الىپبيدەگى جەتىلدىرىلۋى ءتيىس تۇستار

قر پرەزيدەنتى ق.ك. توقاەۆ 2019 جىلى 21 قازاندا قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە بەكىتىلگەن ءالىپبيدى جەتىلدىرۋ جونىندە تاپسىرما بەرگەلى بەرى بىرنەشە ءالىپبي جوباسى تالقىلاندى. وسى جوبالار اراسىنان اكۋت, ۋملاۋت جانە ارالاس جوبا اتتى ءۇش نۇسقا ىرىكتەلىپ الىنىپ, 2020 جىلى 14 اقپاندا جالپىحالىقتىق تالقىعا ءتۇستى. ال 2020 جىلى 5 ناۋرىزدا بۇكىل قازاقستان بويىنشا, 10 ناۋرىز كۇنى الماتى قالاسىندا اتالعان ءۇش جوبادان تاڭدالىپ الىنعان ۋملاۋت نۇسقاسىن جەتىلدىرۋگە قاتىستى تالقىلاۋ جيىندارى ءوتتى.

بەكىتىلگەن ءالىپبيدى جەتىلدىرىلمەس بۇرىن, الدىمەن ي مەن ۋ-دىڭ دىبىسىن بىرىكتىرىپ نە اجىراتىپ جازۋ ماسەلەسى تۇبەگەيلى شەشىمىن تاپقانى ءجون ەدى. ونسىز ءالىپبي ماسەلەسىندە دە, ەملە ەرەجەلەرىن ءتۇزۋ ماسەلەسىندە دە قيىندىقتار كەزدەسە بەرمەك. بۇل ەكى ءارىپتىڭ دىبىستارىن بىرىكتىرىپ جازۋعا نەگىزدەلگەن ءالىپبي, ولاردى اجىراتىپ جازۋعا نەگىزدەلگەن الىپبيدەن وزگەشە بولۋى ءتيىس ەدى.

1. i) ي مەن ۋ-دىڭ دىبىسىن بىرىكتىرىپ جازار بولساق:

قازىرگى تالقىلانىپ وتىرعان نۇسقا ي مەن ۋ-دىڭ دىبىسىن بىرىكتىرىپ جازۋعا نەگىزدەلگەن ءالىپبي. ونى [ۋ] دىبىسىنا /u/ تاڭباسى, [ي] دىبىسىنا ء/ى/ تاڭباسى بەرىلۋىنەن جانە كەلتىرىلگەن مىسالدارىنان اڭعارۋعا بولادى. سونىمەن قاتار وسى نۇسقا بويىنشا سۋ, سۋۋ, كيىم, ءتيىن سەكىلدى سوزدەردى قۇرامىنداعى ي مەن ۋ-دىڭ دىبىستارىن تارقاتىپ جازار بولساق sūu (sūu), sūuyu (sūuyu) نەمەسە sūuūu (sūuūu), kıiım (kii̇im), tıiın (tii̇in) دەپ جازىلىپ, u-لار مەن i-لەر قاتار تىزىلمەك. كەزىندە الاش ارىستارى اراب گرافيكاسىندا ۇقساس تاڭبالاردىڭ قاتار تۇرۋىن «؛قازداي تىزىلگەن ۋاۋ-لار»؛ دەپ ۇناتپاعانى, ىقشامداۋدىڭ دا سول كەزدەردە باستالعاندىعى ءتىل تاريحىنان بەلگىلى.

 ؛ارتىقشىلىقتارىن ايتار بولساق:

1) ءبىر دىبىس &ndash؛ ءبىر تاڭبا ۇستانىمىنا نەگىزدەلۋى؛

2) جۋان داۋىستىلاردىڭ جىڭىشكە سىڭارلارى اكۋت ەمەس, ۋملاۋت ارقىلى اجىراتىلۋى؛

3) جوبا اۆتورلارى بۇل نۇسقانىڭ ارتىقشىلىعى رەتىندە ىقشامداۋ ءپرينسيپىن الدىعا تارتىپ وتىر.

بۇل نۇسقاعا قاتىستى ەسكەرتۋلەر:

1) [ي (ي)], ء[ى] دىبىستارىنا /i̇i/, /iı/ ۇقساس تىرەك تاڭبا بەرىلۋى:

قازاق تىلىندە ي مەن ءى ارىپتەرى ىرگەلەس كەلەتىن سوزدەر قاتارى كوپ بولعاندىقتان, [ي (ي)], ء[ى] دىبىستارىنا ۇقساس /i̇i/, /iı/ تىرەك ءارىپ بەرىلمەگەن ءجون. ناتيجەسىندە كيىم, ءيى ت.ب. كوپتەگەن سوزدەر kiım (ki̇im), iı (i̇i) دەپ, ەكى اي ء(ى) تاڭباسىنىڭ قاتار كەلۋى ارقىلى جازىلماق (الاش ارىستارىنىڭ «؛قازداي تىزىلگەن ۋاۋلار»؛ دەپ ءبىر تاڭبانىڭ قاتار كەلۋىن قۇپتاماعانى ءتىل تاريحىنان بەلگىلى).

2) [ى], ء[ى] دىبىستارىنىڭ تىرەك تاڭبالارى بىردەي بولماۋى:

 ؛[a] - ء[ا], [o] - ء[و], [ۇ] - ء[ۇ] دىبىستارىنا بەرىلگەن تاڭبالاردان بايقاعانىمىزداي جۋان داۋىستىلاردىڭ جىڭىشكە سىڭارلارىنا جۇيەلى تۇردە ۋملاۋت دياكريتيكاسى بەرىلگەن (/a/ - /ä؛/, /o/ - /ö؛/, /ū/ - /ü؛/). الايدا وسى جۇيەلىلىك [ى] مەن ء[ى] دىبىستارىنا كەلگەندە بۇزىلىپ كەتكەن (/y/ - /ı/).

3) [ى], ء[ى] دىبىستارىنىڭ تاڭباسى الىپبيدە رەتىمەن ورنالاسپاعان؛

4) ؛ [ي] جانە [ي] دىبىستارىنا ءبىر عانا /i̇i/ تاڭباسىن بەرۋ:

[ي] جانە [ي] دىبىستارىنا ءبىر عانا /i̇i/ تاڭباسىن بەرۋ سالدارىنان سايدا, ايدا سوزدەرى مەن سايدا, ايدا ەسىمدەرى aida, saida دەپ بىردەي جازىلماق. سونىمەن قاتار باييدى, كەييدى, موييدى سوزدەرى baiidy, keiidı, moiidy بولىپ, قوس اي ءارپى ارقىلى جازىلماق.

5) ء«؛بىر دىبىس &ndash؛ ءبىر تاڭبا»؛ قاعيداسىن ۇستانامىز دەپ, ديگرافتاردان ارىلعانىمىزبەن, ءبىر تاڭباعا بىرنەشە دىبىستىڭ جۇگى ارتىلىپ وتىر. وعان داۋىسسىز [ۋ] دىبىسى مەن جات سوزدەردەگى داۋىستى [ۋ] دىبىسىنا جانە [ىۋ], ء[ىۋ], [ۇۋ], ء[ۇۋ] قوسار دىبىستارىنا ءبىر عانا /u/ تاڭباسى بەرىلگەنىن, سونىمەن قاتار داۋىسسىز [ي] دىبىسى مەن جات سوزدەردەگى داۋىستى [ي] دىبىسىنا جانە [ىي], ء[ىي] قوسار دىبىستارىنا ءبىر عانا ء/ى/ تاڭباسى بەرىلگەنىن ايتۋعا بولادى. بايقاپ وتىرعانىمىزداي /u/ تاڭباسى التى دىبىسقا, ء/ى/ تاڭباسى ءتورت دىبىسقا ارقاۋ بولىپ وتىر.

6) ەملە ەرەجەلەر ءتۇزۋ كەزىندە قيىنشىلىقتارعا تاپ بولامىز:

qiyn (قيىن), jiyn (جيىن), suyr (سۋىر), siyr (سيىر), qiyr (قيىر), quyr (قۋىر) سەكىلدى ت.ب. سوزدەردىڭ قالاي بۋىنعا بولىنەتىنى, قالاي تاسىمالداناتىنى تۋرالى جاڭا ەملە ەرەجەلەرىن ايتىلماعان بولاتىن. بۇل ماسەلە تاعى دا قايتالانعالى تۇر. سونىمەن قاتار تۇركيا, فرانسيا, يتاليا ت.ب. ەل اتاۋلارى الدىڭعى ەملە ەرەجەلەرىندەگىدەي tü؛rkia, fransia, italia دەپ بەرىلەتىن سەكىلدى. مۇنداي جاعدايدا اتالعان ەل اتاۋلارىن قالاي بۋىنعا بولەر ەدىك؟ tü؛r-kia ما, tü؛rk-ia ما, tü؛r-ki-a ما؟ ياعني بۇل سوزدەردەگى ء/ى/ تاڭباسىنىڭ دىبىسى داۋىسسىز [ي] ما, ء[ىي] قوساردىبىسى ما, الدە شەتتىلدىك داۋىستى [ي] ما؟

ەسكەرتۋلەردى شەشۋ جولدارى:

1) ەگەر ءالىپبي ي مەن ۋ-دى بىرىكتىرىپ جازۋعا نەگىزدەلسە ءي-دىڭ ۇلكەنىن پەرنەتاقتاداعى نۇكتەسىز /i/ تاڭباسىمەن, كىشىسىن نۇكتەلى /i/ تاڭباسىمەن قالدىرعان ءجون. ال داۋىسسىز [ي] دىبىسىنا /jj/ تاڭباسىن بەرگەن دۇرىس بولماق. سوندا سايدا ايدا سوزدەرى sajda, ajda, ال سايدا, ايدا ەسىمدەرى aida, saida بولىپ تۇرلىشە جازىلماق. سونداي-اق باييدى, كەييدى, موييدى سوزدەرى دە bajidy, kejidı, mojidy دەپ جازىلىپ, ەكى اي ء/ى/ تاڭباسى قاتار كەلمەيتىن بولادى.

2) نەگىزدەمەنىڭ ءبىرىنشى پۋنكتىندە «؛جاڭا الىپبيدە داۋىستى دىبىستاردىڭ جىڭىشكە سىڭارىن بەلگىلەۋشى دياكريتيكالىق تاڭبا رەتىندە ۋملاۋت الىندى»؛ دەپ تۇر. جۋان [ى] دىبىسىنا /y/ تاڭباسى بەرىلگەن جاعدايدا, ونىڭ جىڭىشكە سىڭارى ء[ى] دىبىسىنا ۋملاۋتتى /ÿ؛/ تاڭباسى سۇرانىپ تۇر ەمەس پە؟! مىسالى, ىس &ndash؛ ys, ءىس &ndash؛ ÿ؛s, تىس &ndash؛ tys, ءتىس &ndash؛ tÿ؛s, تىڭشىلىق &ndash؛ tyŋşylyq, تىرشىلىك &ndash؛ tÿ؛rşÿ؛lÿ؛k. بۇل جاعدايدا [ي (ي)], ء[ى] دىبىستارىنىڭ دا تىرەك تاڭبالارى (i̇i/iı) تۇرلەنىپ, كيىم, ءيى سوزدەرى kiÿ؛m (ki̇ÿ؛m), iÿ؛ (i̇ÿ؛) دەپ, ۇقساس تاڭبانىڭ قاتار كەلۋىنە جول بەرىلمەيتىن بولادى. تيىن - tiyn بولعاندا, ءتيىن - tiÿ؛n بولماي ما؟! ارينە كوزگە وعاش كورىنگەنىمەن, جوعارىداعى ەرەجە وسىنى تالاپ ەتىپ وتىر. ال ءالىپبي اۆتورلارى بۇل وعاش كورىنىستەن قاشقاقتاۋ ءۇشىن, وزدەرى تۇزگەن ەرەجەنى وزدەرى ورىنداماي وتىر. سونداي-اق قازاق كيريل الىپبيىندە [i] دىبىسىنا ء/ى/ تاڭباسى بەرىلىپ كەلگەندىكتەن, لاتىن گرافيكاسىنان دا /i/ تاڭباسى بەرلىلگەنى دۇرىس سەكىلدى كورىنەدى. الايدا بۇل, شىنداپ كەلگەندە, كيريلدەگى /ۋ/ تاڭباسىن لاتىن گرافيكاسىنداعى اكۋتتى /ý؛/ تاڭباسىنا اۋىستىرعانعا ۇقساس قۇبىلىس بولۋى مۇمكىن. ؛ ؛

3) [ج] دىبىسىنا /ȥȥ/ تاڭباسىن بەرۋ پەرنەتاقتاداعى بوس تاڭبالاردى پايداعا جاراتا الماۋدى بىلدىرمەك. ياعني [ي] دىبىسىنا /jj/ تاڭباسىن بەرگەن جاعدايدا [ج] دىبىسىنا وزگە تۇركى تىلدەرىندەگىدەي, پەرنەتاقتاداعى /س/ تاڭباسى وزىنەن-وزى سۇرانىپ تۇر جانە كەيبىرەۋلەر كەرەك ەتىپ جۇرگەن الىپبيدەگى abc رەتى دە ساقتالادى. 1931 جىلعى الىپبيدە دە [ج] دىبىسىنىڭ تىرەك تاڭباسى وسى /سس/ تاڭباسى بولعان, (ياعني ول كەزدە [ج] دىبىسىنا /ç؛ç؛/ تاڭباسى بەرىلگەن بولاتىن). ال الىپبيگە [چ], [س] دىبىستارىن ەنگىزۋ دەگەنىمىز جات سوزدەردى ورىس ورفوگرافياسىنان تىكەلەي ترانسليتەراسيالاۋعا جول اشىپ, ورىس تىلىندەگى دىبىستاۋى بويىنشا ايتۋدى جالعاستىرا بەرەمىز دەگەنگە سايادى. بۇل ەكى دىبىسقا ارنايى تاڭبا بەرگەننەن, كيريلدە قالا بەرگەن ارتىق.

4) [ڭ] دىبىسى دياكريتيكانىڭ سانىن ازايتۋ ماقساتىندا 1931 جىلعى الىپبيدەگىدەي /ŋ/ تاڭباسىمەن قالا بەرگەنى ءجون.

5) كوپتەگەن ارىپتەستەر ءالىپبيدىڭ وسى نۇسقاسىنداعى [ۋ] دىبىسىنا /w/ تاڭباسىن, [ي (ي)] دىبىسىنا /y/ تاڭباسىن بەرۋدى ۇسىنىپ ءجۇر. بۇل نۇسقادا ي مەن ۋ-دى بىرىكتىرىپ جازۋعا نەگىزدەلگەندىكتەن جانە /y/, /w/ تاڭبالارى الەمدىك تاجىريبەدە داۋىسسىز دىبىستارعا ءتان بولعاندىقتان, ي مەن ۋ-عا بۇل ەكى تاڭبانى بەرۋ قيسىنعا كەلمەيدى. ونداي جاعدايدا سۋ, بۋ سوزدەرى sw, bw دەپ, كي, بي سوزدەرى ky, by دەپ جازىلماق. بۇل دەگەنىمىز سۇر, بۇر سوزدەرىن سر, بر, ياعني sr, br دەپ, كىر, ءبىر سوزدەرىن كر, بر, ياعني kr, br دەپ جازعانمەن بارابار بولماق.

6) ءالىپبي اۋىستىرۋداعى نەگىزگى ماقساتتارىمىزدىڭ ءبىرى ءتىلىمىزدى كەڭەس كەزىندە ءماجبۇرلى تۇردە ەنگىزىلگەن دىبىستاردان تازارتۋ دەسەك, بۇل نۇسقادان /ۆ/ ءارىپىن الىپ تاستاعان ءجون. بۇل دىبىستىڭ تاڭباسى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ توتە جازۋىندا دا, توتە جازۋ نەگىزىندە جاسالعان 1931 جىلعى لاتىننەگىزدى قازاق الىپبيىندە دە بولماعان. شەتتىلدىك سوزدەردەگى [ۆ] دىبىسىن قازاق تىلىنە داۋىسسىز [ۋ] دىبىسى جانە ىڭعايىنا قاراي [ب], [پ] دىبىستارىمەن دە يگەرۋگە بولاتىنى بەلگىلى.

iى) ي مەن ۋ-دىڭ دىبىسىن اجىراتىپ جازار بولساق:

ەگەر عالىمدارىمىز ي مەن ۋ-دىڭ دىبىسىن اجىراتىپ جازۋعا كەلىسەر بولسا, ونداي ءالىپبي جوباسى ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا جاسالعان جانە ول بىر-ەكى جىلدىڭ ەمەس بىرنەشە جىلدىق ەڭبەكتىڭ جەمىسى. ايتا كەتۋ كەرەك, ەسكى قىپشاق تىلىندە, قازىرگى تۇركى تىلدەرىندە قازاق تىلىندەگى [ىي], [ۇۋ], ء[ىي] قوساردىبىستارىنىڭ بالامالارى اجىراتىلىپ جازىلادى. مىسالى سيىر ءسوزىن ەسكى قىپشاق تىلىندە سىيىر, قاراقالپاق تىلىندە sıyır, قىرىم تاتارلارى sıyır, sığır, ؛ قۇمىق, نوعاي تىلدەرىندە سىيىر, باشقۇرت تىلىندە ھىيىر, تۇرىك تىلىندە sığır, inek, وزبەك تىلىندە sigir, تۇركىمەن تىلىندە sygyr, ۇرىم تىلىندە سىگىر دەپ جازادى. ال سۋ ءسوزى ەسكى قىپشاق تىلىندە سۇۋ, باشقۇرت تىلىندە ھىۋ, قىرعىز, قاراشاي-بالقار تىلدەرىندە سۋۋ, قارايىم, قىرىم تاتار, قۇمىق, نوعاي تىلدەرىندە سۋۆ, وزبەك تىلىندە suv, تۇركىمەن تىلىندە suw, قاراقالپاق تىلىندە سۋў, توفا, شور, حاكاس تىلدەرىندە سۋع, شۋۆاش, ياكۋت تىلدەرىندە ۋۋ (ۇۋ) دەپ, ينە ءسوزى ەسكى قىپشاق تىلىندە ىگنە, قىرعىز, نوعاي, قاراشاي-بالقار تىلدەرىندە يينە, قاراقالپاق, قىرىم-تاتار تىلىندە iyne, ازەربايجان تىلىندە iynə, وزبەك تىلىندە igna, تۇرىك تىلىندە iğne, تۇركىمەن تىلىندە iňňe, ۇيعىر تىلىندە يىڭنە [ييڭنە], شور تىلىندە ينگە, يت ءسوزى ەسكى قىپشاق تىلىندە ءىيت, قاراقالپاق تىلىندە iyt, نوعاي تىلىندە ييت, ۇيعىر تىلىندە ئىت ء[ىيت], ۇرىم تىلىندە ييت, توفا تىلىندە ىت دەپ جازىلادى. بايقاپ وتىرعانىمىزداي قازاق تىلىندەگى سيىر, سۋ, ينە, يت سوزدەرىندەگى ىي, ۇۋ, ءىي قوساردىبىستارىنىڭ بالامالارى وزگە تۇركى تىلدەرىنىڭ ەشقايسىسىندا ىقشامدالماي تارقاتىلىپ جازىلادى.

جوبا اۆتورلارى بۇل نۇسقانىڭ ارتىقشىلىعى رەتىندە قازاق ءسوزىنىڭ ۇندەسىم اۋەزى, مورفەم قۇرامى, بۋىن تۇرقى, تاسىمال جىگى, سويلەۋ ىرعاعى تولىق ساقتالاتىندىعىن ايتىپ وتىر.

كەي ارىپتەستەرىمىز ي مەن ۋ-دىڭ دىبىسىن تارقاتىپ جازار بولساق, سوزدەردىڭ تۇرقى سوزىلىپ كەتەتىنىن بۇل ءالىپبيدىڭ كەمشىلىگى رەتىندە ايتىپ ءجۇر.

 ؛

دەگەنمەن بۇل الىپبيگە دە ءوز تاراپىمىزدان ەسكەرتۋلەر مەن ۇسىنىستارىمىز بار. ەندى سولارعا توقتالا كەتسەك:

1) جوعارىدا ايتقانىمىزداي, ءالىپبي اۋىستىرۋداعى نەگىزگى ماقساتتارىمىزدىڭ ءبىرى تىلىمىزگە ءماجبۇرلى تۇردە ەنگەن كىرمە دىبىس تاڭبالاردان قۇتىلۋ دەسەك, بۇل نۇسقادان /چ/, /ۆ/ ارىپتەرىن الىپ تاستاعان ءجون. [چ] دىبىسى تىلىمىزگە [ش] بولىپ, [ۆ] دىبىسى ىڭعايىنا قاراي [ب], [ۋ], [پ] بولىپ يگەرىلەتىنى بەلگىلى. مىسالى, ءبىر عانا چينوۆنيك سوزىندەگى [چ], [ي], [و], [ۆ], [ي] دىبىستارى تىلىمىزگە [ش], [ە], [ە], [ۋ], ء[ى] تۇرىندە يگەرىلىپ, بۇل ءسوز شەنەۋىنىك دەپ ايتىلادى. ءتىپتى يگەرىلگەننەن كەيىنگى [ۋ] مەن [ن] دىبىستارىنىڭ اراسىندا ەستىلەتىن ء[ى] دىبىسىنىڭ تاڭباسى دا جازىلادى.

2) وسى نۇسقادا داۋىسسىز [ۋ] دىبىسىنا بەرىلگەن /w/ ءارپى ؛ كەيبىرىمىزگە تۇرپىدەي كورىنىپ ءجۇر. ءبىرىنىڭ ءۋاجى اقىلعا قونىمدى بولسا, ەندى بىرەۋلەرى ورىنسىز ءۋاج ايتىپ ءجۇر. ءبىزدىڭ ويىمىزشا, بۇل تاڭبانى وزگە تاڭباعا اۋىستىرۋ قاجەت بولىپ جاتسا, داۋىسسىز [ۋ] دىبىسىنا 1931 جىلعى الىپبيدەگىدەي /v/ تاڭباسىن بەرگەن ءجون.

3) ء/ى/ تاڭباسىنا قاتىستى ء«؛تول سوزدەردە &ndash؛ ءى, كىرمە سوزدەردە &ndash؛ ي بولادى»؛ دەگەن ەسكەرتۋ ارقىلى ءبىر عانا ء/ى/ تاڭباسىنا تابيعاتى بولەك ەكى دىبىس بەرىلىپ وتىر, سونىمەن قاتار /u/ تاڭباسىنا قاتىستى ء«؛تول سوزدەردە &ndash؛ ۇ, كىرمە سوزدەردە &ndash؛ ۋ بولادى»؛ دەگەن ەسكەرتۋ ارقىلى ءبىر عانا /u/ تاڭباسىنا تابيعاتى بولەك ەكى دىبىس بەرىلىپ وتىر.

4) [ۇ] جانە ء[ى] دىبىستارىنا قاتەر تونگەلى تۇر:

ەگەر كەڭەس كەزىندەگى عالىمدار «؛/ۋ/ ارپىمەن ءتول سوزدەردەگى [ۇ] دىبىسىن دا (ۋلت, تۋل, تۋر, نۋرسۋلتان), كىرمە سوزدەردە كەزدەسەتىن داۋىستى [ۋ] دىبىسىن دا (ۋنيۆەرسيتەت, پروكۋراتۋرا) تاڭبالايمىز»؛ دەپ, ءتول [ۇ] دىبىسى مەن كىرمە [ۋ] دىبىسىنا ءبىر عانا /ۋ/ تاڭباسىن بەرگەندە قازىرگى قازاق ءتىلى وزگە تۇركى تىلدەرى سەكىلدى [ۇ] دىبىسىنان ايىرىلىپ قالار ەدى. سول سياقتى «؛/ي/ ارپىمەن ءتول سوزدەردە ء[ى] دىبىسى (يني, كيم, تيل, دين) جانە كىرمە سوزدەردە [ي] دىبىسى (مينيستر, ينتەرنەت) تاڭبالانادى»؛ دەپ, ءتول ء[ى] دىبىسى مەن كىرمە [ي] دىبىسىنا ءبىر عانا /ي/ تاڭباسىن بەرگەندە, قازىرگى قازاق ءتىلى وزگە تۇركى تىلدەرى سەكىلدى ء[ى] دىبىسىنان ايىرىلىپ قالار ەدى. سوندىقتان ۇسىنىلعان الىپبيدەگى بۇل ەسكەرتۋدى «؛كىرمە سوزدەر قازاق تىلىنە تولىعىمەن يگەرىلىپ جازىلادى»؛ دەپ اۋىستىرىپ, كىرمە سوزدەردىڭ ءبارىن قازاق تىلىنە يگەرىپ العان ءجون.

بۇل نۇسقادا الدىڭعى نۇسقاداعى اتالعان كەمشىلىكتەردىڭ كوپشىلىگى كەزدەسپەيدى دەۋگە بولادى. مىسالى:

بۇل ءالىپبي بويىنشا كيىم, ءيى ت.ب. سوزدەر kiyim (ki̇yi̇m), iyi (i̇yi̇) ت.ب. دەپ جازىلماق, ياعني قاتار جازىلاتىن اي ارىپتەرىنەن قۇتىلامىز؛

جۋان داۋىستىلاردىڭ جىڭىشكە سىڭارلارىنا ۇقساس تىرەك تاڭبا بەرۋ جۇيەلىلىگى (a- ä؛, o-ö؛, u-ü؛, ı-i) ساقتالادى. مىسالى, ىس &ndash؛ ıs, ءىس &ndash؛ is, تىس &ndash؛ tıs, ءتىس &ndash؛ tis, تىڭشىلىق &ndash؛ tıŋşılıq, تىرشىلىك &ndash؛ tirşilik؛

سايدا, ايدا سوزدەرى sayda, ayda, ال سايدا, ايدا ەسىمدەرى aıyda, saıyda (نەمەسە تىلىمىزگە يكەمدەپ ayıyda, sayıyda) دەپ تۇرلىشە جازىلادى. سونىمەن قاتار باييدى, كەييدى, موييدى سوزدەرى bayıydı, keyiydi, moyıydı بولىپ, قوس اي ءارپىنسىز جازىلادى؛

qiyn (قيىن), jiyn (جيىن), suyr (سۋىر), siyr (سيىر), qiyr (قيىر), quyr (قۋىر) سەكىلدى ت.ب. سوزدەردى بۋىنعا ءبولۋ, تاسىمالداۋ ماسەلەسى شەشىلەتىن بولادى. ياعني قيىن قيىن, جيىن, سۋىر, سيىر, قيىر, قۋىر سەكىلدى سوزدەر qıyın, jıyın, suvır, sıyır, qıyır, quvır دەپ جازىلىپ, qı-yın, jı-yın, su-vır, sı-yır, qı-yır, qu-vır دەپ بۋىنعا بولىنەدى. ال تۇركيا اتاۋى tü؛rkiya دەپ جازىلىپ, tü؛r-ki-ۋa دەپ بۋىن جىگى اجىراتىلادى (بالكىم تۇركيانى «؛tü؛rkiyە»؛ دەپ بەيىمدەرمىز).

/ى/ جانە /u/ تاڭبالارىنا قاتىستى ەسكەرتۋدى «؛كىرمە سوزدەر قازاق تىلىنە يگەرىلىپ جازىلادى»؛ دەپ وزگەرتەر بولساق ؛ ء«؛بىر دىبىس &ndash؛ ءبىر تاڭبا»؛ قاعيداسىنا قوسا ء«؛بىر تاڭبا &ndash؛ ءبىر دىبىس»؛ قاعيداسىن دا ۇستاناتىن بولامىز؛

عالىمدار اراسىندا ءالىپبيدى ديگرافسىز, دياكريتيكالىق بەلگىلەرسىز ء«؛بىر دىبىس &ndash؛ ءبىر تاڭبا»؛ ۇستانىمىندا بولۋىن ءجون كورىپ جۇرگەندەر بار. ونداي ءالىپبي قاجەت بولىپ جاتسا 1931 جىلى قۇراستىرىلىپ ون شاقتى جىل قولدانىستا بولعان, ي مەن ۋ-دىڭ دىبىسىن تارقاتىپ جازۋعا نەگىزدەلگەن لاتىن گرافيكالى قازاق ءالىپبيىن ازداعان وزگەرىستەر ارقىلى جاڭعىرتۋعا بولادى. ول تۋرالى «؛1931 جىلعى ءالىپبيدى جاڭعىرتساق»؛ اتتى كىشىگىرىم ماقالا جازعان بولاتىنبىز. بۇل ءالىپبيدىڭ ەڭ ۇلكەن ەرەكشەلىگى قازاق ءالىپبيىنىڭ اتاسى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ توتە جازۋىنان تىكەلەي اۋىستىرىلعاندىعى دەۋگە بولادى.

ورتا عاسىرلاردا حالىقارالىق ءتىل دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن قىپشاق تىلىنەن ورىس تىلىنە كوپتەگەن سوزدەرى ەندى. قازىرگى ورىس تىلىندە ق, ع, ى, ۇ, ءۇ, ءو, ءى ت.ب. سەكىلدى قىپشاق تىلىنە ءتان دىبىستار بار ما؟ جوق ارينە. ءتىپتى داۋىسسىز ۋ دا جوق. جات سوزدەردى ءتۇپنۇسقا تىلدەگى دىبىستالۋى بويىنشا قابىلداۋ ءتىلدىڭ دامۋ ۇدەرىسى بولسا, ءقازىر ورىستار ءتىلىن قىپشاق تىلىنە ءتان ق, ع, ى, ۇ, ءۇ, ءو, ءى دىبىستارىمەن دامىتىپ الار ەدى. اراب ەلدەرىنە فرانسۋزدار دا, اعىلشىندار دا, يتالياندار دا يسپاندار دا, تۇرىكتەر دە, قالا بەردى قىپشاقتار دا ىقپال ەتىپ, اراب تىلىنە وسى حالىقتاردىڭ تىلىنەن قانشاما سوزدەر, تەرميندەر ەندى. كەيبىرىنەن ءالى دە ەنىپ وتىر. سول سوزدەردىڭ بارلىعى اراب تىلىنە تولىق يگەرىلدى, ءالى دە يگەرىلىپ وتىر. سوندىقتان دا كىرمە سوزدەر ءۇشىن داۋىستى [ي] جانە [ۋ] دىبىستارىنىڭ تاڭباسىن الىپبيگە ەنگىزبەگەن ءجون.

الدىمەن كەيبىر كىرمە دىبىستاردىڭ تاڭباسىنان قۇتىلىپ, ي مەن ءۋ-ارپى بار كىرمە سوزدەردى ورىس نە اعىلشىن ورفوگرافياسى بويىنشا جازا تۇرايىق, كەيىن رەتتەپ الارمىز دەۋ ۇلكەن قاتەلىك. حالىق باستاپقى كەزدە نەگە ۇيرەنسە, سوعان داعدىلانادى. ال داعدىنى وزگەرتۋ قيىننىڭ قيىنى, ياعني ونى وزگەرتۋ ءۇشىن گرافيكانى قايتا وزگەرتۋگە تۋرا كەلۋى مۇمكىن. قورىتا ايتارىمىز, ۇلتتىق ءتىلىمىزدى بارىنشا قورعاپ قالعىمىز كەلسە, قاي نۇسقانى قابىلداساق تا, كىرمە سوزدەردى تولىعىمەن يكەمدەيتىن ءالىپبي قابىلدايىق. ءقازىر وعان ۇلكەن مۇمكىندىك بولىپ وتىر. ءبىر-اق رەت بەرىلەتىن مۇمكىندىكتى جىبەرىپ الماۋعا بارىمىزدى سالايىق.

قالدىباي ارىستانبەكۇلى قىدىرباەۆ

نۇر-مۇباراك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوسەنتى