• usd 468.56

  • eur 497.56

  • rub 7.3

  • cny 67.18

28 ناۋرىز, 17:33:14
الماتى
+35°

13 ءساۋىر, 2020 تاريح

قاجىرلى قالامگەر (جالعاسى)

زەينوللا سانىكتىڭ كوپتومدىق شىعارمالار جيناعى تۋرالى وي-تولعانىس

qamshy.kz

جاقىندا جازۋشى, زەرتتەۋشى, تاريحشى, ەتنوگراف, فولكلورشى زەينوللا سانىك اعامىزدىڭ كوپتومدىق شىعارمالار جيناعى قولىما ءتيدى. ون بەس توم. تۇگەل وقىپ شىقتىم. قاتتى ريزا بولدىم. قالامگەر اعامىز سانالى عۇمىرىندا قاجىرلى ەڭبەك ەتىپتى, ارتىنا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي كول-كوسىر مۇرا قالدىرىپتى. قازىردە تالانتتى سۋرەتكەردىڭ وسىنداي ەرەن دە ەسەلى ەڭبەگىن بىرەۋ بىلسە, بىرەۋ بىلمەيدى. سوندىقتان ەل-جۇرت, وقىرمان قاۋىم بىلە ءجۇرسىن دەگەن ىزگى نيەتپەن وسى كوپتومدىق شىعارمالار جيناعى تۋرالى ويىمىزدى ورتاعا سالعاندى ءجون كوردىك.

«؛وتان قويىنى &ndash؛ ءومىردىڭ قۇتى, وتانسىزدىق &ndash؛ ءومىردىڭ جۇتى. وتان &ndash؛ حالىقتىڭ اسقار بەلى, ادامنىڭ ارقا تىرەگى. وتانشىل ازامات ءوز ەلىنىڭ قاتپارلى تاۋىن, قازىنالى جەرىن, دارحان دالاسىن, اسەم قالاسىن, باتىر باباسىن, ادال بالاسىن ماقتانىش تۇتۋعا ءتيىس»؛ دەگەن وي قورىتىپتى وتانشىل جازۋشى شالقىماسىنىڭ سوڭعى جاعىندا. ءيا, ءبىز دە بۇل سوزگە تولىقتاي قوسىلامىز. ال قوسارىمىز, ەل مەن جەر, ۇلت تاريحىن ارداقتاپ, توم-توم تاريحي شىعارمالار جازىپ, حالقىنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن زەينوللا سانىكتەي قارىمدى قالامگەردى دە بۇگىنگى ۇرپاق ۇمىتپاي, ەسىمىن ەستە ۇستاپ, ماقتان تۇتۋى ءتيىس. «؛تۋعان جەرگە ورالۋ»؛, «؛اتا جۇرت ارىنى»؛ سىندى شالقىمالارى دا تۋعان جەر مەن وسكەن ەلدى قارا سوزبەن جىرلاعان قاستەرلى تۋىندىلار.

كىتاپتاعى عىلىمي اڭگىمەلەردى دە قىزىعا دا قۇنىعا وقيسىڭ. سەبەبى شىنىندا دا قىزىق. وقي باستاساڭ بولدى, ارى قاراي يىرىمىنە ءوزى-اق تارتىپ اكەتەدى. ءبىز ەلەي بەرمەيتىن, بىلە بەرمەيتىن, ءتىپتى كوزگە ىلە قويمايتىن كوپ جايتتىڭ قۇپياسىن اشادى, جۇمباعىن شەشەدى. «؛تابيعات ءتالىمى»؛ عىلىمي اڭگىمەسىندە قاراپايىم قۇمىرسقانىڭ تىرشىلىك ەتۋ قالىبى مەن ءبىز بىلە بەرمەيتىن سىرى مەن قىرىن كوپشىلىككە كولدەنەڭ تارتادى. بالا كەزدە قۇمىرسقا يلەۋىن تالاي تالقانداعانىم ەسىمە ءتۇسىپ, وزىمنەن-وزىم ۇيالىپ, جانىم جابىرقاپ-اق قالدى. ەشتەڭەنىڭ بايىبىنا بويلاي بەرمەيتىن قايران بالالىق-اي!.. ۇلكەن كىسىلەردىڭ اۋزىنان ءبىر اۋلەتكە قاراتا «؛وزدەرى قۇمىرسقا سياقتى ەڭبەكقور, سونداي بەرەكەلى»؛ دەگەن ءسوزدى ارا-كىدىك بولسا دا ەستىپ قالۋشى ەدىك. سويتسەم قۇمىرسقالاردىڭ دا ءوز ءومىرى مەن تاعدىر-تالايلارى بولادى ەكەن عوي: «؛قۇمىرسقا وتە ەڭبەكشىل, ادامنان دا كۇشتى جاندىك, ول ءوز سالماعىنان ءجۇز ەسە ارتىق جۇكتى كوتەرە الادى. يلەۋ قۇمىرسقانىڭ ۇلكەن قۇرىلىسى, ول وتە شەبەرلىكپەن سالىنعان. وندا انا-قۇمىرسقا, پاتشا-قۇمىرسقا, جۇمىسشى-قۇمىرسقالار تۇراتىن ورىن ايىرىم-ايىرىم سالىنادى»؛ دەي كەلىپ, جازۋشى قۇمىرسقانىڭ قاسيەتتەرى تۋرالى اڭگىمەلەيدى. اڭگىمەلەپ قانا قويا سالماي, ونى ءوز باسىنان كەشكەن جاعداياتتارمەن باعامداپ, ناقتى دالەلدەيدى. قۇمىرسقالاردىڭ جابىلا كەتسە ايداھاردى دا جالماپ, جەپ قوياتىنىن العاش وسى اڭگىمەدەن ءوقىپ-بىلىپ, تاڭدانىپ, تاڭداي قاعىپ وتىرعان جايىم بار. سونداي-اق قۇمىرسقانىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنان اۋا-رايىنىڭ قانداي بولاتىنىن, ماسەلەن, جاۋىننىڭ جاۋاتىنىن نەمەسە جاۋمايتىنىن, جاۋسا, قاي جاقتان جاۋاتىنىنا دەيىن انىقتاپ بىلۋگە بولادى ەكەن. بۇنى جازۋشى ءوز باسىنان وتكەن ءبىر وقيعا ارقىلى سۋرەتتەپ بەرگەن. راسىندا دا, ءدال سولاي بولىپ شىققان. قايران قالماسىڭا لاجىڭ جوق. بۇنىمەن قالامگەر: ء«؛اي, ادامدار, قۇمىرسقاداي ۇيىمشىل, بەرەكەلى, ەڭبەكقور جانە سەزىمتال بولىڭدار!»؛ دەگەندى اڭعارتىپ تۇرعانىن مەن دە سول قۇمىرسقاداي سەزىپ وتىرمىن. «؛سارى كۇشىك پەن ساركىس»؛ اڭگىمەسىندە جەتى قازىنانىڭ ءبىرى &ndash؛ يت تۋرالى جانە ونىڭ قاسيەتتەرى جونىندە ايتا كەلىپ, بولات دەگەن بالانىڭ بالداي ءتاتتى قىلىعى تۋرالى اڭگىمەلەيدى. ساركىستى كورىپ اڭ-تاڭ قالعان بالا ونىڭ قىلىقتارىنا ءماز بولىپ, ول تۋرالى كوبىرەك بىلۋگە قۇمارتادى. اكەسىنەن, ودان مۇعالىمىنەن سۇراپ, قاناعاتتانارلىق جاۋاپ الادى. سويتسە, جەر بەتىندەگى كەز-كەلگەن ءتىرى جان يەسىنىڭ مىنا جارىق جالعاندا وزىندىك اتقاراتىن ءرولى, قىزمەتى, جۇمىسى بولادى ەكەن: «؛سونىمەن ساركىس &ndash؛ ەگىننىڭ, باۋ-باقشانىڭ جاۋى تىشقاندى, ادامزاتقا زالالدى جىلاندى جەپ, جاماعاتقا ؛ پايدا اكەلەتىن حايۋان»؛ ەكەنىن ءبىلىپ, تابيعات تىلسىمدارىنا قانىعا تۇسەدى. «؛الىپتىڭ الىبى»؛ عىلىمي اڭگىمەسىندە حايۋاناتتار مەن وسىمدىكتەر ايتىسىپ, «؛دۇنيەدەگى ەڭ جاۋىز, جالماۋىز كىم؟»؛ دەگەن سۇراققا جاۋاپ تابا الماي, تورەلىك ايتقىزۋ ءۇشىن تاۋ اتانىڭ الدىنا كەلىپ جۇگىنەدى. وسىمدىكتەر حايۋانداردى ەڭ جاۋىز دەپ تانيدى ەكەن. ال حايۋانداردىڭ دا ءوز ءۋاجى بار بولىپ شىقتى: «؛بىزدەن وتكەن دە جالماۋىز بار, ول &ndash؛ ادام. ادامدار ءبىزدى جالماۋمەن عانا تىنبايدى, ءتىپتى وزدەرى ءبىرىن-بىرى جەپ, ءبىرىن-بىرى قۇرتۋدا الدىنا جان سالمايدى.»؛ مىنە, وسىلاي وسىمدىكتەردىڭ, جان-جانۋارلار مەن اڭ-قۇستاردىڭ اۋزىمەن-اق ادامزاتقا ءقاۋىپ توندىرەتىن دە, تابيعاتتى بۇلدىرەتىن دە, جان-جانۋارلاردى قىرىپ-جوياتىن دا ادام بالاسى ەكەنىن كوپشىلىكتىڭ قاپەرىنە سالادى. سونىمەن بىرگە ادامزاتتى باقىتقا بولەيتىن دە, تابيعاتتى ايالايتىن دا, وسىمدىكتەر مەن جان-جانۋارلارعا اياشىلىق سەزىممەن قاراپ, ولاردى بارلىق پالە-جالادان ساقتاندىرىپ-قۇتقاراتىن دا ادام بالاسى ەكەنىن ەسكەرتەدى. بۇنىمەن اۆتور نە ايتقىسى كەلدى دەيسىز عوي؟ ارينە, ادام بالاسىنا ادامزاتتى ايالاڭدار, تابيعاتتى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاڭدار, بويىندا جانى بار قىبىرلاعان جاندىكتەر مەن جان-جانۋارلارعا تيىسپەسەڭىزدەر, دۇنيە ودان سايىن نۇرلانىپ كەتەر ەدى دەگەندى ىم-يشارامەن ءتۇسىندىرىپ تۇرعانى انىق. تۇجىرىپ ايتقاندا, «؛ادام بالاسى, ءبارى دە سىزدەردىڭ قولدارىڭىزدا»؛ دەگەندى ۇقتىرعىسى كەلگەنىن تۇسىنىگى بار كەز-كەلگەن جان تۇسىنەدى عوي دەگەن ويدامىز. «؛ەرمەك ەستەن تانعاننان كەيىن»؛ اڭگىمەسىندە اۋرۋدىڭ الدىڭ الۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتىپ, ەگەر ەلەمەسە ارتى جاقسىلىققا اپارىپ سوقتىرمايتىنىن ناقتى مىسالمەن دالەلدەپ بەرەدى. اكەسى ەرمەك اتتى ۇلىنىڭ دەنساۋلىعىندا كىنارات بارىن بىلسە دە, ونى ايەلى الدىن الا ەسكەرتسە دە, جاس كەزدە نە بولمايدىعا سالىنىپ جۇرە بەرىپ, اقىرى ۇلىنىڭ اۋرۋى اسقىنىپ, اجال اۋزىنان قالعانىن جازادى. ۇلىنىڭ بويىندا تەمىر قۇرامى ازايىپ كەتكەندىكتەن قانى ازدىق اۋرۋىنا شالدىققان ەكەن. ؛ ؛ دارىگەرگە دەر كەزىندە قارالىپ, دەنساۋلىققا اسا ءمان بەرۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتىپ تۇر. جۇمىر باستى پەندەگە ەڭ باستى كەرەكتى ءبىرىنشى بايلىق &ndash؛ دەنساۋلىق ەمەس پە؟! مىنە وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا, بۇل شىعارمانىڭ دا تاربيەلىك ءمان-ماڭىزى وتە زور. «؛تۇنگى وت»؛ عىلىمي اڭگىمەسىندە ەكى بالانىڭ وزەننەن بالىق اۋلاۋ ءۇشىن بارىپ, قارماق سالىپ, ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وتىرىپ قالعانى باياندالادى. ءبىر كەزدە انادايدان جىلتىلداعان وت ۇشقىنى كورىنەدى. ۇلكەندەردەن اڭگىمەلەرى ەستەرىنە ءتۇسىپ, سايتاندار وت جاعىپ جاتىر ەكەن دەپ ويلاپ, تىراعايلاپ قاشا جونەلەدى. اتا-انالارى ولاردى اۋىرىپ قالدى ما دەپ ويلاپ, ۇشىقتاتىپ جىبەرۋ ءۇشىن مولدا شاقىرادى. مولدا قارا اسپاندى ءتوندىرىپ, «؛بالانىڭ باسى پالەگە بايلانىپ قالىپتى»؛ دەپ, وتىرىكتى شىنداي عىپ زۋىلداتىپ, ۇشىقتاپ, وزىنشە ەمدەپ-دومداپ, الاتىنىن ۇيالماي سۇراپ الىپ كەتەدى. اتا-انالارى دا, بالالارى دا العىستارىن جاۋدىرىپ, رمزا بولىسادى. ەرتەڭىندە مۇقاش دەگەن اۋىل قارياسى ول جاقتا سايتاننىڭ جوقتىعىن, شىرىك اعاشتار تۇندە ادامعا جانعان وتتاي جارقىراپ كورىنەتىنىن ايتادى. سودان ونى انىقتاپ ءبىلۋ ءۇشىن ءبىر توپ بالا جينالىپ بارسا, ول شىنىندا دا تۇندە جارقىراپ كورىنەتىن تەرەكتىڭ شىرىك ءتۇبىرى بولىپ شىعادى. سويتسە, شىرىك اعاشتىڭ قۇرامىندا فوسفور ەلەمەنتى بولاتىندىقتان, ونىڭ كۇندىز-تۇنى دامىلسىز جانىپ, تۇندە الىسقا جارقىراپ كورىنەتىنى عىلىمدا الدەقاشان دالەلدەنگەن نارسە ەكەن. وسىندايدا ء«؛اي, ناداندىق-اي!»؛ دەپ ويلايسىڭ. ءدىن ادامى دا قۋ قۇلقىن ءۇشىن وتىرىك ايتىپ, ازداعان پۇل ءۇشىن قۇدايدان دا قورىقپاي الداپ-ارباۋعا باراتىنىنا قىنجىلاسىڭ, ارينە.

بۇل عىلىمي اڭگىمەلەردە جاڭالىق كوپ, جاڭاشىلدىق باسىم. جاندى-جازسىزدىڭ ءبارىن ادام سياقتى سويلەتىپ, ويلانتىپ, ىس-ارەكەتكە كوشىرە بەرەدى. «؛ۇستەلدەگى تالاستا»؛ قارىنداش پەن قالامنىڭ قايسىسىنىڭ كوپ قىزمەت اتقارىپ, ەلگە كوبىرەك پايدا تيگىزەتىندەرى ءۇشىن ايتىسىپ-تارتىسىپ, تالاسىپ, قىزىل كەڭىردەك بولعانىن وقىپ-بىلسەك, ء«؛دۇمپۋلى دۇرمەكتە»؛ جەر-انانىڭ جەر بەتىندەگى جالپى جاماعاتىن: تۇتاس تىرشىلىك يەسى مەن بارلىق تابيعات مۇشەلەرىن جيىپ, القالى جيىن وتكىزگەنىنە كۋا بولامىز. وعان شىرىلداعان تورعاي, بىرىلداعان بىتپىلدىق, ىزىڭداعان سونا, شىرىلداعان شەگىرتكە, يرەڭدەگەن جىلان, بۇلاڭداعان قىران... ءبارى دە ءوز وكىلدەرىن جىبەرىپتى. سولاردىڭ ءبارى دە «؛ادامزاتقا پايدا كەلتىرىپ ءجۇرمىز, سوندا دا ءبىزدى ادام بالاسى قىرىپ-جويعانىن قويار ەمەس»؛ دەگەن شاعىم ايتادى. ؛ سوندىقتان ؛ ار-ۇيات مەن ادىلەتتى بەرىك ۇستاناتىن قالامگەر «؛ەگەر بۇنداي جۇگەنسىزدىكتەر توقتاتىلماسا, ۇلى تابيعات ءوز كارىن ءبىر توكپەي قويمايتىنىن, تۇبىندە ادام تابيعاتتىڭ اۋىر جازاسىنا ۇشىرايتىنىن»؛ ەسكەرتەدى. ەگەر وسىنى قرعاق سوزبەن باسقاشا ايتسا, اسەرى بولماس ەدى. ال ادام بالاسىنان ءجابىر-جاپا شەككەن تىرشىلىك يەلەرى مەن تابيعات مۇشەلەرىنىڭ اۋزىنان ايتىلعاندا, جۇمىر باستى پەندەنىڭ ويلاناتىنىنا كامىل سەنەمىن. ەندەشە بۇل تۋىندى دا ءوز مىندەت-ماقساتىن تولىقتاي اتقارىپ تۇر دەپ ايتا الامىن.

بۇل عىلىمي اڭگىمەلەردىڭ ءبىرى بىرىنەن وتكەن قىزىقتى, قىزعىلىقتى, ەڭ باستىسى وقىرماندى بەي-جاي قالدىرمايدى, ويلاندىرادى, تولعاندىرادى. ال تولعاندىرعان, ويلاندىرا العان شىعارمانىڭ عۇمىرى دا ۇزاق بولارى ءسوزسىز. «؛جەلى باسىنداعى جەلپىنىستە»؛ اجەپتاۋىر اقشاعا ساتىلىپ, ساتىپ الۋشىلار بالەنباي مىڭ شاقىرىم جەرگە پويىزبەن الىپ كەتكەن قوڭىر اتتىڭ اراعا ۋاقىت سالىپ تۋعان جەرىنە, العاشقى يەسىنە قاشىپ كەلگەنى جونىندە ايتىلادى. بالەنباي مىڭ شاقىرىم جەردەن تۋعان جەرىن قالاي تاپتى, قالاي امان-ەسەن جەتتى ەكەن؟ كەۋدەسىندە جانى بار تىرشىلىك يەسىنىڭ ءبىز بىلە-بەرمەيتىن قۇپيا-سىرى ءالى دە كوپ قوي, شىركىن. «؛نەسىبە»؛ عىلىمي اڭگىمەسىندە «؛ۇزاق ۋاقىت تىشقان اتاۋلىدان تىسكە جۇعىن بولارلىق ەشنارسە كەزىكتىرە الماي جۇرگەن مىسىق اياق استىنان ناۋقاسقا شالدىعىپ, ء«؛ىڭىر سوقىرلىعى»؛ اۋرۋىنا تاپ بولعانىن»؛ جازادى. دەنساۋلىعى كۇننەن كۇنگە ناشارلاي بەرەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە ول قويانعا كەزىگىپ, ول ونى مايمىل دارىگەرگە ەرتىپ اپارادى. الپامساداي مايمىل دارىگەر ارى-بەرى قاراپ, وزەننەن بالىق اۋلاپ, مىسىققا جەگىزىپ, ەمدەي باستايدى. كۇن وتكەن سايىن مىسىقتىڭ كوزى شىراداي جانىپ, دەنساۋلىعى جاقسارا باستايدى. وعان مايمىل دارىگەر مىنانداي دياگنوز قويادى: «؛سەنى ءوز نەسىبەڭنەن ايىرىپ, دەرتكە شالدىقتىرعان نارسە &ndash؛ جالقاۋلىق. ۇياڭنان قيا باسىپ شىقپاي, جان تىنىشتىعىن كۇيتتەپ, دايىن ەت &ndash؛ كورىنگەننەن قالعان جەمتىكتى جەپ جاتىپ العانسىڭ. گاپ سول تىشقان ۇستاپ جەمەگەنىڭدە. تىشقان ساعان ازىق بولادى, كوز نۇرىڭدى ارتتىرادى, ءوزىڭدى ونەرگە جاتتىقتىرادى. ءبىلىپ قوي, مىسىعىم, تىشقاننىڭ بويىندا تەڭىز قىشقىلى دەگەن زات بولادى. ول سەنىڭ كورۋ قۋاتىڭدى ارتتىرادى, اسىرەسە تۇنگى كورۋ قۋاتىڭا قۋات قوسىپ تۇراتىن نارسە &ndash؛ سول. سوندىقتان جاراتىلىس بەرگەن نەسىبەڭ &ndash؛ تىشقاندى ۇزبەي جەپ تۇرۋىڭ كەرەك. ال, مىنا كول سۋى مەن بالىقتا دا تەڭىز قىشقىلى مولشىلىق, مۇنىڭ اۋرۋىڭا شيپا بولۋداعى سىرى وسىندا.»؛ ؛ مىنە, وسى عىلىمي اڭگىمەنى وقىپ وتىرعاندا ەسىمە قازىرگى قازاق حالقى تۇسە قالدى. بۇگىندەرى ادامداردىڭ دەنساۋلىعى ۋاقىت وزعان سايىن ناشارلاپ بارادى. بۇل دا ءبىزدىڭ ابدەن قانعا سىڭگەن ۇلتتىق تاعامدارىمىزدى ؛ قولدانباي, باسقا دا جاساندى تاعامداردى ىشىپ-جەيتىنىمىزدەن شىعار.

«؛جەر استىنا ساياحات»؛, «؛باكەننىڭ باتپىراۋىعى»؛, «؛ارمان كولەڭكەسى»؛, «؛شاشتاعى شاراپات»؛ عىلىمي-فانتاستيكالىق اڭگىمەلەردە اسانقايعىنىڭ كەيىپكەردى جەلماياسىنا مىنگەستىرىپ الىپ, اتامەكەنىن قالاي تانىستىرعانى, باكەننىڭ اتا-بابالىرىنىڭ تاريحي ىزدەرىن ىزدەگەنى, جاستاي قايتىس بولعان قىزىن كۇندىز-تۇنى كوز جاسىن تيماي جوقتاي بەرگەن اناسىن جۇباتۋ ءۇشىن ۇلىنىڭ ءدال قارىنداسىنان اۋمايتىن, ادامشا سويلەپ, ارەكەت ەتەتىن روبوت جاساپ بەرىپ, كوڭىلىن دەمدەگەن تاپقىرلىعى, ادامنىڭ ءبىر تال شاشى ارقىلى ونىڭ نە ءىشىپ, نە جەگەنىن, ءتىپتى نەدەن قايتىس بولعانىن انىقتاۋعا بولاتىنى تۋرالى قىزىقتى وقيعالار باياندالىپ, ولار ناقتى مىسالدارمەن ايشىقتالعان. «؛شاشتاعى شاراپاتتا»؛ عالىمدار قايتىس بولعان ادامنىڭ ءبىر تال شاشى ارقىلى ونىڭ كەپىرەشتەن ۋلانعانىن انىقتاعان. بۇل بىرىنشىدەن, قىزىقتى, قىزعىلىقتى جايت. ەكىنشىدەن, عىلىمنىڭ قۇدىرەتى مەن عالىمنىڭ زەرتتەۋشىلىك ەڭبەگىن كوركەم شىعارما ارقىلى جالپاق جۇرتقا جاريا ەتۋ. ۇشىنشىدەن, وقىرمانعا, جاس ۇرپاققا وي سالىپ, ولاردى دا وسىنداي ىزدەنىمپازدىققا ۇندەۋ. تورتىنشىدەن, ءوز ارمان-ماقساتى جولىندا قاجىماي-تالماي ەڭبەكتەنۋگە, ياعني ؛ ەڭبەكقورلىققا, ىزگىلىككە, ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ. «؛ايۋ اتقاننىڭ اڭگىمەسى»؛, «؛اڭ جولىندا»؛, «؛بالا ءبيدىڭ اڭگىمەسى»؛, «؛قوڭىر سيىردىڭ كومەگى»؛, «؛تانىسپاي كەتكەن ءتانتى جاندار»؛, «؛ماڭدايداعى حات»؛, «؛اۋىلعا كەلگەن اڭقاۋ باس»؛, «؛جاڭقابايدىڭ جاڭىلىسى»؛, ء«؛تورت كەتىك»؛, ء«؛بىر تارتىم شىلىم»؛ اڭگىمەلەرى دە ءارتۇرلى ادامداردىڭ باسىنان كەشكەن قىزىقتى جايتتارى مەن تاڭعاجايىپ وقيعالار تۋرالى جازىلعان تاماشا تۋىندىلار. قاي قايسىسىن الساڭىز دا, جالىقتىرمايدى, تارتىمدى, جەڭىل وقىلادى.

«؛تاۋ جۇلدىزى»؛ حيكاياتىندا ەرەنقابىرعا وڭىرىندە قازاق بالالارىنا ارناپ مەكتەپ اشىپ, بالا وقىتقان رازدىق احمەتجانۇلىنىڭ ونەگەلى ءومىرى مەن قايىرلى ىستەرى باياندالادى. سەگىز قىرلى, ءبىر سىرلى ازامات رازدىق ءمۇعالىم مەكتەپ قۇرىلىسىن دا ءوزى قولعا الىپ, تابانىن توزدىرىپ ءجۇرىپ سالدىرادى. وقۋشىلاردى تەك ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداتىپ قانا قويماي, ونەر مەن ەڭبەككە تاربيەلەيدى. شاكىرتتەرىنىڭ العان بىلىمدەرىن ودان ءارى جەتىلدىرىپ, ۇشتاي ءتۇسۋ ماقساتىندا مەكتەپارالىق ؛ جارىستار ۇيىمداستىرىپ, ءوزى باسى-قاسىندا ءجۇرىپ, جەتكىنشەكتەردىڭ جەلكىلدەي وسۋىنە كوپ ەڭبەك سىڭىرەدى. ولەڭ شىعارىپ, ونى شاكىرتتەرىنە جاتتاتىپ, كوزقاراستارى مەن تانىم-تۇسىنىكتەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا دا ايتارلىقتاي ىقپال ەتەدى. ۇكىمەت باسىنداعى شەنەۋنىكتەردى كەكەتىپ-مۇقاتىپ, سىناپ-مىنەگەن ولەڭدەرى ءۇشىن جازاعا تارتىلىپ كەتە جازداپ, اۋپىرىممەن امان قۇتىلادى. ءان ايتادى, كۇي تارتادى. مەكتەپتە دومبىرا كلاسى مەن ونەر ۇيىرمەسىن اشىپ, وركەستر قۇرادى. اكەسى احمەتجان دا وقىمىستى, ؛ ونەرلى, ءبىلىمدى, پاتشا قۇزىرىندا جاۋاپتى قىزمەت ىستەگەن ەلگە سىيلى ازامات بولاتىن. مىنە, وسىنداي تەكتى اتانىڭ بالاسى رازدىق ءمۇعالىم قىرىق ەكى جاسىندا كىسى قولىنان قازا تابادى. ونى اتقان زيادا دەگەن قاراقشى ۇستالاپ, سول قىلمىسى ءۇشىن 1950 ؛ جىلى ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. ءبىراق ودان نە پايدا؟! اياۋلى ۇستاز, سەگىز قىرلى, ءبىر سىرلى ونەرلى ازامات ارمان-ماقساتتارىن تولىق جۇزەگە اسىرا الماي, قىرشىنىنان قيىلدى. ارينە, وكىنىشتى. دەسە دە سول ارمانىن تولىق ىسكە اسىرا الماي كەتكەن ارداقتى ۇستازدىڭ ءومىرى بۇگىنگى جاس ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە. ەندەشە بۇل تۋىندىنىڭ تاربيەلىك ءمىن-ماڭىزى وتە زور. اتالمىش شىعارمادان ۇستاز تۋرالى عانا ەمەس, ونىڭ تۋىپ-وسكەن ورتاسى, ولكەنىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسى, ؛ اۋىل ادامدارى, ەل جايى تۋرالى تولىق ماعۇلمات الۋعا بولادى. ؛ «؛قاشقىن»؛ حيكاياتىندا قىتايداعى قازاق زيالىلارىنىڭ تاعدىر-تالايى سۋرەتتەلەدى. باس كەيىپكەر &ndash؛ قاپاس وقىعان-توقىعانى كوپ, الدىنا قويعان ارمان-ماقساتى ۇلكەن ىزدەنىمپاز ازامات. ازاتتىقتىڭ العاشقى جىلدارىندا ولكەلىك بيۋرو كادرلار مەكتەبىندە وقىپ, ۇرىمجىدەگى مادەني مۇرالاردى جيۋ-زەرتتەۋ ورنىندا قىزمەت ەتەتىن ول شينجاي وڭىرىندەگى كونە قالالاردىڭ ورنىن, جىبەك جولىنىڭ بايىرعى سىلەمدەرىن, ساحاراداعى ساق ءداۋىرىنىڭ تاس ەسكەرتكىشتەرى مەن ويۋ-ورنەكتەرىن, ەجەلگى ءۇيسىن مولالارى مەن ايگىلى ادامداردىڭ كۇمبەزدەرىن زەرتتەسەم دەگەن ىزگى نيەتپەن ەل اۋزىنان تاريحي جازبالار مەن اۋىز ادەبيەتىنىڭ اسىل ۇلگىلەرىن جازىپ الا بەرەدى. عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىپ, تىنعىلىقتى زەرتتەمەك ويمەن كول-كوسىر دۇنيە جينايدى. ءبىراق كەيىننەن ءوزى قىزمەت اتقاراتىن «؛مادەني مۇرالاردى جيۋ-زەرتتەۋ مەكەمەسىندەگى قاندىبالاقتاردىڭ باس اتامانى, فەودالدىق حان-پاتشالاردىڭ بەلسەندى سويىلسوعارى, حالىقتىڭ قاس جاۋى, تابى جات ەلەمەنت»؛ دەگەن جالعان جالاعا ىلىگىپ, ءوز قىزمەتتەستەرىنىڭ كورسەتۋىمەن ۇستالىپ, قاماۋعا الىنادى. ول جەردە ونىڭ كورمەگەن قۇقايى, قورلىق-زورلىعى بولمايدى. كەيىننەن ءوزىن كورسەتىپ, ۇستاتىپ جىبەرگەن ءاشىمجان, كوكساقال مۇرات سياقتى جاندايشاپتار دا جالامەن تۇتقىندالىپ, اباقتىداعى تانىستارىنىڭ قاتارىن تولىقتىرىپ جاتتى. ءبىر اۋىز ءسوزدى جاڭىلىپ قاتە ايتقانى ءۇشىن ايدالىپ كەتكەندەر قانشاما! لاگەردەگى جانتۇرشىگەرلىك ازاپقا شىداي الماي قاشىپ شىعىپ, جاسىرىنىپ ءجۇرىپ, قوعام وزگەرگەن كەزدە اقتالىپ, بۇرىنعى مەكەمەسىنە قايىرا باستىق بولىپ بارادى. ۇستىنەن ارىز جازىپ, ءوزىن تاپ وكىلى رەتىندە اشكەرلەپ, ءارتۇرلى جالا جاۋىپ ۇستاتىپ جىبەرگەندەر دە ۇيالماي-قىزارماي, قىسىلىپ-قىمتىرىلماي قايتادان قىزمەت سۇراپ كەلە باستايدى. مىنە, «؛قاشقىندا»؛ وسىنداي ادام تاعدىرى ويىنشىققا اينالعان الاساپىران كەزەڭ, قيلى-قيلى تاريحي وقيعالار مەن الۋان مىنەزدى كەيىپكەرلەردىڭ ىس-ارەكەتتەرى باياندالىپ, حاراكتەرلەرى سومدالادى. بۇل شىعارمادا قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەگى ساتقىندىق, ءىشتارلىق, كورەالماۋشىلىق, اياقتان تارتۋشىلىق ءتارىزدى جامان قاسيەتتەر انداعايلاپ الدىعا شىعادى. اشەيىن كۇندە, ونىڭ ۇستىنە قولىڭدا بيلىك بولسا, دوس-جاران كوپ, ال باسىڭنان باق تايعان كۇنى ءبارى قاراسىن كورسەتپەي كەتەرىنە, سەن ءۇشىن باسىن بايگەگە تىكپەيتىنى ءوز الدىنا, اينىماس دوسپىن دەپ جۇرگەندەردىڭ ؛ سىرت اينالىپ, ساتىپ كەتەتىنىنە كوزىڭىزدى ابدەن جەتكىزەدى. بۇل شىعارما وسىنىسىمەن قۇندى, سونىسىمەن ماڭىزدى. ؛ ال جازۋشىنىڭ «؛پارتيالىق جارنا»؛ حيقاياتى «؛قاشقىننىڭ»؛ زاڭدى جالعاسى ىسپەتتەس شىعارما. وندا دا قىتايداعى مادەنيەت توڭكەرىسىنەن كەيىنگى تاريحي وقيعالار باياندالادى. باس كەيىپكەر &ndash؛ بۇرىنعى باقىت گۇڭشىسىنىڭ (اۋىلدىق كوممۋنا) باستىعى تۇرعانبايدىڭ توڭكەرىستەن كەيىن سۇراپىل قىسىم, قاتاڭ تەرگەۋگە ءتۇسىپ, جازىقسىز جالا جابىلىپ, قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ, تۇتقىندار لاگەرىندە جازاسىن وتەپ, تەپكىنىڭ استىنا تۇسكەنى, اياۋسىز سوققىعا جىعىلعانى, باقانداي سەگىز جىل ازاپ شەگىپ, مەحنات تارتقانى سۋرەتتەلەدى. شىعارمادان «؛تۇرعانباي باستاعان كەرى توڭكەرىستىك توپتى جانىشتايىق»؛ دەپ بار پالەنى باستارىنا ۇيىپ-توگىپ, وڭەشتەرىن سوزا داۋرىققان شولاق بەلسەندىلەردىڭ قانداي جالا جاپقانى, بىرگە ىستەگەن قىزمەتتەستەرى مەن دوس-جاراندارىنىڭ ءبارى بىردەي ساتقانى, كوزىن باقىرايتىپ قويىپ وتىرىك اقپار بەرگەندەرى, ويى تۇگىل تۇسىنە كىرمەگەن ىستەردى ىستەدى دەپ قيسىنسىز ايىپ تاققاندارى, اكە-شەشەسى مەن بالا-شاعاسىنىڭ ۋايىم-مۇڭنىڭ قۇشاعىندا قالعانى, ءوزى ادىلەتسىزدىكتىڭ قۇربانى بولعانى اپ-ايقىن كورىنەدى. ول كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنان شىعارىلسا دا, پارتيالىق جارناسىن ءوزى ارنايى قولدان جاساپ العان جەكە قوبديشاعا جيناي بەرەدى. باسىنا تۇسكەن وسىنداي قيىندىقتارعا مويىماي, اقىر اياعىندا اۋىرتپالىقتاردىڭ ءبارىن جەڭىپ شىعادى. سەگىز جىل قۋعىن-سۇرگىننەن كەيىن اقتالىپ, بوستاندىققا شىققان تۇرعانباي ءوز قىزمەتىنە قايتا ورالادى.

بۇل تۋىندىدا دا قىتايداعى قازاق وقىعاندارىنىڭ قيلى تاعدىرى, سول ءبىر الاساپىران كەزەڭدەگى تاريحي وقيعالار, زامان تىنىسى, تىرشىلىك كەلبەتى شىنايى تۇردە كورىنىس تاپقان. ايرانداي ۇيىپ وتىرعان قانشاما وتباسىنىڭ شاڭىراعى وپىرىلىپ ورتاسىنا تۇسكەنى, كارى-جاسىنا, كىنالى-كىناسىزدىگىنە قاراماي جاپا شەككەنى, جاپپاي اباقتىعا قامالىپ, تۇتقىندار لاگەرىنە ايدالعانى, جازىقسىز جازا شەككەنى, كوپتەگەن تۇتقىننىڭ جاسىنا جەتپەي اجال قۇشقانى اسقان سۋرەتكەرلىكپەن سۋرەتتەلگەن. ؛ كەيىپكەرلەردىڭ ىس-ارەكەتى, سويلەگەن سوزدەرى مەن اڭگىمەلەرى, وي تولعانىستارى مەن كوڭىل تولقىندارى ارقىلى ؛ جازىقسىز جازالانعان جانداردىڭ باستارىنداعى تاعدىر تاۋقىمەتىن وقىرماندار جۇرەگىنە ادەمى جەتكىزگەن. ءتىپتى مەدەۋ اقساقال دۇكەنگە بارعاندا كەلىنىنىڭ «؛اتا, اتا, ەلدىڭ ءبارى قىزىلداسىپ جاتىر عوي, مىنا قىزىل بۇلدان كويلەك كيسەك ۇناسا ما!»؛ دەپ ءازىل-شىنىن ارالاستىرعان سۇراعىنا «؛قاراعىم-اي, بۇلارىڭ قالاي بولار ەكەن, قىزىلعا قارعا-قۇزعىن تىم ۇيمەلەگىش كەلۋشى ەدى, بىرەۋگە جەم بولىپ كەتپەسەڭدەر بولعانى عوي»؛ دەگەن قاعىتپا جاۋابىنان دا ءىلىپ ىزدەپ, «؛مەدەۋ شال پارتيانىڭ قىزىلداسۋ ساياساتىنا قارسى شىقتى»؛ دەپ تۇتقىنداپ, ؛ قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىپ, اباقتىعا جاپقانىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟! جازۋشىنىڭ جازۋىنشا, وسىنداي ازىلدەپ ايتقان ءبىر اۋىز ءسوزى ءۇشىن «؛بۇزىق ەلەمەنت»؛ قالپاعىن كيىپ, سوتتالعاندار از بولماعان كورىنەدى. ءتىپتى وقىپ وتىرعاندا ىشەگىڭ ءتۇيىلىپ قالاتىن نەشە ءتۇرلى قىزىقتى وقيعالارعا دا كەزىگەسىڭ. نە كۇلەرىڭدى, نە جىلارىڭدى بىلمەي, ەكىۇدايلىق كۇي كەشەسىز. مىنە, وسىنداي دا كەرى كەتكەن زامان بولعان. الاساپىران كەزدەردە ادىلەتسىزدىك, ساتقىندىق, زۇلىمدىق سەكىلدى جاماندىقتاردىڭ دا سۋىرىلىپ العا شىعاتىنىن ەمەۋرىنمەن-اق ەسكەرتىپ وتكەن.

جازۋشىنىڭ سۋرەتكەرلىك قىرى كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىنداي دارەجە-دارگەيدە, ناعىز كاسىپتىك دەڭگەيدە ەكەنىن وسى شىعارمالارىنان انىق اڭعارىپ, زەرتتەۋشىلىك قىرىنىڭ دا ودان مىسقالداي دا كەم تۇسپەيتىنىن قابانباي ؛ باتىر تۋرالى زەرتتەۋلەرى مەن تاريحي جازبالارىنان بايقاعان ەدىك, ال «؛قازاق ەتنوگرافياسى»؛ اتتى ەكى تومدىعىن وقىعاننان كەيىن وعان كوزىمىز انىق جەتتى. زەرتتەۋشىلىك قارىم-قابىلەتىنىڭ جوعارى ەكەنىنە, ءبىلىمدارلىعىنا, بىلىكتىلىگىنە, قازاق حالقىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن, ەتنوگرافياسىن, سالت-ساناسى مەن ادەت عۇرپىن جەتىك بىلەتىنىنە, تەرەڭ مەڭگەرگەنىنە ريزا بولدىق. ەڭبەكتە جالپى ەتنوگرافيا ۇعىمىنا تولىق تۇسىنىك بەرىلىپ, ونىڭ سيپاتى مەن مىندەتى, مازمۇنى مەن باستى ەرەكشەلىكتەرىن سيپاتتاي كەلىپ, قازاق ەتنوگرافياسى مەن ونىڭ زەرتتەلۋ تاريحى جانە باستى وكىلدەرى جونىندە ءماندى دە ماعىنالى ءسوز قوزعاپ, ساليقالى دا سالماقتى وي-پىكىرلەر ايتادى. سونىمەن بىرگە زاتتىق جانە رۋحاني ەتنوگرافيا حاقىندا دا كەلەلى اڭگىمە ءوربىتىپ, ورەلى وي تولعايدى. ؛ ءبىرىنشى كىتاپتا «؛قازاق»؛ ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگى, اتا شەجىرەمىز, حالقىمىزدى قۇرايتىن رۋلار مەن تايپالىق وداقتار, ولاردىڭ تاڭبالارى, قازاقتاردىڭ قالا مادەنيەتى, تۇرعىن ۇيلەرى, حالقىمىزدىڭ سانى مەن ورنالاسۋى, كيىز ءۇيدىڭ سىر-سيپاتى, اۋىل شارۋاشىلىعى, ساۋدا جانە اڭشىلىق, بالىقشىلىق كاسىپتەرى, ۇلتتىق كيىمدەر, ۇلتتىق قولونەرىمىز, ۇلتتىق تاعامدار, ۇلتتىق ويىندار تۋرالى تىڭعىلىقتى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلگەن, تالداۋلار جاسالعان, تولىققاندى اقپارلار مەن مالىمەتتەر بەرىلگەن. ەكىنشى كىتاپتا قازاق قوعامىنىڭ قۇرىلىمى, رۋلىق, تۋىستىق, وتباسىلىق, ات قويۋ جۇيەلەرى, ەجەلگى نانىم-سەنىمدەر, قازاق باقسىلارى مەن باقسىلىق ادەبيەت, يسلامدىق نانىم مەن يسلام مادەنيەتى, كيەلى ساندار مەن ءتۇس تۋرالى تۇسىنىك, قازاقتىڭ حالىقتىق عىلىمى, بايىرعى فيلوسوفيالىق ۇعىمدار, حالىق استرونومياسى, كۇن, اي, جىل ساناۋ جانە جىل قايىرۋ, قازاق ەتنومەديسيناسى, شاريعات جانە قازاق زاڭدارى: ءۇيسىن ءداۋىرىنىڭ, شىڭعىس حان زامانىنىڭ, قازاق حاندىعى ءداۋىرىنىڭ زاڭدارى, بيلەر ەرەجەسى, ۇلتتىق تالىم-تاربيە جانە سوعان قاتىستى سالت-داستۇرلەر, تۇرمىس-سالت تاربيەسى, ىم-يشارا جانە داعدى, ادەپ الىپپەسى, ىرىمدار مەن تىيىمدار, ءولىم جونەلتۋدەگى ءجون-جورالعىلار, جوقتاۋ جىرلارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى, قازاق ەتنوپەدووگيكاسى جونىندە جالپى تۇسىنىكتەر, ولاردىڭ تۇپ-توركىنى مەن بۇگىنگى كۇندەگى ورنى مەن وسكەلەڭ ۇرپاققا ىقپال-اسەرلەرى جان-جاقتى سارالانىپ, ؛ تەرەڭ زەرتتەلگەن: «؛قازاق ەتنوگرافياسى &ndash؛ قازاقتىڭ حالىقتىق ءبىلىمىنىڭ جالپى جيىنتىعى, ءارى قازاقتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى, قالايدان قالاي قالىپتاسقان تاريحىمىزدى, ءوزىمىزدىڭ سالت-سانا, عۇرىپ-ادەت, ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى, ءبىر سوزبەن ايتقاندا, زاتتىق مادەنيەتىمىز بەن رۋحاني مادەنيەتىمىزدى تولىق بىلمەي تۇرىپ, باسقاعا ءوزىمىزدى ء«؛بىز مىنانداي حالىق ەدىك»؛ دەپ تانىستىرا المايمىز»؛ دەپ جازۋشىنىڭ ءوزى اتاپ وتكەندەي, بۇل قازاقتىڭ وزىن-وزىنە جانە وزگەگە تانىتاتىن, شىققان تەگىمىزدى, كۇرە تامىرلى كۇردەلى تاريحىمىزدى, ءجۇرىپ وتكەن دامۋ جولىمىزدى, ءبولمىس-بىتىمىمىز بەن قادىر-قاسيەتىمىزدى, زاتتىق جانە رۋحاني مادەنيەتىمىزدى زەرتتەپ, زەردەلەيتىن عىلىمي ەڭبەك. بۇنداي ءمان-ماڭىزى جوعارى زەرتتەۋدى جازىپ شىعۋ ءۇشىن تەك جازىپ-سىزا بىلەتىن قارىم-قابىلەت پەن ءبىلىمدارلىق ازدىق ەتەدى, ىزدەنىمپازدىق, قاجىرلىلىق پەن ەڭبەكقورلىق كەرەك. ماتەريال جيناۋ, دەرەك پەن دايەك تابۋ, ودان وزىنە كەرەكتىسىن ىرىكتەپ الۋ, جيىپ-تەرگەنىن كوڭىل سۇزگىسىنەن وتكىزىپ بارىپ كادەگە جاراتۋ, كوز مايىن تاۋىسا وتىرىپ عىلىمي ەڭبەك جازۋ وڭاي دۇنيە ەمەس. ؛ ؛ ناعىز شىعارماشىلىق ادامىنا ءتان وسىنداي قاسيەتتەردىڭ بارلىعى دا قالامگەر بويىنان تابىلعاندىعىنا ءتانتى بولاسىز.

زەينوللا اعا ء«؛ىز»؛ بيوگرافيالىق حيكاياتىنا ءوز ءومىرىن ارقاۋ ەتىپ الىپتى. قاي جەردە, قاي جىلى دۇنيەگە كەلگەنىنەن باستاپ, باسىنان كەشكەن قىزىق-قۋانىشتارى مەن قيىندىقتارىن سۋرەتكەرلىكپەن بايانداپ, اتامەكەنىنە تابانى تيگەن قۋانىشتى كۇندەرگە شەيىنگى عۇمىرىن كەزەگىمەن تولىق تەرمەلەپ ءوتىپتى. تەبىرەنبەي, تولقىماي وقۋ مۇمكىن ەمەس.

تۋىپ-وسكەن جەرى &ndash؛ بارلىقتاعى بالالىق شاق, بەيجيڭدەگى وقۋ, ۇرىمجىدەگى العاشقى قىزمەت, جالعان جالامەن قۋعىندالىپ, جازىقسىز جەتى-سەگىز جىلداي جاپا شەگۋى, ودان كىناسىزدىگى دالەلدەنىپ, اقتالىپ شىعىپ, «؛شينجاڭ حالىق باسپاسىنا»؛ قايتا قىزمەتكە كەلۋى, شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋى, تابىستى ەڭبەك ەتۋى وسى شىعارمادا تولىق باياندالادى. قۇرعاق قانا بايانداپ قويماي, سول ءوز زامانىنداعى قىتاي قوعامىندا بولىپ جاتقان جاعداياتتار مەن تاريحي وقيعالاردى, جاڭالىقتار مەن وزگەرىستەردى قاباتتاستىرا سيپاتتاي وتىرىپ, قالامگەرلىك شەبەرلىكپەن قابىستىرا سۋرەتتەيدى.

ماعان وسىنداعى ؛ ەكى وقيعا كەرەمەت اسەر ەتتى. ءبىرىنشىسى, «؛مادەنيەت توڭكەرىسى»؛ كەزىندە ء«؛تورت كونەنى جويۋ»؛, «؛كاپيتاليزم جولىنا جۇرگەن قۇقۇقتىلاردى سۇيرەپ شىعارۋ»؛, «؛جىن شايتانداردى تالقانداۋ»؛ سەكىلدى بۇرىن قۇلاق ەستىپ كورمەگەن ۇراندار مەن داۋرىقپا ايعاي-سۇرەڭدەرمەن قىتايداعى قازاق تىلىندەگى اقپارات, باسپا ورىندارى «؛قارا اپان»؛ اتانىپ, تۇگەلدەي قارالانىپ-جابىلىپ, وندا قىزمەت ىستەيتىن زيالىلار «؛توعىزىنشى ساسىق»؛ دەگەن قالپاق كيىپ, جالامەن جازالانىپ, تۇرمەگە توعىتىلعانى تۇرمەگە توعىتىلىپ, جەر اۋدارىلعاندارى جەر اۋدارىلىپ, جازىقسىزدان جازىقسىز جاپا شەككەنى تاريحتان بەلگىلى. «؛شەتەلمەن استاسقان جانە تابى جات ەلەمەنت»؛, «؛كەڭەس شيۋجىڭجۋيشىلارىنىڭ شينجاڭعا قاعىپ كەتكەن شەگەسى»؛, «؛كونەشىلدىكتى جىرلاۋشى»؛, «؛ەرتەك ايتۋ جولىمەن پارتيا-سوسياليزمگە قارسى تۇرۋشى»؛ سياقتى ءجون-جوسىقسىز, ؛ تىپتەن قيسىنعا كەلمەيتىن ايىپتاۋلارمەن ؛ «؛حالىق جاۋى»؛ اتانعان زەينوللا اعامىز دا قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ, سۇيىكتى جارى &ndash؛ ءشامشابانۋ حامزاقىزىنا دا «؛اۋىر ماسەلەسى بار ەلەمەنت»؛ دەگەن ايىپ تاعىلىپ, شيەتتەي-شيەتتەي ءۇش بالاسىمەن بىرگە جەر اۋدارىلىپ, باقانداي سەگىز جىل قيىرداعى ءبىر اۋىلدا ديقانشىلىق قىزمەت اتقارادى. كۇندىز كۇيلكىدەن, تۇندە ۇيقىدان ايرىلادى, قاتاڭ باقىلاۋدا بولادى, باستارىنان اڭگىر تاياق كەتپەيدى. ومىرلەرىندەگى ەڭ ازاپتى كۇندەرىن باستان كەشىرەدى. جازىقسىز جازالانسا دا, قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراسا دا, تەپكى مەن سوققىنىڭ استىنا تۇسسە دە, ءبىر قۇدايدان ۇمىتتەرىن, كەلەر كۇننىڭ جاقسىلىعىنان كۇدەرلەرىن ۇزبەي, مويىماي, سىنباي, جاسىماي, قيىندىقتىڭ ءبارىن جەڭىپ شىعىپ, وزدەرىنىڭ كىناسىز ەكەندىكتەرىن اقىرى دالەلدەپ, بۇرىنعى قىزمەتتەرىنە قايتا ورالىپ, تابىستى دا ابىرويلى ەڭبەك ەتكەندەرى قايران قالدىردى. سەگىز جىلعى قۋعىن-سۇرگىننەن كەيىن دە جاڭا ءومىر باستاپ, قۇندى دا باعالى كوركەم ءھام عىلىمي شىعارمالار جازىپ, ارتىنا وسىنداي مول مۇرا قالدىرۋى دا ەرلىكپەن پارا-پار ءىس ەمەس پە؟! ەرلى-زايىپتىلاردىڭ بىرەۋى عانا ەمەس, ەكەۋى بىردەي جازىقسىز جازالانىپ, مەحنات شەگىپ, ازاپ تارتۋى ايتۋعا عانا وڭاي. باستارىنا تۇسكەن بۇنداي ءزىل باتپان اۋىرتپالىقتى مىقتىلاردىڭ مىقتىسى عانا كوتەرەدى. سەگىز جىل قۋعىن-سۇرگىن كورمەك تۇگىل, ءومىردىڭ الدىنان كەزدەسكەن كەيبىر كىشىگىرىم قيىندىقتارىنا شىداي الماي, مورت سىنعان, تاعدىرلارى تالكەككە ۇشىراعان جاندار از با, تاريحتا؟!. ەكىنشىدەن, 1960-1962 جىلدار قىتاي ەلىندە ەڭ اۋىر جىلدار بولىپ ەسەپتەلەتىنى بەلگىلى. ونى وسى شىعارمادان دا وقىپ-بىلۋگە بولادى. «؛اشارشىلىق ازابىن تارتقان ءۇش جىل»؛, «؛قيىنشىلىقتا قينالعان ءۇش جىل»؛ دەگەن اتاۋمەن تاريحتا قالعان سول جىلدارى زەينوللا اعامىزدىڭ دا, ءشامشابانۋ اپايىمىزدىڭ دا اكە-شەشەسى, تۋعان-تۋىسى, اعايىن-جەكجاتى, اعا-باۋىرلارى كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى قازاقستانعا ءوتىپ كەتەدى دە, ەكەۋى جەكە وتاۋ كوتەرىپ, قىزمەت ىستەپ جۇرگەندىكتەن ۇرىمجىدە قالىپ قويادى. ءبىراق, ولار اتا-انالارىنان ماڭگىگە ايرىلارىن قايدان ءبىلسىڭ؟ كوڭىل تۇكپىرلەرىندە «؛رەتى كەلگەندە, ءساتى تۇسكەندە ءبىز دە ارتتارىنان بارارمىز»؛ دەگەن ويلارى بولعانى انىق. ءبىراق ىلە-شالا كەڭەس-قىتاي شەكاراسى تارس جابىلىپ, سودان سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسىندا ءبىر-اق اشىلعانى بەلگىلى. ەكى جاققا اجىراپ كەتكەننەن كەيىن ارادا تۋرا جيىرما جىل ۋاقىت وتكەندە عانا بارىپ ەكەۋىنىڭ اتا-اناسىنىڭ دا قايتىس بولعانىن ەستيدى. جىلايدى, سىقتايدى, جوقتايدى, قايعىرادى, كوكىرەكتەرى شەر-شەمەنگە تولادى, ارينە. ورنى تولماس اۋىر قازا, وزەكتى ورتەر اششى وكىنىش. اللانىڭ ىسىنە امالسىزدان مويىنسۇنادى, تاعدىردىڭ باسقا سالعانىنا كونبەسكە شارالارى دا جوق. اتا-اناسىنان, اعا-باۋىرىنان, ەت جاقىن تۋعان-تۋىسىنان تىرىدەي ايرىلعاننان اسقان قايعى-قاسىرەت بار ما؟! تەك سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىندا عانا قاتاڭ رەجيمنىڭ توڭى ءجىبىپ, سەڭى بۇزىلىپ, بارىس-كەلىسكە جول اشىلىپ, اتامەكەنگە تاباندارى ءتيىپ, اتا-اناسىنىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقىپ, قاتىم تۇسىرەدى. «؛ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ»؛ دەگەندەي, قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك الىپ, جەكە شاڭىراق كوتەرگەننەن كەيىن اتاجۇرتقا ءبىرجولا ات باسىن بۇرىپ, الماتىعا كەلىپ ورنىعادى. مىنە, وسى وقيعالاردىڭ ءبارى جازۋشىنىڭ ء«؛ىز»؛ بيوگرافيالىق حيكاياتىندا تولىقتاي قامتىلىپ, شەبەرلىكپەن كوركەمدەلگەن. اعامىزدىڭ جاتقان جەرى جايلى, توپىراعى تورقا, جانى جانناتتا بولسىن! توپىراق تۋعان جەردەن بۇيىردى. بىلە-بىلگەنگە بۇل دا ءبىر باقىت ەكەن عوي!

مىنە, وسى ەكى وقيعا مەنى قاتتى تولقىتتى, تەبىرەنتتى. بۇل تەك وسى كىسىلەردىڭ باسىنا عانا تۇسكەن قيىندىق ەمەس, سول جاقتاعى قانداس اعايىنداردىڭ ءبارىنىڭ بىردەي باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىق بولاتىن. ءتىپتى, كەرەك دەسەڭىز, ەرلى-زايىپتىلاردىڭ بىر-بىرىنەن ۇرىس-جانجالسىز اجىراپ قالعاندارى دا از بولمادى. قايسار قالامگەر قازاق حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن وسىنداي اۋىرتپالىقتاردى ءوز ومىرىمەن ساباقتاستىرىپ, جونىمەن ۇشتاستىرىپ, كوركەم سوزبەن ادەمى كەستەلەي بىلگەن. بۇل ەڭبەكتى قىتايداعى قازاقتاردىڭ سول كەزدەگى تاعدىر-تالايىن, تىنىس-تىرشىلىگىن, قوعامداعى ورىندارىن انىقتايتىن كىشىگىرىم ەنسيكلوپەيا دەسە دە بولادى. ويتكەنى بۇندا ارعى بەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ ادەبيەتى, مادەنيەتى, قالامگەرلەردىڭ ءومىرى مەن ەڭبەكتەرى, ءباسپاسوزى مەن باسپا ورىندارى جان-جاقتى سارالانىپ, قۇندى دا سالماقتى ويلار ايتىلعان.

«؛ماقالالار مەن رەفەراتتار»؛, «؛وچەركتەر, پورترەتتەر, ەستەلىكتەر»؛, «؛ەستەلىك, جازبالار»؛ ەڭبەكتەرىندە قارىمدى قالامگەر ۇلى جىبەك جولى, قازاقتىڭ ساۋدا تاريحى, باتىس قىتايداعى قازاق تاريحىنا قاتىستى ەجەلگى مۇراعاتتار, ەجەلگى قىتاي جازبالارىنداعى قازاق قالامگەرلەرى, ەجەلگى ەتنوستار مەن بۇگىنگى قازاقتار, دالا مادەنيەتى, ەجەلگى جازبالارداعى قازاق شەجىرەسى, قازاقتىڭ حاتكەرلىك تاريحى, ادەبي مۇرالار, التاي ميفتەرى, قازاق مادەنيەتى مەن ادەبيەتى, ايتىس ونەرى, ۇلتتىق ويىندار, حاندار مەن تورەلەر, ؛ باقسى-بالگەرلەر, يسلام مادەنيەتى, اباي, تاڭجارىق جولدىباەۆ, اقىت ءۇلىمجىۇلى, ارعىنبەك اپاشبايۇلى سىندى اقىندار, قۇربانعالي حاليدي سىندى عالىمدار جانە ءوزى ارالاس-قۇرالاس بولعان زامانداس قالامگەرلەر, زەرتتەۋشىلەر تۋرالى كوسەمسوزدىك شىعارمالارى توپتاستىرىلعان. ال «؛قابانباي شوقىسى تۋرالى اڭىز بەن اقيقات»؛, «؛قابانباي باتىر جانە ونىڭ جورىق ىزدەرى»؛, «؛ارقا جەرىندە قالعان اتا-بابا ىزدەرى»؛, «؛تولەگەتاي بابانىڭ باسىندا بولعان كۇندەر»؛, «؛قيال قاناتىندا»؛, «؛شىمكەنتتەن سىرعا دەيىن»؛, ؛ «؛بوعدا بويىندا وتكەن جىلدار»؛, «؛سەرگەلدەڭ»؛ سەركەلەرى»؛, «؛حان بوعدا شىڭىنان حان باتىر شىڭىنا دەيىن توعىزتاراۋ تولعاۋلارى»؛, ء«؛ۇرجاردان سەمەيگە دەيىن»؛, «؛مامىرسۋ بويىندا»؛, «؛اقىندار ەلىنىڭ اياسىندا وتكەن كۇندەر»؛, «؛بابا زيراتى باسىندا»؛ ەستەلىكتەرى مەن جولجازبالارى دا ەرەكشە شابىتپەن جازىلعان. قىزىقتى, قىزعىلىقتى, وقۋعا جەڭىل, باستاساڭ بولدى تەزىرەك اياقتاۋعا تىرىساتىن تارتىمدى تۋىندىلار.

مىنە, ءتىرى كەزىندە ءوز قالامىمەن-اق وزىنە ەسكەرتكىش ورناتىپ كەتكەن ءسوز زەرگەرى زەينوللا سانىك ارتىنا وسىنداي ولمەس-وشپەس, ۇمىتىلماس مول مۇرا قالدىرعان تالانتتى تۋىندىگەر. قالامگەر قالامىنان تۋعان كوركەم شىعارمالار, زەردەلى زەرتتەۋلەر مەن كوسەمسوزدەر قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە عانا ەمەس, الەمدىك اقىل-ويعا قوسىلعان سۇبەلى ەڭبەك, قوماقتى ۇلەس. جازۋشىنىڭ وسىناۋ كول-كوسىر ەڭبەگى مەن كوركەمدىك-ەستەتيكالىق الەمى جان-جاقتى زەرتتەپ-زەردەلەنۋى جانە ءوزىنىڭ لايىقتى باعاسىن الىپ, مارتەبەلى تۇعىرىنا قونۋى كەرەك.

زەينوللا سانىكتىڭ سانالى عۇمىرى دا, حالقى ءۇشىن ەتكەن ەسەلى ەڭبەگى دە بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاققا تاپتىرماس ۇلگى-ونەگە. سوندىقتان جازۋشىنىڭ وسىنداي ەلى ءۇشىن ەتكەن ەلەۋلى ەڭبەكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ, ەسىمىن ەل جادىندا ماڭگىگە قالدىراتىنداي, الماتى مەن نۇر-سۇلتان قالالارىنان جانە باسقا دا ەلدى مەكەندەردەن كوشە اتىن بەرۋ, ەسكەرتكىشىن ورناتۋ, مەرەيلى مەرەيتويلارىن مەملەكەتتىك دارەجە-دەڭگەيدە وتكىزۋ سەكىلدى قوعامدىق ءھام مادەني-ادەبي شارالار ۇيىمداستىرۋ كەرەك. ول بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ پارىزى مەن بورىشى ەكەنىن ەستە تۇتايىق, اعايىن!

ماقالانىڭ باس جاعىن ؛مىنا جەردەن وقۋعا بولادى

دۋمان رامازان,

جازۋشى-جۋرناليست

 ؛

"قامشى" سىلتەيدى
ىلمەك سوزدەر: زەينوللا سانىك

قاتە تاپساڭىز, قاجەتتى بولىكتى تاڭداپ ctrl+enter باسىڭىز.

پىكىر قالدىرۋ

پىكىر