اينالىسۋعا شاقىرادى. بىلايشا ايتقاندا جۇمساق كۇشتىڭ ءرولىن اتقارادى. ال ەتنوسارالىق ساياساتقا جاۋاپتى ءارى قۇزىرلى ورگان بولىپ ءقازىر اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى بەكىتىلگەن. قوعام تىنىسىنىڭ بارلىق سالاسىندا ەتنوسارالىق كەلىسىمگە شاقىرۋ ءۇشىن ناقتى نەگىزدەمە بولۋى كەرەك. ول مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ بارلىق قۇرىلىمىنا قاتىستى.

 ؛

ەتنوسارالىق ساياسات مەملەكەتتىك يدولوگيانىڭ باسىم باعىتى رەتىندە بارلىق سالاعا ەندىرىلۋى كەرەك. ءار سالا مەملەكەتتىك قۇندىلىقتى دارىپتەۋگە قىزمەت ەتۋى ءتيىس. ماسەلەن, اسسامبلەيا قازاق ءتىلىن ۇيرەتە المايدى, تەك ۇيرەنۋگە شاقىرادى. ال بالاباقشادا, مەكتەپتە, ۋنيۆەرسيتەتتە قازاق ءتىلىن وقىتۋ ماسەلەسىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى جۇزەگە اسىرۋى قاجەت. سول سەكىلدى قارجى جانە ەكونوميكا مينيسترلىگى ءبىر ەتنوس باي, ءبىر ەتنوس كەدەي بولماس ءۇشىن ەتنوستاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ جاقسارۋىنا نازار اۋدارعانى ءجون.

 ؛

ياعني بارلىق سالا ءبىر يدەيا توڭىرەگىندە وزىنە تيەسىلى جۇمىستى جاساۋعا ءتيىس.

&ndash؛ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى بۇرىن قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسى دەپ اتالعان. ورگان اتاۋىنىڭ وزگەرۋى ەتنوسارالىق ساياساتتاعى وزگەرىستى بىلدىرە مە؟

&ndash؛ ارينە. اسسامبلەيا اتاۋى 2007 جىلى وزگەردى. 2008 جىلى اسسامبلەيا تۋرالى زاڭ قابىلداندى. 2007 جىلعا دەيىن ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتار اتالىپ كەلگەن ۇيىمدار ەتنو-مادەني بىرلەستىكتەر دەپ وزگەرتىلدى. ياعني بۇل بولەك ۇلتتىڭ ۇيىمى ەمەس, ءبىرتۇتاس قازاقستاننىڭ اۋماعىنا توپتاسقان ەتنيكالىق ۇيىم دەگەن سيپاتقا يە بولدى. دەمەك اسسامبلەيا بىرىزدىلىكتى ساقتاپ, ەتنوستاردى ۇيىستىرۋ, بىرىكتىرۋگە قىزمەت ەتىپ جاتىر.

&ndash؛ قازىرگى ەتنوسارالىق ساياساتقا قانداي وزگەرىس كەرەك؟

&ndash؛ وزگەرىس ءقازىردىڭ وزىندە ءجۇرىپ جاتىر. ايتىپ كەتكەنىمدەي, ەتنوسارالىق ماسەلە اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگىنە تولىقتاي ءوتتى. ايماقتاردا قوعامدىق دامۋ باسقارمالارىندا ەتنوستارعا ارنالعان بولىمدەر اشىلىپ جاتىر. قوعامدىق كەلىسىم كوميتەتى, قولدانبالى ەتنوساياسي زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى قۇرىلدى. ولار مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ كۇشەيۋىنە ىقپال ەتەتىن قۇرال بولۋعا ءتيىس. بۇل سالانى بۇرىن بىرنەشە ورتالىقتار باسقارسا, ەندى ادامي رەسۋرس ءبىر جەرگە جيناقتالىپ, جۇمىس باستالىپ جاتىر. مەنىڭشە, بۇل ءوز ناتيجەسىن بەرەدى. ءبىراق قوعامدىق سانا-سەزىممەن جۇمىس ىستەۋ, جاستاردى تاربيەلەۋ ءبىر مينيسترلىكتىڭ قولىنان كەلمەيدى. بۇعان مەملەكەتتىك ساياسات ارالاسۋعا ءتيىس, ازاماتتىق قوعام دا, اقپاراتتىق قۇرالدار مەن الەۋمەتتىك جەلىلەر دە ۇلەس قوسۋى كەرەك.

&ndash؛ ەتنوستار ءتاتۋ-تاتتى عۇمىر كەشۋى ءۇشىن ولاردىڭ ءبىر تىلدە سويلەۋى كەرەكتىگىن الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەن. بۇل باعىتتا قانداي جۇمىس جۇرگىزىلۋى كەرەك دەپ سانايسىز؟

&ndash؛ ءبىز وسى ماسەلەنى دە ارنايى زەرتتەدىك. ءبىرتۇتاس ەل بولۋ ءۇشىن ەتنوس وكىلدەرى ءبىر تىلدە سويلەۋى كەرەك. بۇل جەردە قازاق ءتىلىن تىزەگە سالىپ ۇيرەتۋ تاسىلدەرىن قولدانساق, ماسەلە ساياسي سيپات الىپ كەتەدى. سوندىقتان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ءتىلدى مەڭگەرۋدىڭ ارنايى مەتوديكاسىن جاساۋى كەرەك.

 ؛

قازىر ارنايى ادىسپەن كەز كەلگەن شەت ءتىلىن 2 جىلدا مەڭگەرىپ شىعۋعا بولادى. ال ءبىز بالالارعا قازاق ءتىلىن 1-سىنىپتان ەنگىزەمىز, ال ولار 11-سىنىپ بىتىرگەندە قازاقشا بىلمەي تۇرادى. بۇل جەردە باعدارلامالاردىڭ تيىمدىلىگىنە, وقۋلىقتاردىڭ ساپاسىنا ۇلكەن سۇراق تۋادى.

 ؛

قازاق-تۇرىك ليسەيلەرىنىڭ مەتوديكاسىنا قاراڭىز. نۇر-سۇلتان قالاسىندا قازاق جانە اعىلشىن تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپ بار. وسى ءبىلىم وردالارىنىڭ قازاقشا سويلەيتىن بالالارى الەمدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرگە ءتۇسىپ جاتىر. قازاق مەكتەپتەرى وسىنداي جۇيەمەن, ادىسپەن جۇمىس ىستەگەندە بالالارىن ارالاس, ورىس مەكتەپتەرىنە بەرىپ جاتقان اتا-انالار ويلانا باستايدى. سوسىن قوسىمشا اقپارات الۋ جاعى دا وتە ماڭىزدى. بالالار ءقازىر اقپاراتتى ينتەرنەتتەن الادى. ول جەردە مالىمەت كوبىنە ورىس, اعىلشىن تىلدەرىندە. قازاق ءتىلى ءالى دە باسەكەگە تۇسە الماي وتىر. ول كوپ نارسەمەن بايلانىستى. بۇل باعىتتا ءتىلتانۋشى عالىمداردىڭ الدىندا تۇرعان مىندەت كوپ.

&ndash؛ سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

مەلىس سەيداحمەتوۆ

اۆتورمەن ونىڭ facebook پاراقشاسى ارقىلى حابارلاسۋعا بولادى.

جازىلىڭىز

"قامشى" سىلتەيدى

قاتە تاپساڭىز, قاجەتتى بولىكتى تاڭداپ ctrl+enter باسىڭىز.

پىكىر قالدىرۋ

پىكىر