ۇيعىر اۋدانىنداعى داۋ: ۇيعىرلار قازاقستانعا قاشان كەلگەن؟

16 ماۋسىم كۇنى الماتى وبلىسى ۇيعىر اۋدانىندا ءبىر توپ قازاق-ۇيعىر جاستارى توبەلەسكەن. ارتىنشا اۋداننىڭ قازاق تۇرعىندارى وبلىس باسشىلىعى الدىندا اۋدان اتىن اۋىستىرۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن. 24 ماۋسىمدا ياكيدار گانيەۆ اتتى facebook قولدانۋشىسى ەلدەگى ۇيعىر اۋدانى ۇزاق ۋاقىتتان بەرى قازاقستانداعى ەتنيكالىق ۇيعىرلاردىڭ مەكەنى بولعانىن, سوندىقتان "ۇيعىر اۋدانى &ndash؛ ۇيعىرلاردىڭ اۋدانى" دەپ سانايتىنىن ءمالىم ەتكەن. وسى رەتتە قامشىنىڭ ەلەكتروندىق پوشتاسىنا كەلىپ تۇسكەن ماقالا ؛ىقشامدالىپ, جاريالانىپ وتىر. ول جەردە ۇيعىرلاردىڭ قازاقستانعا كەلۋ تاريحى باياندالعان. ەگەر ماقالاداعى ويلارعا قارسى ءۋاج ايتۋشىلار بولسا, قامشى ونى دا وقىرمانعا ۇسىنۋعا ءازىر.

1881 جىلى 24 اقپاندا سين بيلىگى مەن پاتشالىق رەسەي (ورىس پاتشالىعى) اراسىندا ىلەنى قىتايعا قايتارىپ بەرۋ جونىندەگى كەلىسىم-شارتقا قول قويىلدى. كەلىسىمنىڭ ەكىنشى بابىندا ونداعى حالىقتىڭ ءوز قالاۋى بويىنشا رەسەي يمپەرياسى تەرريتورياسىنا, ياعني قازاق جەرىنە كوشۋگە رۇقسات بەرىلەتىنى كورسەتىلگەن. ونداعى ماقسات &ndash؛ جەتىسۋ ءوڭىرىن يگەرۋ (ديقانشىلىقتى دامىتۋ) ءۇشىن ارزان ەڭبەك كۇشىن تارتۋ. مىنە, وسىلايشا "ۇيعىرلار" دەگەن اتپەن "ىلە تارانشىلارىنىڭ" ءبىراز بولىگى قازاق جەرىنە كەلدى.

ۇيعىرلاردىڭ قازاقستانعا كەلۋىنىڭ ەكىنشى تولقىنى 1955-1962 جىلدارعا تۇسپا-تۇس كەلەدى. كسرو-نىڭ كوممۋنيستىك قىتاي بيلىگىمەن قىرعيقاباق جىلدارىنداعى "كەڭەس ازاماتتارىن قايتارىپ الۋ" ساياساتى تۇسىندا ەلگە قازاقتارمەن بىرگە ۇيعىرلاردىڭ دا كەلگەنى ءمالىم. العاشىندا ىلەدە, كەيىن ءۇرىمشى قالاسىندا شىڭجاڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى بولعان زيا ءسامادي باستاعان ۇيعىرلاردىڭ ءبىر شوعىرى وسى كەزدە كەلدى. 1962 جىلدىڭ 26 جەلتوقسانىنان 1964 جىلدىڭ 7 جەلتوقسانىنا دەيىن ۇيعىر ازاماتى يسمايىل يۋسۋپوۆتىڭ قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولۋى ازىپ-توزىپ كەلگەن ەتنيكالىق ۇيعىرلاردىڭ جاڭا جەرگە ءسىڭىپ كەتۋىنە وڭ ىقپال ەتتى (ول بيلىك باسىنا كەلگەن جىلدارى ەلىمىزدىڭ ەڭ شۇرايلى ايماعى بوستاندىق اۋدانىن وزبەكستانعا بەرىپ جىبەرگەن). قازاقستاندا ەكى جىل بيلىك قۇرعان يسمايل باۋىرلاستارىنا ۇلكەن قولداۋ جاسادى. ۇيعىرلاردىڭ جىكتەلۋى مەن وزگەدەن ءبولىنۋى ءدال وسى جىلدارى باستالعان سەكىلدى. ماسەلەن, ۇيعىر اۋدانىنىڭ قۇرىلۋى مەن جاركەنت, شونجى ء(بورىلى) وڭىرلەرىن ۇيعىرلاردىڭ وزدەرىنە مەنشىكتەپ الۋىنان تىس, الماتىنىڭ درۋجبا, سۇلتان قورعان, باراحولكا, رازۆيلكا سەكىلدى جەرلەرگە جىكتەلۋىن وسىدان-اق كورۋگە بولاتىنداي.

قازاقستانداعى ەتنيكالىق ۇيعىرلار ەش ۋاقىتتا بيلىك تاراپىنان قىسىم, كەمسىتۋ كورگەن ەمەس. ولار وزگە قازاقستاندىقتار سەكىلدى مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەۋگە, كاسىپپەن شۇعىلدانۋعا, مادەنيەتىن دامىتۋعا قۇقىلى. جانە سول قۇقىقتارىن شەكتەۋسىز پايدالانىپ تا ءجۇر. ءىرى ساۋدا كەشەندەرىنىڭ باسشىلىعىندا, جول-قۇرىلىس, كوپىر سالۋ سالاسىندا, دەنساۋلىق ساقتاۋ ورىندارىنىڭ باسشىلىعىندا تەگى ۇيعىر ازاماتتار از ەمەس.

ۇيعىردان شىققان اعايىندى ءدىلمۇرات, زاكىرجان كۋزيەۆتەر سەكىلدى داۋلەتى كاسىپكەرلەر شارۋاسىن ەش كەدەرگىسىز دوڭگەلەتىپ وتىرعانى تاعى بار. ؛

ەلدە ۇيعىر حالقى رۋحانياتىن ورىستەتۋگە دە بارىنشا قولداۋ جاسالۋدا. ماسەلەن, ابدوللا روزىباحى دەگەن ءمۇعالىم ۇيعىر ازاماتى 1937 جىلى "حالىق جاۋى" دەگەن ايىپپەن شەلەكتە اتىلعان. ءمۇعالىم كەيىن اقتالىپ شىقتى. ؛ارتىنشا بيلىك ءاليحان بوكەيحانوۆ, ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ, ماعجان جۇماباەۆ, رايىمجان مارسەكوۆ, ءالىمحان ەرمەكوۆ, مۇحامەتجان تىنىشباەۆ, حالەل دوسمۇحامەتوۆ سەكىلدى الاش قايراتكەرلەردىڭ اتىنا قيماعان الماتىنىڭ ورتالىق كوشەلەرىنىڭ بىرىنە وسى ۇيعىر ازاماتتىڭ ەسىمىن بەردى. قازىرگى روزىباكيەۆ كوشەسى ابدوللا روزىباحىنىڭ قۇرمەتىنە قويىلعانىن ءبىرى بىلسە, ءبىرى بىلمەس. بۇدان بولەك الماتىداعى قۇدۇس قوجامياروۆ اتىنداعى اكادەميالىق ۇيعىر تەاترىنىڭ, رەسپۋبليكالىق ۇيعىر اۋازي گازەتىنىڭ, عىلىم اكادەمياسىنىڭ شىعىستانۋ ينستيتۋىنداعى ۇيعىرتانۋ ورتالىعىنىڭ بارى جوعارىداعى ءسوزىمىزدى ايعاقتاپ تۇر.

قازاقستاندى ءوز وتانى سانايتىن وزگە ۇلتتىڭ بەلگىلى وكىلدەرى از ەمەس. بۇل ءتىزىمدى اتاقتى عالىم, اكادەميك ءنادىر ءنادىروۆ (كۇرد), زاڭعار جازۋشى, مادەنيەتتانۋشى, ءتارجىماشى گەرولد بەلگەر (نەمىس), قازاقتىڭ ءتىلى مەن سالتىن قورعاۋشى قايراتكەر اسىلى وسمان ء(ازىربايجان), ايتىسكەر اقىن نادەجدا اندرەەۆنا لۋشنيكوۆا (ورىس), جۋرناليست, مادەنيەتتانۋشى احمەت الياز (تۇرىك), تەلەجۇرگىزۋشى, ءباسپاسوز وكىلى وكسانا پەتەرس (لاتىش), تاعىسىن تاعى دەپ جالعاستىرا بەرۋگە بولادى. قازاقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىنە, سالت-ساناسىنا جانىمەن كۇيىنەتىن وسى تۇلعالاردىڭ قاتارىنا قوساتىن ءبىر ۇيعىر وكىل بولسا قانەكەي...

1986 جىلى 16-17-18 جەلتوقساندا قازاق حالقى كەڭەستىك يمپەريانىڭ قاتىگەز ساياساتىنا ورە تۇرەگەلىپ, ء"ار ۇلتتىڭ (حالىقتىڭ) ءوز كوسەمى بولسىن" دەپ ۇرانداتقاندا, 19 جەلتوقساندا ۇيعىرلار كونياك زاۋىتىنا جينالىپ, سەرگەي كاراپيتياننىڭ نۇسقاۋ بەرۋىمەن كسرو-نىڭ ەڭ جوعارعى بيلىگىنە, ميحايل سەرگەەۆيچ گورباچەۆكە ارنايى حات جازىپ, "قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ" ۇلى كەڭەس ۇكىمەتىنە ادال ەمەس ەكەنىن دالەلدەي كەلىپ, "الماتى &ndash؛ ۇيعىردىڭ جەرى, بۇل جەردەن ۇيعىر اۆتونومياسىن قۇرۋ كەرەك" دەگەن ۇندەۋ حاتتارىن جولداعانىنا تاريح كۋا.

بيىلعى 15 ماۋسىمىنان 16 ماۋسىمعا قاراعان ءتۇنى شونجى, باحار (كوكتەم) اۋىلىنىڭ قازاق, ۇيعىر جاستارى توبەلەسىپ, بىرنەشە ادام پىشاق جاراقاتىن الدى. "كىم توبەلەسپەيدى دەيسىز؟ اسىرەسە جاستار اراسىندا مۇنداي جاعداياتتار ءجيى بولىپ تۇرادى ەمەس پە؟" دەپ ۇلتتىق بولىنۋگە جىكتەمەي-اق قويۋعا بولار ەدى. ءبىراق ولاي ەمەس بولىپ تۇر عوي. "قازاقتار, جەر بىزدىكى دەپ كەۋدەلەرىڭدى كوتەرە بەرمەڭدەر. جەر &ndash؛ قۇدايدىكى" دەپ ۇلتتىق ماسەلەنى ۋشىقتىرىپ جىبەرگەن ۇيعىر وقۋشىسى ەمەس پە؟ 10-سىنىپ وقۋشىسىنىڭ ۇلتارالىق تاتۋلىققا سىزات تۇسىرەتىن سوزدەردى ايتۋى اكە-شەشەلەرىنىڭ ونەگەسى مە, الدە ۇستازدارىنىڭ تاربيەسى مە ەكەن...

وسى ماقالا ارقىلى كوپتىڭ كوكەيىندەگى تالاپتاردى بيلىككە جەتكىزگىم كەلەدى:

1. ۇزاق جىلداردان بەرى ايتىلىپ, جازىلىپ كەلە جاتقان "ۇيعىر اۋدانىنىڭ" اتىن وزگەرتۋ. ەگەر بۇل اتاۋ وزگەرمەسە, باسقا دا شوعىرلى قونىستانعان ۇلتتار اۋدان اتىن الۋعا قاتاڭ تالاپ قويۋى ابدەن عاجاپ ەمەس.

2. ۇيعىر اۋدانىنىڭ ورتالىعى شونجى كەنتىندە 62 كوشە بار. بۇنىڭ ء24-ى قازاقشا اتالادى. وندا دا ءاسفالتسىز, شولاق, شەتكەرى كوشەلەر قازاقشا اتاۋ العان. 36 كوشە ۇيعىرشا اتالادى. ول كوشەلەردىڭ بارلىعى نەگىزىنەن ورتالىق كوشەلەر. وسىلاردى وزگەرتۋ كەرەك. ەلدىمەكەندەرگە, كوشەلەرگە كىسى اتىن بەرۋدى جالپى توقتاتقان ءجون, ونىڭ ەسەسىنە بايىرعى جەر اتاۋلارمەن اتاسا قۇبا-قۇپ.

3. اۋدانداعى كەنتتەر مەن اۋىلداردى اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن مەكەمە "ۇيعىر سۋ قۇبىرى" دەپ اتالادى ەكەن. وسىنداي وسپادارلىق توقتاتىلسىن!

4. مەملەكەت تۇتاستىعى ءۇشىن تۇسىنىكسىز ءانۇراندى ايتىپ, بەلگىسىز تۋدى كوتەرىپ جۇرەتىندەر ارەكەتى تىيىلسىن!

ورالبەك بايقىدىر