• usd 468.56

  • eur 497.56

  • rub 7.3

  • cny 67.18

29 ناۋرىز, 00:09:15
الماتى
+35°

وزىن «؛الماتىلىق تاريحشى مارات تۋعانباەۆ»؛ دەپ اتاعان «؛ساراپشى»؛ 2020 جىلدىڭ 18-ساۋىرىندە taisoigan.kz سايتىنا «؛پايدا ما, الدە زيان با؟»؛ دەگەن اتاۋمەن ماقالا جاريالادى.

ماقالاسىن ء«؛وزى بىلمەيتىن تاقىرىپقا نەگە اۋەستەنىپ ءجۇر دەگەن ماقساتپەن, قابىلدينوۆ زيابەكتىڭ 2019 جىلى شىعارعان «؛يز يستوريي كازاحسكو-روسسييسكيح وتنوشەنيي. xviii ۆەك. سبورنيك دوكۋمەنتوۆ / سوستاۆيتەل سيريك ۆ.ا. &ndash؛ الماتى: ليتەرا &ndash؛ م, 2019. &ndash؛ 522 س.»؛ قۇجاتتى جيناعىن كىتاپحانادان تاۋىپ الىپ مۇقيات پاراقتاپ قاراپ شىقتىق»؛ دەگەن سوزبەن باستاعان. شىن مانىندە دە سولاي ما؟ قابىلدينوۆ زيابەك ءوزى بىلمەيتىن تاقىرىپپەن اۋەستەنىپ ءجۇر مە؟

بۇل ساۋالعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ت.ع.د., پروفەسسور قابىلدينوۆ زيابەك ەرمۇقانۇلىنىڭ ۇزاق جىلدىق زەرتتەۋ اياسىنا نازار اۋدارعانىمىز ءجون. زيابەك ەرمۇقانۇلى 1997 جانە 2003 جىلدارى اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە, قازىرگى اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دا ەكى ديسسەرتاسياسىن قورعادى. تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسى «؛كازاحي زاپادنوي سيبيري ۆو ۆتوروي پولوۆينە xix &ndash؛ ناچالە xx ۆەكوۆ (يستوريچەسكيي اسپەكت)»؛ ء(«؛حىح ع. ەكىنشى جارتىسى &ndash؛ حح ع. باسىنداعى باتىس ءسىبىر قازاقتارى (تاريحي اسپەكتى)»؛) اتتى ديسسەرتاسياسىن جانە تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسى «؛كازاحي ۆنۋترەننيح گۋبەرنيي روسسييسكوي يمپەريي ۆو ۆتوروي پولوۆينە xviii &ndash؛ ناچالە xx ۆۆ.»؛ (xviii ع. ەكىنشى جارتىسى &ndash؛ حح ع. باسىنداعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ىشكى گۋبەرنيالارىنىڭ قازاقتارى) اتتى ديسسەرتاسياسىن قورعاعانى ءۇشىن بەرىلدى. بۇل مالىمەتتەردى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىمي پورتالى nauka.kz سايتىنان تابۋعا بولادى.

سونىمەن قاتار, قر بعم ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنداعى قاداعالاۋ جانە اتتەستاسيالاۋ كوميتەتى قابىلدينوۆ زيابەك ەرمۇقانۇلىنىڭ جوعارىدا اتالعىن تاقىرىپتار اياسىندا جۇرگىزگەن ناتيجەلى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جوعارى باعالاپ, 2009 جىلى وعان تاريح ماماندىعى بويىنشا پروفەسسور عىلىمي اتاعىن بەردى.

كەلتىرىپ وتىرعان مالىمەتتەر ۆ.ا. سيريكتىڭ قۇراستىرۋىمەن جارىق كورگەن «؛يز يستوريي كازاحسكو-روسسييسكيح وتنوشەنيي. xviii ۆەك»؛ اتتى قۇجاتتار جيناعىنىڭ تاقىرىبى ز.ە. قابىلدينوۆتىڭ عىلىمي زەرتتەۋ شەڭبەرىنە كىرەتىنىن كورسەتىپ وتىر.

دەمەك, «؛الماتىلىق تاريحشى مارات تۋعانباەۆ»؛ ەسىمدى اۆتور taisoigan.kz سايتىنا جاريالاپ وتىرعان ماقالاسىن جالا جابۋدان باستاپ, وقىرماندارىنا قاتە, تەرىس, شىندىققا جاناسپايتىن پىكىر قالىپتاستىرۋمەن جالعاستىرىپ وتىر.

«؛پايدا ما, الدە زيان با؟»؛ ماقالاسىنىڭ اۆتورى &ndash؛ «؛ساراپشى مىرزا»؛ taisoigan.kz سايتىنىڭ وقىرماندارىنا سانالى تۇردە جالعان مالىمەت تاراتقانىمەن قاتار, 17 ءتۇرلى سىن ايتقان. سىن-پىكىرلەرىن شارتتى تۇردە 2 توپقا جىكتەۋگە بولادى. ءبىر بولگى &ndash؛ «؛يز يستوريي كازاحسكو-روسسييسكيح وتنوشەنيي. xviii ۆەك»؛ قۇجاتتار جيناعىن, ەكىنشى ءبىر بولىگى &ndash؛ ت.ع.د., پروفەسسور قابىلدينوۆ زيابەك ەرمۇقانۇلى باستاعان قازاق ەلىنىڭ بەلدى تاريحشى عالىمدارى مەن جاس ىزدەنىشى مامانداردى قارالاۋعا ارنالعان. ايتىلعان سىن-پىكىرلەرى قانشالىقتى ورىندى ەكەن؟

سىن-پىكىرلەردىڭ العاشقى توبىن قاراستىرىپ كورەيىك. «؛الماتىلىق تاريحشى مارات تۋعانباەۆ»؛ مىرزا بىرىنشىدەن, «؛تاريح ينستيتۋتىنىڭ 1961, 1964 جىلدارى شىعارعان ەكى تومدىق «؛قازاق-ورىس قاتىناستارىنىڭ»؛ زاڭدى جالعاسى رەتىندە ءۇشىنشى تومى بولۋى كەرەك ەدى»؛ دەگەن سىن تارتىپ وتىر. تاريحي ءبىلىمى جوق نەمەسە جالپى العاندا, تاريحتان حابارى جوق كىسىلەر بۇل پىكىرمەن ابدەن كەلىسۋى دە مۇمكىن.

كەڭەستىك يدەولوگيا بويىنشا تاريح, ادەبيەت, تەاتر, كينوموتوگرافيا جانە ت.ب. سالالاردا جارىق كورىپ جاتقان كەز كەلگەن تۋىندى تاپتىق كوزقاراستا جازىلىپ, قاتاڭ پارتيالىق سەنزۋراعا ۇشىراپ وتىردى.

سوندا, «؛ساراپشى مىرزا»؛ ويلانۋى كەرەك. تاريح ينستيتۋتىنىڭ 1961 جانە 1964 جىلدارى شىعارعان ەكى تومدىق «؛قازاق-ورىس قاتىناستارى»؛ قۇجاتتار جيناعى &ndash؛ حح عاسىرداعى كەڭەستىك تاريحشى عالىمداردىڭ قۇراستىرعان مۇراسى, كوممۋنيستىك پارتيا يدەولوگياسى تۇرعىسىنان پايىمدالعان ەڭبەك. ەسەسىنە, كىرىسپەسىندە قازاقستاننىڭ رەسەيگە ء«؛وز ەركىمەن قوسىلعانى»؛ &ndash؛ پروگرەسسيۆتىك تاريحي ماڭىزى بار ارەكەت رەتىندە دارىپتەلگەن. ولاي بولسا, ءححى عاسىردا قر بعم عىلىم كوميتەتىنە قاراستى ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ۇجىمى عالىمدارىنىڭ تاريحي تۇرعىدان زەردەلەپ جاريالاعان «؛يز يستوريي كازاحسكو-روسسييسكيح وتنوشەنيي. xviii ۆەك»؛ قۇجاتتار جيناعى حح عاسىردىڭ 60-جج. جازىلعان كەڭەس ەڭبەكتەرىنىڭ جالعاسى بولا الا ما؟ جالعاسى بولۋى كەرەك پە؟

كەڭەستىك يدەولوگيا جاعدايىندا جازىلعان تاپتىق كوزقاراستاعى ەڭبەكتەر تاۋەلسىز قازاق ەلىندە, «؛الماتىلىق تاريحشى مارات تۋعانباەۆ»؛ مىرزا ايتقانداي, «؛زاڭدى جالعاسىن»؛ تابۋى كەرەك پە؟ ولاي بولسا, ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن 2004 جىلدان باستاپ «؛مادەني مۇرا»؛ باعدارلاماسى, 2013 جىلدان باستاپ «؛حالىق &ndash؛ تاريح تولقىنىندا»؛ باعدارلاماسى جانە 2017 جىلدان باستاپ «؛رۋحاني جاڭعىرۋ»؛ باعدارلاماسى اياسىندا جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىستار بەكەر مە؟

كورىپ وتىرعانىمىزداي, بۇنىڭ بارلىعى ريتوريكالىق ساۋالدار. سەبەبى, ۇلتتىق سانا قالىپتاستىرۋ جاعدايىندا بارلىق تاريحي زەرتتەۋلەر ۇلتتىق تاريحي سانا تۇرعىسىنان جازىلۋى كەرەك. «؛يز يستوريي كازاحسكو-روسسييسكيح وتنوشەنيي. xviii ۆەك»؛ &ndash؛ ۇلتتىق باعىتتا جازىلعان قۇجاتتار جيناعى.

قۇجاتتار جيناعى «؛ۇلى دالا تاريحى مەن مادەنيەتى»؛ عىلىمي جوباسىنىڭ اياسىندا ىسكە اسىرىلىپ, ەكى عىلىمي مەكەمەنىڭ &ndash؛ ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى مەن رف ومبى وبلىسىنىڭ مەملەكەتتىك تاريحي ءارحيۆىنىڭ ىنتىماقتاستىعىنىڭ ناتيجەسى بولىپ تابىلادى.

«؛پايدا ما, الدە زيان با؟»؛ ماقالاسىنىڭ اۆتورى ەكىنشى سىن رەتىندە قۇجاتتار جيناعىندا: «؛كەيبىر ادام اتتارى مەن تۇسىنبەگەن اتاۋلاردىڭ ماعىناسىن قالاي بەرىلدى ەكەن دەپ كوممەنتارييدى قاراسام ونداي دۇنيە بەرىلمەگەن»؛ دەپ اشىنىپ جازۋدا. «؛ساراپشى مىرزانىڭ»؛ ايتىپ وتىرعانى ەكى ماسەلە. ءبىرىنشىسى &ndash؛ كەيبىر ادام اتتارىنىڭ ماعىناسى جانە ەكىنشىسى &ndash؛ تۇسىنبەگەن اتاۋلاردىڭ ماعىناسى. ءوز باسىمىز الەمدىك تاجىريبەنى ەسكەرسەك تە, قۇجاتتار جيناعىندا ادام اتتارىنىڭ ماعىناسى بەرىلەتىنىن ەستىمەپپىز دە, كورمەپپىز دە. ەكىنشى ماسەلەسىندە «؛تۇسىنبەگەن اتاۋلار ماعىناسى»؛ دەپ نەنى مەڭزەپ وتىر؟ جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ ماعىناسى ما؟ كونەرگەن سوزدەردىڭ ماعىناسى ما؟ ول دا تۇسىنىكسىز, ماردىمسىز. ەسەسىنە, اتى اتالعان قۇجاتتار جيناعى فيلولوگيالىق ەڭبەك &ndash؛ تۇسىندىرمە سوزدىگى ەمەس.

دەگەنمەن دە, قۇجاتتار جيناعىندا 439-464 بەتتەر ارالىعىندا «؛ەسىمدەر كورسەتكىشى»؛, 465-475 بەتتەر ارالىعىندا «؛گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ كورسەتكىشى»؛ جانە 476-477 بەتتەر ارالىعىندا «؛كونەرگەن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ كورسەتكىشى»؛ الىپپەلىك رەتپەن بەرىلگەن.

«؛الماتىلىق تاريحشى مارات تۋعانباەۆ»؛ ءۇشىنشى سىن-پىكىرىندە «؛قۇجاتتار جيناعىن تاريحشى ەمەس فيلولوگ قۇراستىرىپ وتىر»؛ دەگەن جالعان اقپاراتىن ۇسىنىپ وتىر. «؛يز يستوريي كازاحسكو-روسسييسكيح وتنوشەنيي. xviii ۆەك»؛ قۇجاتتار جيناعىنىڭ قۇراستىرۋشىسى &ndash؛ ۆ.ا. سيريك. راسىندا دا, ۆيتاليي الەكساندروۆيچ باكالاۆرياتتا العان ءبىلىمى بويىنشا تاريحشى ەمەس, ءبىراق فيلولوگ تا ەمەس. ول پاۆلودار ۋنيۆەرسيتەتىن ءتامامداعان ەكونوميست.

ەندىگى كەزەكتە, ۆيتاليي سيريكتىڭ ەكىنشى جوعارى ءبىلىمى, ماگيستر اكادەميالىق دارەجەسىنە نازار اۋدارايىق. ول 2020 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ف.م. دوستوەۆسكيي اتىنداعى رف ومبى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە وقۋىن اياقتاپ, «؛كۋلتۋرا پوۆسەدنەۆنوستي كازاحسكوي كوچەۆوي ەليتى سرەدنەگو جۋزا. ۆتورايا پولوۆينا xviii ۆەكا»؛ («؛ورتا ءجۇز قازاقتارى كوشپەندى ەليتاسىنىڭ كۇندەلىكتى ءومىر مادەنيەتى. xviii عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى»؛) تاقىرىبىندا ديسسەرتاسياسىن قورعاپ, ۇزدىك ديپلوم يەگەرى اتاندى.

«؛ساراپشى مىرزانىڭ»؛ تورتىنشىدەن تارتقان ءمىنى: «؛... حرونولوگيالىق ءتارتىپ ساقتالىنباعان. مىسالى, 17, 19, 20, 27 جانە ت.ب. دوكۋمەنتتەردە ءبىر ىزدىلىك جوق»؛. بۇل دا شىندىققا جاناسپايدى. سەبەبى, قۇجاتتار جيناعىندا 1745-1778 جىلدار ارالىعىنداعى ۇسىنىلعان قۇجاتتار كەلەسى حرونولوگيالىق تىزبەكپەن بەرىلگەن:

ر/س

قۇجاتتىڭ داتاسى

قۇجات نومەرى

1

1745 ج

№1

2

1747 ج.

№2-№3

3

1748 ج.

№4-№14

4

1754 ج.

№15-№35

5

1758 ج.

№36-№45

6

1759 ج.

№46-№56

7

1760 ج.

№57

8

1763 ج.

№58

9

1765 ج.

№59-№66

10

1770 ج.

№67-№68

11

1771 ج.

№69-№169

12

1772 ج.

№170-№177, №179-№180, №192

13

1773 ج.

№178, №182-№191, №193-№230, №233

14

1774 ج.

№231-№232, №234-252, №259

15

1775 ج.

№253-№258, №260-№304

16

1777 ج.

№181, №305-№324, №335

17

1778 ج.

№325-№334, №336-№363

جوعارىدا كەلتىرىلگەن كەستەدەن بارلىعى 363 قۇجاتتىڭ ىشىنەن التاۋىنىڭ, اتاپ ايتساق, №178, №181, №192, №233, №259 جانە №335 قۇجاتتارىنىڭ رەتى بۇزىلعانىن كورەمىز. بۇل تولىقتاي قۇراستىرۋشىدان كەتكەن كىشىگىرىم كەمشىلىك. پروسەنتتىك كورسەتكىشپەن ەسەپتەگەندە, شامامەن قۇجاتتاردىڭ 98,35 پروسەنتى حرونولوگيالىق بىرىزدىلىكپەن جازىلعان. سوندىقتان, قۇجاتتار جيناعىنداعى 1 پروسەنتتەن شامالى عانا اسقان كەمشىلىك ءۇشىن بارلىق ەڭبەككە قاساقانا كۇيە جاعۋ ورىنسىز دەپ بىلەمىز.

بەسىنشىدەن, «؛رەسەنزەنتتەر قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىن بىلمەيتىن ماماندار»؛ دەگەن ەكەن. بۇل «؛ساراپشى مىرزانىڭ»؛ نە ساسقانى؟ «؛الماتىلىق تاريحشى مارات تۋعانباەۆ»؛ ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن بەلدى تاريحشى عالىمىنا نەگىزسىز ايىپ تاعۋدان سەسكەنبەيدى ەكەن.

«؛يز يستوريي كازاحسكو-روسسييسكيح وتنوشەنيي. xviii ۆەك»؛ قۇجاتتار جيناعىنا رەسەنزەنت بولعان قازاقستاندىق عالىمدار &ndash؛ ت.ع.د., پروفەسسور ابديروۆ م.ج., ت.ع.د., پروفەسسور مامىتوۆا س.ن. جانە رەسەي فەدەراسياسىنىڭ ت.ع.د., پروفەسسور سوروكين يۋ.ا.

نازارىمىزدى وتاندىق تاريحشى رەسەنزەنتتەرگە اۋدارايىق. ابديروۆ مۇرات جەتكەرگەنۇلى &ndash؛ ت.ع.د. عىلىمي دارەجەسىن الۋ ماقساتىندا 1998 جىلى «؛ۆوەننو-كازاچيا كولونيزاسيا كازاحستانا (كونەس xvi-ناچالو xx ۆ.): وپىت يستوريكو-ەۆوليۋسيوننوگو اناليزا»؛ («؛قازاقستاندى اسكەري-كازاكتىك وتارلاۋ (xvi ع. سوڭى &ndash؛ xx ع. باسى): تاريحي-ەۆوليۋسيالىق تالداۋ تاجىريبەسى»؛) ديسسەرتاسياسىن قورعادى. سونىمەن قاتار, مۇرات جەتكەرگەنۇلى «؛حان كۋچۋم: يزۆەستنىي ي نەيزۆەستنىي»؛, «؛زاۆوەۆانيە كازاحستانا سارسكوي روسسيەي (يز يستوريي ۆوەننو-كازاچەي كولونيزاسيي كرايا ۆ كونسە xvi &ndash؛ ناچالە xx ۆەكوۆ)»؛, «؛يستوريا كازاچەستۆا كازاحستانا»؛ اتتى مونوگرافيالارىنىڭ اۆتورى بولىپ تابىلادى.

مامىتوۆا ساۋلە ناسەنقىزى ت.ع.ك. عىلىمي دارەجەسىن الۋ ماقساتىندا 2004 جىلى «؛يستوريا رازۆيتيا پرەدپرينيماتەلستۆا ۆ پرييرتىشە ۆو ۆتوروي پولوۆينە xix &ndash؛ ناچالە حح ۆەكا»؛ جانە ت.ع.د. عىلىمي دارەجەسىن الۋ ماقساتىندا 2010 جىلى «؛يستوريوگرافيا گەنەزيسا رىنكا ي پرەدپرينيماتەلستۆا ۆ كازاحستانە ۆو ۆتوروي پولوۆينە xix &ndash؛ ناچالە xx ۆەكوۆ»؛ اتتى ديسسەرتاسيالارىن قورعادى.

كورىپ وتىرعانىمىزداي, قۇجاتتار جيناعىنىڭ وتاندىق رەسەنزەنتتەرى قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىن وزدەرىنىڭ زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالدىرعان ماماندار. قازاق-ورىس قاتىناستارىن زەرتتەۋدە ماڭىزدى ۇلەسىن قوسىپ جۇرگەن عالىمدار.

سىنشى اۆتور «؛التىنشىدان, كەز كەلگەن قۇجاتتىڭ ءتۇپنۇسقاسى موسكۆا نەمەسە سانكت-پەتەربۋرگتە ساقتالسا, كوشىرمەسى ومبىدا نەمەسە كەرىسىنشە بولۋى ءتيىس. بۇل جيناقتا دۇرىس كورسەتىلمەگەن»؛ دەيدى. «؛يز يستوريي كازاحسكو-روسسييسكيح وتنوشەنيي. xviii ۆەك»؛ قۇجاتتار جيناعىن قولىنا العان كەز-كەلگەن وقىرمان ايتىلىپ وتىرعان سىننىڭ جالعاندىعىنا كوز جەتكىزە الادى. سەبەبى, بارلىق 363 قۇجاتتىڭ سوڭىندا ونىڭ تولىق سىلتەمەسى, ياعني ارحيۆ اتاۋى, قوردىڭ, تىزىمدەمەنىڭ, ءىستىڭ جانە پاراقتىڭ نومەرلەرى تولىق كورسەتىلگەن. قاي قۇجاتتىڭ ءتۇپنۇسقاسى (№1-№13, №15, №17-№19, №26-№27, №30, №34-№37, №39-№46, №48-№51, №53-№56, №58-№60, №63-№64, №66-№111, №113-№116, №118-№124, №126-131, №133-№173, №175-№323, №325-№331, №333-№334, №339-№346, №348-№363), قاي قۇجاتتىڭ كوشىرمەسى (№16, №20-№25, №28-№29, №31-№33, №38, №47, №52, №57, №61-№62, №65, №112, №117, №125, №132, №324, №332, №335-№338, №347) پايدالانعانى تۋرالى اقپارات بەرىلگەن, تەك ءبىر عانا قۇجات (№174) بويىنشا, بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن, بۇنداي مالىمەت جازىلماعان. پروسەنتتىك كورسەتكىشپەن ساناعاندا, 99,7 پروسەنتتەن اسا قۇجاتتاردا ءتۇپنۇسقاسى نە كوشىرمەسى پايدالانىلعاندىعى تۋرالى اقپارات بەرىلگەن. بۇل كەزەكتى سىننىڭ نەگىزسىز ەكەندەگىن دالەلدەيدى.

«؛ساراپشى مىرزا»؛ جەتىنشى سىن-پىكىرىندە ت.ع.د., پروفەسسور قابىلدينوۆ زيابەك ەرمۇقانۇلىن تاقىرىپقا قاتىستى وزىنە دەيىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىن قارامادى دەپ ايىپتاپ, ماقالاسىندا «؛تىڭ دەرەك تاپقانداي جاھانعا جار سالىپ, ومبىداعى جابىق قوردى مەن اشتىم دەۋدەن تىنباۋدا»؛ دەگەن پوپۋليستىك قاۋەسەت تاراتتى. ارحيۆتە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىسقان كەز-كەلگەن زەرتتەۋشى, تاريحشى ارحيۆ قۇجاتتارىمەن جۇمىس ىستەۋ تارتىبىمەن جانە ەرەجەسىمەن تانىس. وسى ەرەجە بويىنشا ءاربىر زەرتتەۋشى قولىنا العان ىسپەن تانىسپاس بۇرىن, سول ءىستىڭ بەتىندە تۇرعان «؛قۇجاتتاردى پايدالانۋ پاراعىن»؛ تولدىرادى. «؛قۇجاتتاردى پايدالانۋ پاراعىندا»؛ زەرتتەۋشى ءوزىنىڭ ءاتى-جونىن, ءىستىڭ پايدالانعان كۇنىن, پايدالانعان پاراق نومەرلەرىن, قۇجاتتاردى قانداي ماقساتتا پايدالانىپ وتىرعانىن (مونوگرافيا, ديسسەرتاسيا نەمەسە باسقا دا عىلىمي جۇمىس جازۋ ماقساتىندا) قۇجاتتاردى قانداي سيپاتتا پايدالانعانىن (كوشىرىپ الۋ, كوشىرمە نەمەسە سكانەرلەنگەن نۇسقاسىن جاساۋ) كورسەتەدى جانە قولتاڭباسىن قالدىرادى. زەرتتەۋشى اتالىپ وتىرعان «؛قۇجاتتاردى پايدالانۋ پاراعىنىڭ»؛ نەگىزىندە بۇل ءىستىڭ وعان دەيىن زەرتتەۋشىلەردىڭ پايدالانعاندىعى نەمەسە پايدالانباعاندىعىنا, ىشىندەگى مالىمەتتەردىڭ عىلىمي اينالىمعا تارتىلعاندىعى نەمەسە تارتىلماعاندىعىنا كوز جەتكىزە الادى.

سوندىقتان, قۇجاتتار جيناعىندا از زەرتتەلگەن جانە وسىعان دەيىن عىلىمي اينالىمعا ەنبەگەن ارحيۆ قۇجاتتارى باسىلدى دەگەن اقپاراتقا كۇمان كەلتىرۋ ورىنسىز. سەبەبى, وسى جيناقتا قازاقستان مەن رەسەيدىڭ ەكى عىلىمي مەكەمەسىنىڭ, ءبىرىنشىسى &ndash؛ ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ, ەكىنشىسى &ndash؛ ومبى وبلىسىنىڭ تاريحي ءارحيۆىنىڭ بىرلەسكەن ارحەوگرافيالىق جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە انىقتالعان ارحيۆ قۇجاتتارى جاريالانىپ وتىر. قازاقستاننىڭ نەمەسە رەسەيدىڭ بىردە-بىر عىلىمي مەكەمەسى ءوز بەدەلىنە, رەپۋتاسياسىنا نۇقسان كەلتىرۋگە نيەتتەنبەيتىنىن دە ەكەرگەنىمىز ابزال.

«؛الماتىلىق تاريحشى مارات تۋعانباەۆتىڭ»؛ پىكىرىنشە, «؛ونىنشىدان, قۇجاتتار جيناعىن جۇيەلەپ جيناۋعا كەمىندە ەكى-ۇش جىل ۋاقىت كەتەدى. ال قابىلدينوۆ ءۇشىن جيناق شىعارۋ ەرمەككە اينالعانداي»؛. وسى ماسەلەنى تالقىلاماس بۇرىن, «؛ساراپشى مىرزانىڭ»؛ «؛پايدا ما, الدە زيان با؟»؛ ماقالاسىندا «؛قازاق-ورىس قاتىناستارى»؛ تاقىرىبى اياسىندا 1961 جانە 1964 جىلدارى ەكى تومدىق قۇجاتتار جيناعىنىڭ باسىلىپ شىققانىن مىسال رەتىندە كەلتىرگەنىنە نازار اۋدارايىق. 1961 جىلى جارىق كورگەن 1-تومعا 276 ارحيۆ قۇجاتى ەنگىزىلگەن بولسا, 1964 جىلى باسپادان شىققان ەكىنشى جيناققا 359 ارحيۆ قۇجاتى ەنگەن. كورىپ وتىرعانىمىزداي, حح عاسىردىڭ 60-جج. جاريالانعان, بۇل ەكى جيناقتىڭ ۋاقىت اراسى شامامەن 3 جىلداي عانا.

ەندى بۇگىنگى كۇنگە ورالايىق. ءبىز ءححى عاسىردىڭ ءتورتىنشى وندىرىستىك رەۆوليۋسيا جاعدايىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. عىلىم دا, الەم دە العا باسىپ كەلە جاتىر. وتكەن عاسىردىڭ 60 جىلدارىمەن سالىستىرعاندا تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەرىمىز الدەقايدا جوعارى.

راسىندا دا, قازىرگى كۇنى, 50-60 جىل بۇرىنعىداي, قۇجاتتار جيناعىن جۇيەلەۋگە كەمىندە ەكى-ۇش جىل ۋاقىت كەتە مە؟

«؛پايدا ما, الدە زيان با؟»؛ ماقالاسىندا كورسەتىلگەن ەكىنشى توپتاعى سىن-ەسكەرتۋلەر قابىلدينوۆ زيابەك ەرمۇقانۇلىنىڭ جەكە باسىنا, اتقارىپ جۇرگەن باسشىلىق پەن عىلىمي قىزمەتىنە باعىتتالعان. ءبىراق, ولاردىڭ بارلىعى نەگىزسىز جالا جابۋ بولىپ تابىلادى.

مىسالى, زيابەك قابىلدينوۆتىڭ 2019 جىلدىڭ 23-ماۋسىمدا ءوزىنىڭ رەسمي facebook پاراقشاسىنا جاريالاعان پوستىنا نازار اۋدارايىق. بۇل جەردە زيابەك ەرمۇقانۇلى ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىنە تاعايىندالعانىنا 2 جىل تولعانىنا وراي, ۇجىم بولىپ اتقارعان قىزمەتىنە ەسەپ بەرگەن. قارجىلىق, ماتەريالدىق جانە مورالدىك-پسيحولوگيالىق جاعدايى اسا اۋىر, مۇشكىل دەڭگەيگە جەتكەن تەي ءوز بەدەلىن قايتارا باستاعانىن جانە 27 جىل بويى جاسالماعان ىشكى مەملەكەتتىك ءاۋديتتىڭ وتكىزىلگەنىن اتاپ ءوتتى.

ينستيتۋت ديرەكتورى ۇجىمنىڭ بىرلەسكەن جۇمىسىنىڭ جانە عىلىم كوميتەتى مەن قر ءبعم-نىڭ بەلسەندى قولداۋىنىڭ ارقاسىندا تومەندەگى جەتىستىكتەردى ءتىزىپ بەردى:

1) تەي-نىڭ قارجىلاندىرۋى 19 ەسە ءوستى؛

2) تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى العاش رەت 6 جاس قىزمەتكەر باسپانا الدى؛

3) ينستيتۋتتان وتە الشاق تۇراتىن 10 قىزمەتكەر قوعامدىق كولىكتە ءجۇرۋ ءۇشىن اي سايىن جول ءجۇرۋ بيلەتتەرىن الىپ وتىراتىن بولدى؛

4) جۇمىسقا 19 عىلىم كانديداتتارى مەن دوكتورلارى جانە فيلوسوفيا دوكتورلارى قابىلداندى؛

5) تەي سايتى 6 تىلدە قىزمەت كورسەتەتىن بولدى؛

6) 69 وتاندىق جانە شەتەل عزي-مەن, ارحيۆتەرمەن, جوو-مەن جانە مۋزەيلەرمەن ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىم-شارتتار جاسالدى؛

7) سانى 10-نان اسا ەڭبەكتەر جاريالاندى؛

8) تەي عالىمدارى گەوگرافيا جانە اقپاراتتىق تەحنولوگيالار ينتستيتۋتتارىمەن بىرلەسە وتىرىپ, الەم بويىنشا ەرەكشە «؛قازاقستان حالىقتارى»؛ اتتى عىلىمي-تاريحي ينتەراكتيۆتى كارتاسىن جاسادى, ارحەولوگيا ينستيتۋتىمەن بىرلەسىپ, «؛قازاقستاننىڭ كيەلى گەوگرافياسى»؛ كىتابىن 2 تىلدە باسىپ شىعاردى؛

9) 2018 جىلدىڭ ناتيجەسى بويىنشا ەلباسى &ndash؛ العاشقى پرەزيدەنت قورى تەي-نىڭ جاس عالىمدار كەڭەسىن رەسپۋبليكا بويىنشا ۇزدىك دەپ تانىدى؛

10) تەي-نىڭ ارداگەرلەر كەڭەسى قالپىنا كەلتىرىلدى؛

11) ينستيتۋتتىڭ قامقورشىلىق كەڭەسى ۇيىمداستىرىلدى؛

12) تەي ەتنولوگيا ماماندىعى بويىنشا ماگيسترلەر مەن فيلوسوفيا دوكورلارىن دايىنداۋ ءۇشىن العاش رەت ليسەنزيا الدى؛

13) تەي 3 مەموريالدىق كابينەت جابدىقتادى.

جوعارىدا اتاپ وتكەن جەتىستىكتەرگە قوسا, ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تەي ديرەكتورى ت.ع.د., پروفەسسور ز.ە. قابىلدينوۆتىڭ 2019 جىلعى قورىتىندى ەسەبىنەن كەلەسى دەرەكتەردى كەلتىرۋگە بولادى:

  1. باعدارلامالىق-ماقساتتى قارجىلاندىرۋ بويىنشا 2 جوبا, گرانتتىق قارجىلاندىرۋ بويىنشا 6 جوبا جانە 3 مەملەكەتتىك تاپسىرما ورىندالىپ جاتىر؛
  2. 5 مونوگرافيا, 3 قۇجاتتار جيناعى, 3 وقۋلىق پەن وقۋ قۇرالى, scopus پەن wos كومپانيالارىنىڭ حالىقارالىق دەرەكتەر قورىندا يندەكستەلەتىن, يمپاكت-فاكتورى نولدەن جوعارى باسپالارىندا 11 عىلىمي ماقالا, رينس دەرەكتەر قورىنا كىرەتىن شەتەل باسپاسىندا 21 عىلىمي ماقالا, قر بعم بعسبك ۇسىنعان عىلىمي جۋرنالىندا 43 ماقالا, كونفەرەنسيالار جيناقتارىندا 92 ماقالا جانە باسقا دا باسپالاردا 41 ماقالا, سونىمەن قاتار, باق مەن سايتتاردا 178 بايانداما جارىق كوردى؛
  3. ت.ع.د., پروفەسسور ا.ۋ. توقتابايدىڭ جەتەكشىلىگىمەن وزبەكستانعا (ناۋاي, بۇحارا, تاشكەنت وبلىستارىنا), ت.ع.د., پروفەسسور س.ە. اجيگاليدىڭ جەتەكشىلىگىمەن قاراعاندى وبلىسىنا, ب.ك. سماگۋلوۆ پەن گ.ۋ. ورىنباەۆانىڭ جەتەكشىلىگىمەن تۇركىستان, اقمولا, اقتوبە جانە باتىس قازاقستان وبلىستارىنا ەتنوگرافو-ەتنوارحەولوگيالىق ەكسپەديسيالار ۇيىمداستىرىلدى؛
  4. ارحيۆ-2025 باعدارلاماسى اياسىندا رف, ۋكراينا, ۆەنگريا جانە پولشا مەلەكەتتەرىنىڭ قالالارى بويىنشا, تەي-نىڭ 31 قىزمەتكەرىنىڭ قاتىسۋىمەن, 11 ارحەوگرافيالىق ەكسپەديسيا ءوتتى؛
  5. 2019 جىلى تەي 8 حالىقارالىق جانە 12 رەسپۋبليكالىق كونفەرەنسيا, 13 دوڭگەلەك ۇستەل, 5 ادىستەمەلىك سەمينار, 5 پرەزەنتاسيا مەن كورمە, سونىمەن قاتار, شەتەلدىك عالىمدارمەن 5 كەزدەسۋ وتكىزدى؛
  6. ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرى 2017 جىلى &ndash؛ 4, 2018 جىلى &ndash؛ 10 جانە 2019 جىلى &ndash؛ 15 مەملەكەتتىك ناگرادا (ماراپات) مەن سىيلىقاقى الدى؛
  7. 18 قىزمەتكەر جالدامالى باسپاناعا ءوتىنىش بەردى.

«؛الماتىلىق تاريحشى مارات تۋعانباەۆ»؛ ت.ع.د., پروفەسسور ز.ە. قابىلدينوۆتىڭ قازاق تاريحى عىلىمىن دامىتۋ جولىندا جاساپ جاتقان ءار ارەكەتىن, كەز-كەلگەن عىلىمي ەڭبەگىن وزىنە قارسى قانشالىقتى پايدالانۋ نيەتى بولسا دا, ونىسى ىسكە اسپايدى. سەبەبى, اقيقاتتى بۇرمالاۋ وڭاي شارۋا ەمەس.

سونىمەن قاتار, ز.ە. قابىلدينوۆتىڭ قاراماعىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەن عالىمدارعا, مىسالى, تاريح ماماندىعى بويىنشا فيلوسوفيا دوكتورى (ph.d.) م. قوزىباەۆاعا دا توپىراق شاشىلدى. ماقالا اۆتورى ون جەتىنشى سىن-پىكىرىندە بىلاي دەگەن: «؛... م. قوزىباەۆا بيىلعى جاس عالىمدار اراسىنداعى بايقاۋدا تاعى دا جوبا جەتەكشىسى رەتىندە ءبىر جوبانى جەڭىپ الدى. ەڭ قىزىعى, تاعى دا ءوزى اينالىسپاعان كەزەڭ بويىنشا ۇسىنىلعان جوبا. تاقىرىپ كەلگەنىمەن, كەزەڭ كەلمەيدى»؛. قىزىق ەكەن, عالىمنىڭ ءوزىنىڭ زەرتتەۋ تاقىرىبىنىڭ حرونولوگيالىق شەڭبەرىن كەڭەيتكەنى دە كەمشىلىككە اينالىپ, قىلمىس بولعانى ما؟!

ەڭ سوراقىسى, «؛ساراپشى مىرزا»؛ عىلىمي دارەجەسى جوق, عىلىمي جولىن ەندى عانا باستاپ كەلە جاتقان جاس ىزدەنۋشىلەرگە دە كۇيە جاعۋدان تايىنباعان.

ناقتى ايتار بولساق, «؛الماتىلىق تاريحشى مارات تۋعانباەۆ»؛ توعىزىنشى سىن-پىكىرىندە بىلاي دەگەن: «؛قازاق حاندىعى جوباسى بويىنشا دوكتورانت ف. لەبايدى رەسەيدىڭ بارناۋل قالاسىنان قازاق حاندىعىنا قاتىستى قۇجات ىزدەتىپ جىبەرگەنى قابىلدينوۆتىڭ ماسەلەدەن مۇلدەم حابارى جوق ەكەندىگىن تاعى ايعاقتاي تۇسەدى»؛. وقىرمان قاۋىمعا جالعان اقپارات تاراتىپ وتىرعان «؛ساراپشى مىرزا»؛ ەسىمى اتالعان دوكتورانتتىڭ رەسەي فەدەراسياسىنىڭ بارناۋل قالاسىنا بارعانداعىن دۇرىس كورسەتكەنىمەن, ونىڭ ءىس-ساپارىنىڭ ماقساتىن بۇرمالاپ جىبەرگەن. سەبەبى, ول بارناۋل قالاسىنا «؛ۇلى دالا تاريحى مەن مادەنيەتى»؛ جوباسى اياسىنداعى زەرتتەۋ تاقىرىبىنا بايلانىستى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ماقساتىندا بارعان. كۇمان تۋدىراتىن حەيتەرلەر دە بولۋى مۇمكىن. مۇنداي كۇدىك تۋدىرعان ويلاردى جاس ىزدەنۋشى عالىم ف. لەباەۆ بارناۋل قالاسىنداعى رف التاي ولكەلىك مەملەكەتتىك ارحيۆىنەن (گااك) اكەلگەن ارحيۆ ماتەريالدارىمەن جانە قۇندى تاريحي كارتالارمەن سەيىلتە الادى.

قورىتا كەلگەندە, 2020 جىلعى ءساۋىر ايىنىڭ 18-جۇلدىزىندا «؛الماتىلىق تاريحشى مارات تۋعانباەۆتىڭ»؛ taisoigan.kz سايتىنا جاريالاعان «؛پايدا ما, الدە زيان با؟»؛ ماقالاسىنا جان-جاقتى تالداۋ جاساۋ كەرەك. ونىڭ سىن-پىكىرلەرىنە شىنايى باعا بەرۋ كەرەك. اسىرەسە, ءتيىستى ورگاندار «؛ساراپشى مىرزانىڭ»؛ جانە taisoigan.kz سايتى يەلەرىنىڭ ارەكەتتەرىنە «؛جالا جابۋ»؛ جانە «؛كورىنەۋ جالعان اقپارات تاراتۋ»؛, ياعني قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 130 جانە 274 باپتارى شەڭبەرىندە باعا بەرۋ كەرەك دەپ ويلايمىز.

«؛الماتىلىق تاريحشى مارات تۋعانباەۆ»؛ مىرزاعا ايتپاعىمىز, الەمدى جايلاعان پاندەميا كەزىندە ۇيدە جاتىپ دومالاق ارىز جازىپ, بىرەۋدىڭ ەڭبەگىن جوققا شىعارىپ, قارالاپ كۇناعا باتقانشا, ەل بىرلىگىن ساقتاپ ء«؛تاج»؛ اتالاتان تاجالعا قارسى تۇرۋعا شاقىراتىن, ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرەتىن ءبىر ماقالا جازساڭىز, ءوزىڭىز «؛پايدا ما, الدە زيان با؟»؛ دەپ جازعانىڭىزدىڭ پايداسى جانە جاقسى امالى بولار ەدى.

مۇنداي دومالاق ارىزدار ازاماتتىعىمىز بەن ەلدىگىمىزگە سىن. ەلدىك پەن ەل بىرلىگىن ويلايىق. قاسيەتتى رامازان ايىندا ادامزات بالاسىنا قايىرلى جاقسى امالداردى جاساۋ پارىز. ءوزىنىڭ ەڭبەگىمەن ەلگە تانىلعان ت.ع.د., پروفەسسور قابىلدينوۆ زيابەك ەرمۇقانۇلى سياقتى ەلجاندى, وتانشىل ارىپتەسىمىزدى جالاقورلاردان قورعاپ, اراشا ءتۇسۋ ءبىزدىڭ ازاماتتىق پارىزىمىز.

تورعاي-توبىل تاريحشىلارى

"قامشى" سىلتەيدى

قاتە تاپساڭىز, قاجەتتى بولىكتى تاڭداپ ctrl+enter باسىڭىز.

پىكىر قالدىرۋ

پىكىر