&ndash؛ ايدوس ءامىروللاۇلى, 1990 جىلى قابىلدانعان قازاق كسر پرەزيدەنتى تۋرالى زاڭدى قازاقستانداعى پرەزيدەنتتىك باسقارۋ ينستيتۋتىنىڭ باستاۋى دەپ قابىلداۋعا نەگىز بار ما؟
&ndash؛ بۇل زاڭنىڭ قابىلدانۋى قازاقستاننىڭ تاريحىنداعى ۇلكەن بەلەستىڭ ءبىرى. سەبەبى بۇل كەڭەس داۋىرىندە قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك جولىنا نىق باسقان قادامى. ەستەرىڭىزدە بولسا, كەڭەستىك باسقارۋ جۇيەسى بويىنشا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكاداعى بۇكىل تىنىس-تىرشىلىكتى انىقتاپ, باعىت بەرەتىن كوممۋنيستىك پارتيا بولدى. وعان قوسا, مينيسترلەر كابينەتى, جوعارعى كەڭەس سەكىلدى قۇرىلىمدار جۇمىس ىستەدى. مۇنداي كەزدە شەشىم قابىلداۋدىڭ ءوزى كۇردەلى ەدى. كوپ نارسە فورمالدى دۇنيەلەرگە بايلانىپ قالاتىن. اسىرەسە, 1984-1985 جىلدارى باستالعان الەۋمەتتىك احۋالدىڭ قالىپتاسۋى, ەكونوميكالىق داعدارىس, اكىمشىلىك جۇيەنىڭ السىرەپ, جاڭا نارىقتىق باعىتتىڭ پايدا بولۋىنا جول اشتى. ساۋدا-ساتتىق, الىپساتارلىق كۇش الىپ, جاپپاي تاپشىلىق ورىن الا باستادى. دۇكەن سورەلەرى بوساپ, قۋراپ, ازىق-تۇلىك جانە باسقا دا تاۋارلار تاپشىلىعى تۋىندادى. وسىنداي قات-قابات ماسەلە جاعدايىندا شەشىم قابىلداۋ تىپتەن قيىنداپ كەتتى. وسى كەزدە قوعام دا, باسقارۋ جۇيەسى دە بيلىكتىڭ كۇشتى بولۋىن تالاپ ەتتى, قاجەتتىلىك تۋدى. ياعني, بۇل كەڭەستىك ءداۋىردىڭ سوڭعى كەزەڭىندە زامان تالابىنا وراي جاسالعان قادام بولدى. سول كەزەڭدى كورگەن, باسقارۋ جۇيەسىندە قىزمەت ەتكەن ادامدار ءالى ورتامىزدا ءجۇر. ولار بۇل ماسەلەنى جاقسى بىلەدى. كەيبىر مەكەمەلەر, اسكەري ورگاندار, تەمىرجول سەكىلدى ستراتەگيالىق سالالار قازاقستانعا باعىنباي, تىكەلەي ورتالىقتىڭ, ماسكەۋدىڭ باعىنىسىندا بولدى. پرەزيدەنتتىك بيلىكتىڭ ەنگىزىلۋى وسى سالالاردىڭ قازاقستاننىڭ مەنشىگىنە وتۋىنە مۇمكىندىك بەردى. وسىلايشا, ەكونوميكالىق, شارۋاشىلىق ماسەلەلەردى ەندى ورتالىققا جالتاقتاماي ءوزىمىز شەشەتىن كۇنگە جەتتىك. وسىنىڭ ءوزى اينالىپ كەلگەندە قازاقستاننىڭ سۋبەكتىلىگىن ارتتىردى.
&ndash؛ 1991 جىلى 29 تامىزدا قازاق كسر پرەزيدەنتى ن.ا.نازارباەۆ «؛سەمەي يادرولىق پوليگونىن جابۋ تۋرالى»؛ جارلىققا قول قويدى. بۇل ەل تاۋەلسىزدىگى جاريالانباي تۇرعاندا قابىلدانعان شەشىمنىڭ ءبىرى عوي؟
&ndash؛ نۇرسۇلتان نازارباەۆ پرەزيدەنتتىك لاۋازىمعا يە بولىسىمەن شۇعىل شەشىمدەر قابىلداي باستادى. سەمەي پوليگونىن جابۋ, ارالدى قۇتقارۋ ءۇشىن ارنايى «؛ارال»؛ قورىن قۇرۋ سەكىلدى ۇلكەن جۇمىستاردىڭ باستالۋىنا مۇرىندىق بولىپ, تىكەلەي قولداۋ كورسەتتى. ءتىپتى, ەلىمىزدى 30 جىلداي اسىراپ كەلگەن مۇناي ونەركاسىبىنىڭ رەسپۋبليكا مەنشىگىنە وتۋىنە كۇش سالدى. 1991 جىلدىڭ باسىندا اتىراۋداعى تەڭىز مۇناي كەنىشى اشىلىپ, وعان امەريكالىق كومپانيالار كەلدى. ياعني, مۇناي كەنىشىندە قالىپتاسقان كۇردەلى جاعدايدى پايدالانىپ, پرەزيدەنت امەريكالىق بيزنەسمەندەردى نەگىزگى شارتتى ماسكەۋمەن ەمەس, قازاقستان رەسپۋبليكاسىمەن جاساۋعا كوندىردى. وسىلايشا, دەربەس قازاق مۇناي-گاز سالاسى پايدا بولدى. بۇل كەلىسىمدەر قازاقستاننىڭ الەمدىك ارەناعا شىعۋىنا ايرىقشا مۇمكىندىك بەرگەنى انىق.
ەڭ باستىسى, بۇل ساياسي شەشىمدەردىڭ تيىمدىلىگى قوردالانعان ماسەلەلەردى جىلدام شەشۋگە مۇمكىندىك بەردى. ەكىنشىدەن, بۇلاردىڭ بارلىعى تاۋەلسىزدىككە قاراي باسقان باتىل قادام. وسى وقيعالاردان كەيىن قازاقستاننىڭ ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراسياسى قابىلداندى. 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالادىق. ءبىر سوزبەن ايتار بولساق, پرەزيدەنتتىك بيلىك ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ العىشارتى, باستاۋى بولدى.
&ndash؛ 1993 جىلى قابىلدانعان كونستيتۋسيادا پرەزيدەنت وكىلەتتىگى ءبىرشاما كەڭەيتىلدى. دەگەنمەن جوعارعى كەڭەس پەن رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ شەشىم قابىلداۋدا بىردەي قۇقىقتارى بولدى. كەيبىر ساراپشىلار بۇل ەكى باسقارۋ ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىندا قاراما-قايشىلىق تۋعىزعانىن ايتادى. كەيىننەن 1995 جىلى 30 تامىزدا قابىلدانعان قازاقستاننىڭ كونستيتۋسياسى پرەزيدەنت مارتەبەسى مەن وكىلەتتىگىن ايتارلىقتاي كۇشەيتتى. بۇل قادام جاس مەملەكەت ءۇشىن قانداي ءتيىمدى ناتيجە بەردى؟
&ndash؛ ارينە, تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاپقى كەزەڭىندە ول قۇرىلىمداردىڭ جوعارعى كەڭەستىڭ وزىندىك سيپاتى, سالماعى, ءتىپتى وزىندىك اۋديتورياسى بولدى. ونى ەشكىم جوققا شىعارا الماسى انىق. دەسەك تە, باستى ماسەلە ءومىردىڭ وزىنەن, زامان تىنىسىنان تۋىندايدى. 90-جىلداردىڭ باسىندا كەڭەستىك وداق قۇرامىنان شىققان بارلىق رەسپۋبليكادا احۋال قيىن ەدى. حالىقتىڭ كۇندەلىكتى ىشىپ-جەيتىن تاماعى, قولداناتىن بۇيىمدارى تاپشى بولدى. دۇكەندەر بوس تۇراتىن. ءتىپتى, ادامدار نان مەن ءسۇتتىڭ ءوزىن ساتىپ الۋعا تاڭعى تورت-بەستەن باستاپ كەزەككە تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى. كەيبىر اسا قاجەتتى ازىق تۇرلەرى ادام باسىنا تەك كارتوچكامەن بەرىلدى. ەلەستەتىپ كورىڭىزشى, قاراپايىم ەت, قانت, ماي سياقتى دۇنيەلەردى الۋ ءۇشىن دۇكەنگە شۇبىلىپ, بەس التى ادام بولىپ باراتىنبىز! بۇل قالىپتاسقان كەڭەستىك جۇيەنىڭ قۇردىمعا كەتىپ, جاڭا نارىقتىق جۇيەگە كوشپەي تۇرعانداعى جاعداي ەدى. وسى كەزدە كۇندەلىكتى جىدام شەشىم قابىلداۋ قاجەتى تۋدى. ال كەڭەس وداعى تۇسىندا قالىپتاسقان باسقارۋ جۇيەلەرى, كادرلار مۇنداي جاڭا تالاپتارعا دايىن بولمادى. وسى ورايدا, ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىن. مىنا قازىرگى كوروناۆيرۋس پاندەمياسى تاراعان كەزدە كورشى قىرعىز مەملەكەتىنىڭ پارلامەنتىندە دەپۋتاتتار شۇعىل شەشىم قابىلداۋدىڭ ورنىنا كوروناۆيرۋستىڭ اتاۋىنا قاتىستى داۋلاسىپ كەتتى, ءبىر دەپۋتاتتار ونى ء«؛تاج»؛ ۆيرۋسى دەپ اتايىق دەپ, ەكىنشىلەر وعان كەلىسپەي بىرنەشە كۇن ۋاقىت وتكىزىپ الدى. مىنە, ءدال وسىنداي كۇردەلى جاعدايلاردا بىردەن شەشىم قابىلداپ, ءتيىستى زاڭداردى دەرەۋ ىسكە قوسۋ قاجەت. ءبىر جاعىنان ول كەزدەگى جوعارعى كەڭەس قازىرگى پارلامەنت قۇرىلىمىنداي ەمەس, ءار سوسلوۆيالىق توپتاردان, كۆوتامەن جاساقتالعان ءار سالادان جيناقتالعان تۇلعالاردان تۇردى. ءارقايسىسىنىڭ ءوزىنىڭ اتقاراتىن جۇمىسى, كوزدەگەن دىتتەگەن ماقساتى, مۇددەسى بولدى. 1989 جىلعى ساناق بويىنشا جەرگىلىكتى ۇلت, قازاق حالقىنىڭ سانى رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 39% عانا قۇرادى. دەمەك, جوعارعى كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ قۇرامى دا ءارتۇرلى. ءتىپتى, سول كەزەڭدە جوعارعى كەڭەس دەپۋتاتتارى مەملەكەتىمىزدى قالاي اتايمىز دەگەن دە داۋ تۋعانىن بىلەمىز. العاشقى كونستيتۋسيانى قابىلداۋعا ءبىر جارىم جىلداي ۋاقىتىمىز كەتتى. ال مۇنداي سايابىر ارەكەت, ۇزاق تالقىلاۋ, كەرەعار پىكىرلەر جاس مەملەكەت ءۇشىن, گەوساياسي تۇرعىدا ىرگەسى بەكىپ, قاۋىپسىزدىگى جولعا قويىلماعان ەل ءۇشىن كۇردەلى ماسەلە ەدى. نارىقتىق قاتىناستى رەتتەيتىن جاڭاشىل زاڭداردى قابىلداپ, قوعامعا ەنگىزۋ قاجەتتىلىگى كوبەيدى. بارشاعا ءمالىم ول بولاشاقتىڭ ءۇردىسىن قالاپ, جاڭا مەملەكەت قالىپتاستىرىپ جاتقان كەز. سول سەبەپتى, جوعارعى كەڭەس تاراتىلىپ, بيلىك ءبىرىڭعاي پرەزيدەنتتىك باسقارۋعا ءوتۋ قاجەت بولدى. وسىندايدا ايتا كەتۋ كەرەك, ءبىزدىڭ سول كەزدەگى ساياسي ەليتادا دا بۇل شەشىمدى سانالى تۇردە دۇرىس قابىلداپ, ءتۇسىندى. ماسكەۋدەگىندەي پارلامەنتتى تاراتۋ ءۇشىن تانكىمەن وق اتقان جوقپىز, بارلىق قادام ەلدىڭ بولاشاعى, كەلەشەگى ءۇشىن بىرىزدىلىكپەن جاسالدى. ونىڭ ءتيىمدى شەشىم بولعانىن تاريحتىڭ ءوزى دالەلدەپ بەردى.
&ndash؛ پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىندە جەكە تۇلعانىڭ, ياعني پرەزيدەنتتىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەتتەرى دە ۇلكەن ءرول وينايدى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى &ndash؛ ەلباسى ن.ا.نازارباەۆتىڭ تۇلعالىق قابىلەت-قارىمى ارقاسىندا قول جەتكىزگەن ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدى قادامدار دەپ نەنى ءبولىپ ايتار ەدىڭىز؟
&ndash؛ مەنىڭ جەكە پىكىرىم, قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ ۇلكەن ساياسي تۇلعاسىن, ءادىل باعاسىن بولاشاق تاريح ايقىندايدى. ءدال ءقازىر ول كىسىنىڭ ماسشتابىن, فورماتىن ناقتى تۇسىنە قويعان جوقپىز. ويتكەنى, بۇگىنگى كۇيبەڭ تىرشىلىك, بۇگىنگى ەموسيا, قازىرگى ەكونوميكالىق قيىندىقتار وبەكتيۆتى تۇرعىدا ويلاۋعا مۇمكىندىك بەرە قويماسى انىق. دەگەنمەن دا بارشامىز بىلەتىن جايتتاردى اتاپ وتسەم, ول قازاقستاننىڭ گەوساياسي تۇرعىداعى ورنىقتى ۇستانىمىن نىعايتقانى, رەسەيمەن, قىتايمەن شەكارانى سوعىسسىز, تالاسسىز, بەيبىت جولمەن شەگەندەپ بەرگەنى. رەسەي فەدەراسياسىمەن اراداعى كەزىندە كەڭەستىك جۇيەدەن قالعان كوپ دۇنيەنى بولىسۋدە گورباەچەۆ پەن ەلسينمەن ءتىل تابىسۋى, ساياسي شەشىمدەر قابىلداۋداعى ەلدىك مۇددە تۇرعىسىنان ايلا, ادىستەر قولدانعانىن جاقسى بىلەمىز. بىتىراپ, شاشىلىپ جاتقان قوعامدى بىرىكتىرىپ, ءبىر جولعا جيناۋى ۇلكەن كوشباسشىلىقتىڭ بەلگىسى. ەكىنشى ماسەلە ەل ىشىندەگى ماسەلە. كەيدە ءبىز ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزدە قول جەتكىزگەن تابىستارعا اسا ءمان بەرمەيمىز, بايقاي قويمايمىز. ماسەلەن, ءقازىر كوپ ايتىلاتىن اڭگىمەنىڭ ءبىرى تاۋەلسىزدىك جىلدارى دەموگرافيامىز وسپەدى, وزبەكتەر وزىپ كەتتى دەيمىز. ءبىراق بۇل ءسوزىمىز وتىرىك قوي. ەجەلدەن كەلە جاتقان ولشەممەن الساق, حالىق سانىنىڭ وسكەنى &ndash؛ ەلدەگى دامۋدىڭ بەلگىسىن بىلدىرەدى. 1989 جىلى كەڭەس وداعىنىڭ سوڭعى حالىق ساناعى بويىنشا قازاقستاندا 6 ميلليون قازاق بولدى. بۇل سول كەزدەگى حالىق سانىنىڭ 39%. ياعني, ءوز قولىمىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتپەي جاتقان زامان ەدى. «؛ويباي, سوعىس بولماسىن, تىنىش وتىرايىق, ەلدى ساقتايىق, قازاق كوبەيگەنشە شىدايىق»؛ دەپ ساقتىقپەن وتىراتىن كەز. شەشەندەر, كازاكتار كوتەرىلىسى شىقتى, جاعداي ۋشىعىپ تۇردى. وسى كەزدە حالىقتار دوستىعى دەپ اسسامبلەيا سەكىلدى ۇيىمدار قۇرىپ, بۇزىقتىق تانىتقىسى كەلگەندەردى الداپ ۇستاپ, قازاقتىڭ سانىن ءوسىرۋى ۇلكەن ساياسات. ءقازىر قازاقتىڭ سانى 13 ميلليوننان اسىپ, 14 ميلليونعا تاقاپ قالدى. دەمەك, 1989 جىلعى 6 ميلليوننان نەشە ەسە وستىك؟ بۇل از جەڭىس ەمەس. ينۆەستيسيا تارتۋ دەگەن ماڭىزدى ساياسات بار. ەلىمىزدە قالىپتاسقان بيزنەس-كليماتتىڭ, كەزىندە قابىلدانعان ءتيىمدى شەشىمدەردىڭ ارقاسىندا ەلىمىزگە وتە كوپ قاراجات كەلدى. ارينە, «؛انانداي بولسا بۇلاي بولار ەدى, مىنانداي جاساسا وسىنداي بولار ەدى»؛ دەپ قيالداۋعا, ارمانداۋعا دا قۇقىعىمىز بار. ءبىراق, قازاقستاننىڭ تاريحى بىرەۋ عانا ول قازىرگى جەتكەن جەتىستىگىمىز. ەڭ باستى ماسەلە وسى تاريحتان ساباق الىپ, كەتكەن كەمشىلىكتى تۇزەتۋ, جەتىستىگىمىزدى باعالاۋ.
&ndash؛ ءقازىر قوعامدا بىزگە پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنەن پارلامەنتتىك جۇيەگە ءوتۋ كەرەك دەگەن پىكىرلەر دە ءجيى ايتىلادى. بۇل تاقىرىپقا ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قانداي؟
&ndash؛ ەگەر قازىرگى جاعدايدى ەسەپكە الساق, ەلىمىزدىڭ ايماقتىق ماسەلەسىنىڭ كۇردەلىلىگىن, جان-جاعىمىزداعى كورشى مەملەكەتتەردەگى احۋالدى ەسكەرە قاراساق, بىزگە مىقتى پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسى كەرەك. وڭىرلەردەگى جاعداي تۇراقتى ەمەس. ءار ءوڭىردىڭ مەنتالدىق ەرەكشەلىگى, الەۋەمەتتىك ماسەلەسى بار. سوندىقتان, ەلىمىزدىڭ تۇراقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتەتىن مىقتى پرەزيدەنتتىك بيلىك قاجەت. اسىرەسە ءقازىر كەرەك. سەبەبى, ءبىز ءدال ءقازىر كۇردەلى رەفورمالاردى, راديكالدى رەفورمالاردى وتكىزۋگە ءماجبۇر ەلمىز. ال, ءقازىر پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا بولاتىن بولساق, ءار جاق وزىنە تارتاتىن پارلامەنتتىك باسقارۋ بولسا بۇل رەفورمانىڭ بىرەۋى دە جاسالماي قالۋى مۇمكىن. ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. ءقازىر الەمدىك ىندەتكە بايلانىستى توتەنشە جاعداي جاريالاپ, كارانتيندە وتىرۋعا ءماجبۇر بولدىق. ال ەندى ەلەستەتىپ كورىڭىزشى ەگەر بىلتىرعا پرەزيدەنت سايلاۋىندا قازىرگى مەملەكەت باسشىسىنىڭ ورنىنا باسقا ادام, مۇلدەم باسقا توپتار كەلدى دەيىك, جاعدايىمىز قانداي بولار ەدى؟ توتەنشە جاعدايعا دايىن بولار ما ەدىك؟ قولىنان ءىس كەلەتىندەر بيلىك قۇرىلىمىنان كەتىپ جاستا, قايتا جاساقتالىپ, جينالىپ جاتساق, جاعدايىمىز قالاي بولار ەدى؟ بۇل قاراپايىم عانا مىسال, دەسە دە سالماعى ۇلكەن. ارينە, داۋ-داماي, پىكىرتالاس قاجەت. ءبىراق شەشىم قابىلدانعان سوڭ ونى ىسكە اسىراتىن بىلىكتى باسشىلىق تا كەرەك. سوندىقتان بىزگە كۇشتى پرەزيدەنتتىك بيلىك, اقىلدى,پاراساتتى پارلامەنت قاجەت. ءدال ءقازىر ۇكىمەت كۇنى ءتۇنى جۇمىس ىستەپ جاتىر. شىنىن ايتۋ كەرەك, ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ ءدال وسىلاي جۇمىس ىستەمەگىنە كوپ بولدى. قازىرگىدەي ءسات سايىن سىناق, ءسات سايىن كۇردەلى جاعداي تۋىنداعان كەزدە ادامنىڭ ميى دا ەرەكشە بەلسەندى جۇمىس ىستەپ كەتەدى. مەنىڭ ويىمشا, قازىرگى كارانتيندىك جاعداي ۇكىمەتتى سولاي سەرگەك جۇمىس ىستەۋگە, ماسەلەنى شەشۋدە تۇبەگەيلى قادامدار جاساۋىنا ماجبۇرلەپ وتىر. مۇندايدا تىعىرىقتان شىعاتىن جولدار دا تەز تابىلادى.
&ndash؛ اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان
باۋىرجان بازار
پىكىر قالدىرۋ
پىكىر