قىزاي انا قايدا جەرلەنگەن؟ (جالعاسى)

2009 جىلدىڭ مامىراجاي مامىر ايىنىڭ 27 جۇلدىزى مەن ياعني رايىس اريپجانۇلى, جاقىپ ءجۇنىسۇلى جانە جاڭاتاي حابدىكارىمۇلى ۇشەۋىمىز الماتىدان اتتانىپ تالدىقورعان, قىزىلاعاش, جانسۇگىروۆ, سارقان, ءۇشارال, الاكول, جاربۇلاق, ءۇرجار, اياگوز, اقسۋات, زايسان قاتارلى جەرلەردى ارالاپ, قىزاي تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن تىڭ مالىمەتتەردى جيىپ ءارى حاتقا ءتۇسىرىپ, سول جىلدىڭ 4 ماۋسىمى الماتىعا قايتا ورالعانبىز. ەندى سول ساپاردان تولىق مالىمەت بەرگەندى ءجون كورىپ وتىرمىز.

(جالعاسى, باسىن ؛مىنا ؛جەردەن وقي الاسىز)

ال ەندى جەر اتتارىنا كەلەر بولساق, مىنا جايپاقتىڭ بەرگى جاعىنداعى بۇقارباي, ەدىلباي, شاپان دەگەن جەر اتتارىنىڭ بارلىعى قىزاي ادام اتتارىمەن اتالعان. ونىڭ شىعىس جاعىنداعى بۇلاقتى قىستاۋىندا قونىسباي دەگەن قىزايدىڭ اتىمەن قونىسباي اتالىپتى. ال مىنا جاقتاعى قىستاۋلىقتاعى قازىمبەت, جولىمبەت دەگەن جەر اتتارى دا قىزاي كىسىلەردىڭ اتتارىمەن اتانىپ كەلەدى. اقشا, شەگەدەك دەگەن جەر اتتارى دا قىزاي ادامدارىنىڭ اتتارىمەن اتانعان.

"مىڭ ەستىگەننەن ءبىر كورگەن ارتىق" دەگەندەي 2009 جىلدىڭ 30 مامىرىندا تاڭەرتەڭ اۋەلگى جوسپارىمىز بويىنشا شاعىراي جانە سىبانباي بي بابالارىمىزدىڭ جاتقان جەرىن ىزدەپ تاۋىپ, سۋرەتكە ءتۇسىرىپ, قۇران وقىپ قايتۋ ءۇشىن جالاڭاش كولدى بەتكە الىپ جولعا شىقتىق. جەر جاعدايىن جاقسى بىلەتىن راحات ءومىرحانۇلىن جولباسشى ەتىپ سايلاپ الدىق. ەكى ساعاتتاي جول ءجۇرىپ, ىرعايلى وزەنى قاتارلى جەرلەردى باسىپ ءوتىپ, جاناحمەت اقساقال ايتقان بەلگى بويىنشا شاعىراي اتانىڭ بەيىتىن جالاڭاش كولىنىڭ ماڭىنان تاپتىق. جاناحمەت اقساقال ايتقانداي كۇمبەزدىڭ تاستارى قاز قاتار ءتىزىلىپ جاتىر. شاعىراي باباعا ارناپ قۇران باعىشتادىق تا, سىبانباي ءبيدىڭ كۇمبەزىن ىزدەۋگە كەتتىك.

قابىرلار شوعىرىنىڭ شىعىس-وڭتۇستىك جاعىندا بۇرىن قىزايلار قونىستانعان كۇل توككەن جەر-شاعىرايدىڭ قىزىل سايى, تالدىبۇلاق دەگەن قونىستار بولعان ەكەن. جالاڭاش كولىنەن شىعىسقا قاراي 2-3 شاقىرىمداي جاعالاپ جۇرگەن سوڭ, تال مەن جيدە, قاراعان مەن قامىس تەڭ وسكەن كول جاعاسىنان سىبانباي ءبيدىڭ كۇمبەزىن ارەڭ ىزدەپ تاپتىق. جاناحمەت اقساقال ايتقانداي بىلتىر بارعان باۋىرىمىز شاعىراي بابانىڭ باسىنا قوياتىن بەلگى تاستى سىبانباي ءبيدىڭ باسىنا قويىپ كەتىپتى. قالىپتى ادەتىمىز بويىنشا ءارۋاققا ارناپ قۇران وقىپ, دۇعا تىلەدىك. كۇمبەزدىڭ جالپى كورىنىسىن فوتو سۋرەتكە الىپ, كەسكىنگە ءتۇسىرىپ, ولشەپ-سىزىپ, قاعازعا ءتۇسىرىپ الدىق.

تۇس اۋا جالاڭاش كولى مەن الاكولدىڭ قاق ورتاسىنان تۋرا تەرىستىكتى بەتكە الىپ, الاكولدىڭ سولتۇستىك جاعاسىمەن جاعالاي جۇردىك. شاماسى 25 كم جۇرگەندە الاكولدىڭ سول جاق جاعالاۋىنان شاعىن كۇمبەز كورىندى. بۇل ءبىز اياگوزدىڭ ايقىز اۋىلىندا كورگەن كۇمبەزبەن ۇقساس پىشىندەگى, جارتىلاي قۇلاعان شاعىن كۇمبەز ەكەن. توڭىرەگىندەگى اعاشتارعا قىزىلدى-جاسىلدى شۇپەرەكتەر مەن ايەلدەردىڭ جاۋلىقتارى بايلانىپتى. سۋرەتى تومەندەگىدەي:

اڭىرىپ تۇرىپ قالدىق. بۇل كىمنىڭ كۇمبەزى؟ بۇل اراعا الدە بىرەۋلەردىڭ كەلىپ زيارات ەتىپ جۇرگەنى بايقالىپ تۇر. شاماسى ءبىر شاقىرىمداي جەردە مالشىنىڭ ءۇيى بار ەكەن. ۇيگە باردىق. ۇيدە ەشكىم جوق. بىلەيىك دەگەنىمىز بۇل كۇمبەزگە كىمدەردىڭ كەلىپ جۇرگەنى ەدى. الاكول وڭىرىنە ءبىز كەلۋدەن 2 جىل بۇرىن ياعني 2007 جىلدارى تالدىقورعاننان ءبىر كىسىلەر كەلىپ ءجۇر ەكەن دەگەندى ەستىگەنبىز. سۇراي-سۇراي ول كىسىنى دە تاپتىق. ساپاردان قايتقان جولىمىزدا تالدىقورعاندا ول كىسىمەن دە جولىقتىق. ول تالدىقورعان قالاسى, ەركىن اۋىلى, قۇرمانعازى كوشەسى, 68 ۇيىندە تۇراتىن كۇلسارا بەردىبەكقىزى نامازباەۆا بولىپ شىقتى. امان-ساۋلىق سۇراسىپ بولعاننان سوڭ ەكەۋ ارا بولعان سۇحبات تومەندەگىشە ءوربىدى:

&ndash؛ مەن جاقىپ ءجۇنىسۇلى دەگەن تاريحشىمىن. قىزاي تاريحىن زەرتتەۋمەن اينالىسامىن. ەستۋىمشە ءسىز ەكى رەت قىزاي انا بەيىتىنە زيارات جاساۋدى ۇيىمداستىرىپسىز. سىزدەر قاي وڭىردەگى بەيىتكە باردىڭىزدار؟

&ndash؛ ءبىز الاكول مەن جالاڭاش كول اراسىنان سەمەي جاققا ءوتىپ, شاماسى 25 كم جۇرگەندە قولدىڭ سول جاعىنداعى ياعني الاكولدىڭ شىعىس جاق جاعالاۋىنداعى كۇمبەزگە باردىق.

&ndash؛ وندا بايلانعان ءتۇرلى-تۇستى شۇپەرەكتەردى سىزدەر بايلادىڭىزدار ما؟

&ndash؛ ءيا, ءبىز بايلادىق. مەن ءبىرىنشى رەت 2007 جىلدىڭ كوكتەمىندە ميكرواۆتوبۋسپەن جورا-جولداستارىمدى اپاردىم(اۋليە باسىن ارالاپ ءتاۋاپ ەتۋشىلەر توبى-اۆتور). 2007 جىلدىڭ كۇزىندە ەكىنشى رەتكى زياراتىمىزدى ۇيىمداستىردىق. ساپارىمىزعا قىتايدىڭ قۇلجا وڭىرىنەن كەلگەن, رۋى قىزاي ەكى قانداسىمىز قاتىستى. (ونىڭ ءبىرى كۇنەستەن تۋىسشىلاپ سارقانعا كەلگەن كەلىنشەك. كۇنەسكە قايتىپ بارعاننان سوڭ مەن «؛قىزاي انا»؛ بەيىتىنىڭ باسىنا بارىپ زيارات ەتىپ كەلدىم دەپ سول وڭىردەگى ەلدى شۋلاتقان) ول ەكەۋى بىزگە سارقاننان قوسىلدى.

&ndash؛ ءبىز قىتايدا جاتىپ «؛قىزاي انانىڭ»؛ بەيىتى تابىلىپتى دەگەندى ەستىدىك. ونداعى ەل شۋلاپ جاتىر. وسى ءىستىڭ ناقتى جاعدايىن ۇعىسايىق دەپ جولعا شىقتىق. سۇراي-سۇراي ءسىزدى دە تاپتىق. سىزدەر «؛قىزاي انا»؛ كۇمبەزى دەپ بارىپ جۇرگەن كۇمبەزگە ءبىز دە بارىپ, زەتتەپ قايتتىق. قاي نەگىزدە ول كۇمبەزدى «؛قىزاي انانىڭ»؛ كۇمبەزى دەپ تانىدىڭىزدار؟

&ndash؛ قازاقستاننىڭ «؛دوستىق»؛ تەمىر جول بەكەتىن بەلەسىزدەرمە؟

&ndash؛ ءيا, بىلەمىز.

&ndash؛ سوندا سارا اتتى كورىپكەل قىز تۇرادى. سول قىز بىزگە كورسەتىپ بەردى. ول قىز ايان ارقىلى كوپتەگەن ادامداردىڭ جاتقان جەرلەرىن تاۋىپ بەرىپتى. ءبىز سول قىزعا جۇگىندىك.

&ndash؛ سارانىڭ تەلەفونىن بىلەسىڭ بە؟

&ndash؛ جوق, بىلمەيمىن. دوستىق اۋىلىنا بارساڭدار ەلدىڭ ءبارى بىلەدى.

&ndash؛ سىزگە كوپ-كوپ راحمەت!

اڭگىمەمىز وسىمەن ءبىتتى. كۇلساراعا راحمەتىمىزدى ايتتىق. مىنە وسىمەن جوعارىدا ايتقان «؛قىزاي انا»؛ كۇمبەزىنىڭ سىرى شەشىلدى.

بىز الاكولدىڭ سولتۇستىك جاعىن جاعالاي جىلجىپ كەلەمىز. الدا تاعى ءبىر كونە كۇمبەزدىڭ قالدىعىن تاپتىق. وتە ەرتە زامان كۇمبەزى ەكەندىگى كوزگە ۇرىپ تۇر. ءبىز «؛قىزاي انانىڭ»؛ كۇمبەزى وسى بولۋى مۇمكىن دەگەن ويدا قالدىق. باسقا كۇمبەزدەردەن ەرەكشەلىگى بۇل كۇمبەز ءتورت بۇرىشتى. ۇزىندىعى &ndash؛ 7 م, ەنى ؛&ndash؛ 6.4 م, بيىكتىگى ؛&ndash؛ 1.4 م. تۇپ-تۋرا بەيىتتىڭ ۇستىنەن تال, قوڭىراۋلى شەڭگەل وسكەن. سۋرەتى:

جوعارىداعى كۇمبەزدەن سولتۇستىك باتىسقا قاراي 2-3 كم جۇرگەندە تاعى ۇلكەن كۇمبەز كەزىكتى. اينالماسى &ndash؛ 36 م. قابىرعاسىنىڭ قازىرگى قالىڭدىعى ؛&ndash؛ 1.5 م. ءبىز كورگەن كۇمبەزدەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنى, توبەسى تۇسپەگەن جالعىز وسى بولدى.

سونىمەن الاكولدىڭ جاعاسىنان سەمەي جاققا باراتىن ۇلكەن جولعا شىقتىق. ءتۇس اۋا شىعىس قازاقستان وبلىسىنا قاراستى جاربۇلاق اۋىلىنا كەلىپ جەتتىك. ول ارادان سۇراستىرا ءجۇرىپ, مۇقامەتحان دايىرحانۇلى قۇرمانباەۆ اتتى اۋىل اقساقالىن تاپتىق. «؛جىلقى كىسىنەسكەنشە, ادام سويلەسكەنشە»؛ دەگەندەي, ءوزىمىزدى تانىستىرىپ, شارۋامىزدى ايتتىق. مۇقامەتحان اعا(رۋى قاراكەرەي, ونىڭ ىشىندە مامبەت ەكەن) كورگەن-بىلگەنىن بىزگە بۇكپەسىز بايانداپ بەردى:

جاقىپ اعا:

&ndash؛ قىزاي انانىڭ بەيىتى تۋرالى نە بىلەسىز؟

مۇقامەتحان اعا:

&ndash؛ ول كونە تاريح قوي. ناقتى ەشتەمە ايتا المايمىن. ءبىر كىسىلەردىڭ وسى الاكولدىڭ ءبىز جاق جاعاسىنا كەلىپ ءنازىر بەرىپ جۇرگەنىن ەستىدىم. بۇل جەر قىزايلاردىڭ بايىرعى اتا-مەكەنى عوي. مۇنداعى جەر-سۋ اتتارىنىڭ ءبىرازى كۇنى-بۇگىنگە دەيىن قىزاي كىسىلەرىنىڭ اتىمەن اتالادى. قىزاي انانىڭ بەيىتى وسى وڭىردە دەپ ايتىلادى. ءبىراق ونى ءداپ باسىپ كورسەتە المايمىن. كوكتۋما اۋىلىندا ءبىر اقساقال بىلەدى دەگەندى ەستىگەم. ول كىسىنىڭ ءاتى-جونىن بىلمەيمىن(مۇقامەتحان اعانىڭ جاناحمەت اقساقالدى مەڭزەپ تۇرعانىن بىردەن تۇسىندىك. ءبىز ول كىسىنى بىلەتىندىگىمىزدى ايتپادىق).  ؛

&ndash؛ وسى ءسىز تۇرعان اۋىلدا قىزايدىڭ كۇمبەزدەرى بارما؟

&ndash؛ بار. توڭىرەكتىڭ بارلىعىندا بار. كوبى جىل وتكەن سايىن توزىپ بارادى. ونى بىلەتىن ادامداردىڭ دا قاتارى بۇرىنعىدان سيرەدى. وسى اۋىل تۇبىندەگى مازارلىقتا «؛قىز بەيىت»؛ دەپ اتالاتىن قىزايدىڭ كۇمبەزى تۇر. قىزايدىڭ كىم دەگەن قىزى ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. سول سياقتى كونە بەيىتتەر مەن كۇمبەزدەر كوپ مۇندا.

&ndash؛ قىزايلار نە سەبەپتى بۇل وڭىردەن ىلەگە اۋىپ كەتكەن ەكەن؟

&ndash؛ اڭىز اڭگىمەدە بىلاي(ۇزاق اڭگىمە بولعاندىعى سەبەپتى

قىسقارتىلدى:(

&ndash؛ راحمەت, سىزگە!

مۇقامەتقان اعانىڭ اڭىز اڭگىمەسىنەن قىزايلاردىڭ 1760-1770 جىلدارى وسى ءوڭىردى مەكەن ەتە باستاعانى اڭعارىلدى. مۇقامەتقان اعاعا كوپ-كوپ راحمەت ايتىپ, ءبىز ساپارىمىزدى ارى قاراي جالعاستىردىق. ەندىگى بارار جەرىمىز ۇرجار. كەشكى ساعات 7 شاماسىندا شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ۇرجار اۋدانىنىڭ ورتالىعى ۇرجار قالاسىنا جەتىپ, سول جەرگە تۇنەدىك. كىتايدان كوشىپ كەلىپ ۇرجاردا مەكەندەپ قالعان ءسالي سادۋاقاس دەگەن اعامىزدىڭ ۇيىندە قوناقتا بولدىق. ول كىسى قىتاي قازاقتارىنا تانىمال جازۋشى. قىتايداعى بالالار ادەبيەتىنىڭ باسىندا تۇرعان تۇلعا دەپ قاراۋعا بولادى. ول كىسىنىڭ ايەلى جاقىپ ءجۇنىسۇلى اعادان شىڭ جاڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق العان ەكەن. ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ ساعىنىشپەن قاۋىشۋىنىڭ كۋاگەرى بولدىق. وتكەن-كەتكەن تاريحتان سىر شەرتىلدى. ارعى بەتتىڭ دە, بەرگى بەتتىڭ دە ءبىراز اڭگىمەسى تىلگە تيەك بولدى.

2009 جىلى مامىر ايىنىڭ 31 جۇلدىزى كۇنى تاڭەرتەڭ ءسالي اعامىزبەن قوشتاسىپ, ۇرجاردان اتتانىپ جولدا جاناي, ەگىنسۋ, تاسارىق, جاڭاتىلەك, ايبۇلاق, تاسبۇلاق, التىنبۇلاق, تەكەبۇلاق, ايتپاي, تاسكەسكەن, قاراكول, شىڭقوجا سىندى ەلدى-مەكەندەر مەن وزەن-سۋلاردى باسىپ ءوتىپ, اياگوز قالاسىنا تابان تىرەدىك. سول ارادا تاماقتانىپ الدىق. تاماق ۇستىندە الداعى جول جوسپارىمىزدى اقىلداستىق:

مەن(رايىس):

&ndash؛ ايقىزداعى كۇمبەزگە تاعى ءبىر بارىپ قايتساق قايتەدى؟

&ndash؛ بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا سەندەر بارىپ قايتتىڭدار, ونىڭ الدىندا ءبىز بارىپ قاتتىق. ول جونىندە ساپار ەستەلىگىندە جازدىم. ولاي ەندى بارۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. ەندى زايسانعا(جايساڭعا) قاراي اتتىڭ باسىن بۇرامىز. اللا ءساتىن سالسا «؛ەسەنگەلدى»؛ ءبيدىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقىپ قايتامىز.

&ndash؛ جارايدى.

جول جوسپارى وسىلايشا بەكىتىلدى. اقسۋات اۋدانى ماڭىنداعى بۇرىندارى «؛سوسياليزم, «؛كوممۋنيزم»؛ اتالعان كولحوز-سوۆحوزداردا قىزايلار تۇرادى جانە وندا حانبيكە دەگەن رۋلى ەل بار دەگەن سوڭ جولاي مايلين, قاراجال, قاراعاش, اقشي, اياكوز وزەنى, قۇنانباي باستاۋى, بورانباي سايى, مايلىشات, شونانباي قىستاۋى, قىزىلكەسىك, بوعاس وزەنى, كوكجىرا اۋىلى, شال ءتاجى مەشىتى, كىندىكتى, بازار وزەنى, كوكپەكتى, ساتپاەۆ, ەكپىن, اققالا سىندى ەلدى-مەكەن مەن وزەندەردەن ءوتىپ اياگوزدەن 200 شاقىرىمدا ورنالاسقان تارباعاتاي اۋدانىنىڭ ورتالىعى اقسۋاتقا دا كەلىپ جەتتىك.

ەل مەن جەر تاريحىن بىلەتىن كىم بارىن سۇراستىردىق. ۇزاق جىلدار بويى اقسۋاتتا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعان, بۇگىنگى زەينەتكەر مۇراتبەك ورالوۆ اعا ءبىزدى جىلى شىرايمەن قارسى قارسى الىپ, قولىنان كەلگەن كومەگىن ايامايتىنىن ايتتى. ول كىسىنىنڭ ايتۋىنشا اقجار دەگەن اۋىلدا 1962 جىلى قىتايدان كوشىپ كەلگەن قىزاي-سابۇروۆتىڭ اۋلەتى تۇرعان ەكەن. ءقازىر دالەلحان سابۇروۆ, گۇلشارۆان سابۇروۆا مەن بەدەلحان سابۇروۆتار الماتىدا تۇرادى دەدى (مەن گۇلشارۆان اپايدى تانيتىنمىن). اقسۋات اۋىلىنان كەشىرەك اتتاندىق تا, جولشىباي ويشىلىك, قارعىبا اۋىلى, قارعىبا وزەنى, شىبىندى قاتارلى ەلدى-مەكەندەردى باسىپ ءوتىپ, ىمىرت جامىلا تارباعاتاي اۋدانىنىڭ قارابۇلاق اۋىلىنا جەتىپ تۇنەدىك. ەرتەسى 1-ماۋسىم قارابۇلاق اۋىلىنان شىعىپ شىعىسقا قاراي 100 شاقىرىم جول ءجۇرىپ, اقجار اۋىلىن باسىپ ءوتىپ, "جۇرگەنگە جۇرگەن ىلىنەر" دەگەن ۇمىتپەن وڭتۇستىك شىعىسقا قاراي تاعى 20 قانشا شاقىرىمداي جول جۇردىك. سوڭىندا شورعا وزەنى مەن ەسپە وزەنىڭ ارالىعىنا ورنالاسقان ماڭىراق اۋىلىنا جەتتىك.

ماڭىراق-تاۋ اتى, ءارى اۋىلدىڭ اتى. ماڭىراق تاۋى &ndash؛ تارباعاتاي تاۋىنىڭ ءبىر سىلەمى. ول زايسان(جايساڭ) اۋدانىندا سولتۇستىك باتىستان وڭتۇستىك شىعىسقا شىعىسقا قاراي 65-70 كم قاشىقتىققا سوزىلىپ جاتقان تاۋ ەكەن. ەنى 15-25 كم. ەڭ بيىك جەرى - ءشورباس تاۋى(2035م). ال ماڭىراق ءسوزى كونە تۇرىكشە-ياڭىراق, ماڭىراق دەگەن ماعانا بەرسە كەرەك دەيدى عالىمدار.

اسان قايعى اتامىز:

&ndash؛ ماڭىراق دەسە ماڭىراق ەكەن, قويى ماڭىراپ تۇر ەكەن. قىرى كيىك, ويى بالىق ەكەن. ەل باسىنا كۇن تۋسا, كەدەيدىڭ جان ساقتايتىن جەرى ەكەن. بۇل ماڭىراقتىڭ ءوز بيلىگى وزىندە بولمايدى. كۇنگەيىن سۋىر تاۋى, تەرىسكەيىن التاي تاۋى بيلەيدى. التايدىڭ قىسى جىلى بولسا, ماڭىراقتىڭ تەرىسكەيى جۇرتقا ءجايلى بولادى. ساۋىردىڭ قىسى جىلى بولسا, ماڭىراقتىڭ كۇنگەيى ءجايلى بولادى. وسى ماڭىراق قازاق تاريحىندا تالاي-تالاي تاريحي وقيعالارعا كۋا بولعان. 18 عاسىردا قازاقتار مەن جوڭعارلار اراسىندا بولعان سانسىز سوعىستى باسىنان وتكەرگەن ۇمبەتاي جىراۋ:

قاندىسۋ, كەرگەنتاس پەن شاعان وبا,

ساۋىردىڭ ساي سالاسى, تولعان وبا.

تاس تىگىپ, توپ كوبەيتكەن امالىمەن,

جاۋ ورناتقان "كەرگەنتاس" ورلەۋ جەرگە.

قوي ماڭىراق, قوزى ماڭىراق,

اراسى تولعان كوپ قالماق.

قالماقتى قۋىپ قاشىردىڭ,

قارا ەرتىستەن وتكىزىپ,

التاي تاۋىن اسىردىڭ,

قابانباي مەن بوگەنباي,

ارعىن مەنەن نايمانعا,

قونىس ەتىپ قالدىردىڭ.

قىزاي ەلى قوزى ماڭىراق, قوي ماڭىراق وڭىرىنەن توقتا-بارلىققا قاراي كوشكەندە قىزاي انانىڭ كەنجە ۇلى دەربىستەن تۋعان ءسۇيىنباي مەن سۇيىندىكتەن ۇرپاقتارىنا قىزىل شىعىپ, كوشكە ىلەسپەي وسى قوزى ماڭىراق پەن قوي ماڭىراقتا قالعان ەكەن دەگەن اڭىز اڭگىمە ايتىلادى ەل ىشىندە. مەن ەستىگەن اڭگىمەدە بىلاي ايتىلادى: قىزايدىڭ ءبىر توپ جىگىتى جىلقى بارىمتالاپ كەلەمىز دەپ كۇنەستەن شىعىپ, تارباعاتاي ايماعىنا بارادى. تارباعاتاي ايماعىنداعى ءبىر ۇيگە تۇسەدى. كىلەڭ سايلانعان جاس جىگىتتەر قىز كورىپ ءجۇرمىز دەپ وزدەرىنىڭ ساپارعا شىققان ماقساتىن جاسىرادى. ءۇي يەسى بۇلاردىڭ بارىمتاشى ەكەنىن بىردەن سەزەدى. سودان ولاردىڭ نامىسىنا ءتيىپ ەگەر قىز ىزدەسەڭدەر قوزى ماڭىراق پەن قوي ماڭىراقتاعى وزدەرىڭنىڭ جەتىم-جەسىرلەرىڭدى تاۋىپ الساڭدارشى دەيدى. نامىستانعان جىگىتتەر جوعارىدا ايتىلعان جەرگە توتە اتتانىپ كەتەدى. بارسا شىنىمەن دە جەتىم-جەسىر كوپ ەكەن. وبا ىندەتى تاراپ كوپ حالىق قىرىلىپ قالىپتى. ونداعىلار تورعاي رۋىنىڭ سول ماڭدى مەكەندەپ قالعان ادامدارى ەكەن. قىز-كەلىنشەگى بار 15 ادامدى ايەلدىككە الىپ كەلىپتى. سونىڭ ءبىرى بۇل اڭگىمەنى ماعان ايتقان كىسىنىڭ كورشىسى بولىپتى. سول 15 كەلىنشەك ءومىر بويى بىر-بىرىمەن جاقىن ارالاسىپ ءوتىپتى. جاڭاعى اپا 95 جاسقا كەلىپ 1975 جىلى قايتىس بولىپتى. تورعاي رۋىنان ءبىر كىسىنى كورىپ قالسا بولدى توركىنىم كەلىپتى دەپ ۇيىنە شاقىرىپ قوناق قىلىپ جىبەرەدى ەكەن. 1975 جىلدان ء95-تى الساق اپامىز 1880 جىلى دۇنيگە كەلگەن بولىپ شىعادى. ول كەز اپانىڭ 15 جاس كەزى دەپ ەسەپتەسەك, بارىمتا اتتانعان جىگىتتەر 1895-1900 بارعان بولىپ شىعادى. دەمەك 1900 جىلعا دەيىن سول وڭىردە قىزايلار, ونىڭ ىشىندە تورعايلار مەكەن ەتكەن. كەيىن ولاردىڭ بارلىعى سول ماڭداعى كەرەيگە ەلىنە ءسىڭىپ كەتكەن. اتا-بابامىز كەرەي بولىپ كەتىپتى. ءبىز ونى ايتىپ اتا-بابانىڭ ارۋاعى الدىندا قيانات جاساعىمىز كەلمەيدى دەيتىن كەرەك (قىزاي) كىسىلەر كۇنى-بۇگىن ارامىزدا ءجۇر. ءتىپتى شاۋەشەكتە تۇراتىن جەرگىلىكتى قىزايلاردىڭ ءوزى قىزاي ەلى ىشىندە قايسى ەل ەكەنىن بىلمەيدى. 1987-1988 جىلدارى مەن سوندا تۇراتىن تالاي قىزايمەن تانىسقانىم بار.

اۋىلدىڭ ءجايىن اۋىل اكىمى جاقسى بىلەر دەگەن ويمەن ماڭىراق اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ اكىمى باقىتجان تاحىروۆ دەگەن ازاماتپەن تانىستىق. جاس اكىم باستاپقىدا قىزعىنداۋ كورىندى. قىتايدان كەلگەن جاقىپ دەگەن تاريحشى اعاڭ دەپ تانىستىرعان سوڭ بىردەمەنى ءبۇلدىرىپ كەتىپ جۇرمەسىن دەدى مە, سۇراقتارىمىزعا جۇرە جاۋاپ بەردى. ەل جاعدايىن, جەر جاعدايىن بىلەتىن قازىنالى قارتتاردىڭ ءبىرى تاۋدا, ءبىرى باۋدا بولىپ شىقتى. سونىمەن ات باسىن ارتقا بۇرىپ, جايساڭعا قاراي تارتتىق. اقجار اۋىلىنا قايتىپ كەلىپ, ودان ەسپە وزەنىن, تايجۇزگەن ەلدى-مەكەنىن, قارابۇلاق اۋىلىنا قايتىپ قايتا كەلىپ, ءتۇس اۋا جايساڭ قالاسىنا جەتتىك. بۇل ماۋسىم ايىنىڭ 1 جۇلدىزى ەدى.

جايساڭ قالاسى- ساۋىر تاۋىنان باستالىپ كىشكەنە تاۋ ارقىلى جايساڭ ويپاتىنا قۇلاي اعاتىن جەمەنەي وزەنىنىڭ جازىققا شىعاتىن جوعارعى ساعاسىندا ورنالاسقان. مۇنداعى جايساڭ ءسوزى ەجەلگى تۇركى ءسوزى بولىپ, رۋ باسىنىڭ, اۋقاتتى اۋلەت وكىلىنىڭ لاۋازىمىن بىلدىرەدى ەكەن. قازىرگى قازاق تىلىندە ؛"قاسقا مەن جايساڭ" نەمەسە "جاقسى مەن جايساڭ" تىركەسى تۇرىندە ساقتالىپ كەلەدى. 1941 جىلى جايساڭ اۋدان ورتالىعى بولىپ بەلگىلەنىپتى. جايساڭ قالاسى كەزىندە شاۋەشەك قالاسىمەن سەمەي قالاسىن تۇتاستىراتىن كەرۋەن جولىنىڭ نەگىزگى ءبىر ءتۇيىنى بولعان ەكەن.

جاتاتىن ورىننىڭ ءجايىن جاساپ بولعاننان سوڭ, جايساڭ اۋدانىنىڭ اكىمى انۋاربەك مۇقتارحانۇلىمەن تانىستىق. عىلىمي زەرتتەۋ ساپارىمەن جۇرگەنىمىزدى ايتىپ, ساپارىمىزدىڭ ءساتتى جالعاسۋىنا قولايلىلىق جاراتىپ بەرۋىن وتىندىك. ەسەنگەلدى ءبيدىڭ ءبىزدىڭ قىزاي ەلىنەن شىققان اتاقتى بي ءارى باتىر ەكەنىن ايتتىق. ال ونىڭ كۇمبەزى قازاقستان مەن قحر-نىڭ شەكارالارىڭ ورتاسىنداعى نەيترالدىق ايماقتا جاتقانىن, سىزدەن كومەك بولماعان جاعدايدا, ءبىز ول اراعا جەتە المايمىز دەدىك.  ؛انۋاربەك مىرزا ىسكەرلىگىن بىردەن تانىتتى. شەكارا قىزمەتىنىڭ باسشىسىمەن تىلدەسىپ, ءبىزدىڭ الدى قىتايدان, ارتى الماتىدان كەلگەنىمىزدى ايتىپ, ماسەلەمىزدى شەشىپ بەردى. سونىمەن ماۋسىم ايىنىڭ 2 جۇلدىزى مايقاپشاعاي شەكارا وتكەلىندەگى نەيترالدىق ايماقتا ورنالاسقان ەسەنگەلدىنىڭ كۇمبەزىنە باراتىن بولدىق. جايساڭعا كەلگەنشە ەسەنگەلدىنىڭ كۇمبەزىنە جەتە الامىز با, جەتە المايمىز با دەگەن باستى ۋايىمىمىز بولىپ ەدى. ءىس ءساتتى باستالدى. قۋانىشىمىزدا شەك بولعان جوق.

2009 جىلى ماۋسىم ايىنىڭ 2 كۇنى ەرتە تۇردىق. مايقاپشاعاي شەكارا بەكەتىنە ۋادەلى ۋاقىتتان ەرتە جەتەيىك دەگەن وي كۇنى-تۇنى ويىمىزدان شىعار ەمەس. سول كۇنگى كۇن ۇزارىپ كەتتىمە, بىلمەيمىن, ايتەۋىر ساعاتتىڭ ون ءتورتى(14.00) 14 ايداي بولىپ ارەڭ جەتتى. اۋدان اكىمى قوسىپ بەرگەن جول باسشىمىز, تاريحشى التىباەۆپەن بىرگە جولعا شىعىپ, جول بويى جەمەنەي وزەنى, سارىجىرا, اينابۇلاق اۋىلى, كەندىرلىك وزەنى, كوگاداي اۋىلى, شالقار اۋىلى, جىڭىشكەسۋ, قاراتال اۋىلى, ۇلكەن قاراتال قاتارلى ەلدى-مەكەندەردى ارتقا تاستاپ مايقاپشاعاي كەدەن بەكەتىنە دە كەلىپ جەتتىك.

مايقاپشاعايدا ءبىزدى ەسەنگەلدى كۇمبەزىنە باستاپ باراتىن كەدەننىڭ كىشى وفيسەرى كۇتىپ الىپ, ءاتى-جونىن ايتىپ تانىستىق بەردى. وفيسەر ءبىزدى قازاقستان رەسپۋبليكاسى جاعىنداعى شەكارا سىزىعىنىڭ (سىم تورىنىڭ) ىشكى جاعىنا وتكىزدى. سىم توردىڭ ىشكى جاعىن جاعالاي وڭتۇستىككە قاراي 2 شاقىرىمداي جول جۇردىك. ماشينا جۇرەتىن جول ەمەس ەكەن. استىمىزدا جول تالعامايتىن mitsubishi pajero . سونىڭ وزىندە دە اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ ارەڭ جەتتىك. ۇلكەن جوتانىڭ ەتەگىندەگى تەپسەڭدە تۇرعان ەسەنگەلدى ءبيدىڭ كۇمبەزى بىردەن كوزگە ءتۇستى. كولىگىمىزدەن ءتۇسىپ, ارۋاققا قۇران وقىپ, دۇعا باعىشتادىق, زيارات ەتتىك. كۇمبەزدىڭ ءىشى سىرتىن, اينالاسىن كوردىك.  ؛ونداعى بەيىتتىڭ جۇزدەگەن شاعىن تومپەشىكتەرى ءوز الدىنا ءبىر-بىر سىردى بۇگىپ جاتىر. ەسەنگەلى كۇمبەزىنىڭ قاسىندا ولاردىڭ بار-جوعى بىلىنبەيدى. قۇمبەزدىڭ كورىنىسى تومەندەگىدەي:

ەسەنگەلدى ءبيدىڭ كۇمبەزى(الدىڭعى جاق كورىنىسى)

ەسەنگەلدى ءبيدىڭ كۇمبەزى(ارتقى جاق كورىنىسى)

بىز كورگەن ەسەنگەلدى كۇمبەزىنىڭ جالپى بولمىسى مىناداي: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قازىرگى مايقاپشاعاي كەدەنىنەن وڭتۇستىككە قاراي 2 شاقىرىم جەردەگى تەپسەڭگە تۇرعىزىلعان. سول ماڭدا ودان باسقا كۇمبەز جوق. كۇمبەزدىڭ وڭتۇستىگى 500 مەتردەي قاشىقتىقتاعى(مولشەرمەن) ۇلكەن تۇمسىققا تىرەلەدى. شىعىسىندا 200 مەتردەي جەردە لاستى وزەنى اعىپ جاتىر. سولتۇستىكتىگى تەپسەڭنەن تۇسكەن سوڭ 2 شاقىرىمداي جەردەگى مايقاپشاعاي كەدەنىنە جالعاسادى. باتىس جاعى ەڭىستەۋ جازىق, كوز كورىم جەردە وڭتۇستىك جاقتاعى تاۋدان تۇسكەن جولمەن تۇتاسادى.

كۇمبەز تۋرالى بىرەر ءسوز: ءپىشىنى ءبىر قاراعان ادامعا قازىرگى قازاقتىڭ كەرەگە, ۋىق, شاڭىراقتان قۇرام تاپقان كيىز ءۇيىنىڭ فورماسىن كوز الدىعا ەلەستەتەدى. كۇمبەزدىڭ سىرتقى اينالماسى (پەريمەترى) 30 م. بالشىق كەسەكتەن قالانعان تامنىڭ قالىڭدىعى 1 م, بيىكتىگى 1.5 مەترگە جۋىق. باتىس جاق كەرەگەسىن جەل مەن جاڭبىر ءشايىپ الاسارتقان. ءدال وڭتۇستىك ەتەگىندە شاعىن ەسىگى بار. وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك جانىندا ەكى مەتردەي بيىكتىكتە جاقتاۋسىز قاراما-قارسى تەرەزەنىڭ ورنى بار. ىشىندە شوگىڭكىرەپ جەر بەتىمەن تەڭەلگەن ءبىر ءقابىردىڭ سورابى تۇر.

ەسەنگەلدى كۇمبەزى ءوزىنىڭ قازاق ءۇي فورماسى ارقىلى باسقا رۋ-تايپالارىڭ كۇمبەزدەرىنەن ياعني ءتورت بۇرىشتى, ءتورت قۇلاقتى نەمەسە تاس ءۇيىندىسى ت.ب. كۇمبەزدەرىنەن پارىقتالادى. بۇل كۇمبەز الاكول اينالىسىنداعى ءبىز كورگەن قىزاي ەلىنىڭ "اقتابان- شۇبىرىندىدان" بۇرىنعى جانە كەيىنگى تۇرعىزىلعان كۇمبەزدەرىنە ءجۇز پايىز ۇقسايدى. xix عاسىردىڭ سوڭىندا جانە xx عاسىردىڭ باسىندا ىلە وڭىرىندە تۇرعىزىلعان كۇمبەزدەر ءدال وسى ۇلگىدە بولعان. كەمىندە مەنىڭ اتالارىمنىڭ باسىنا تۇرعىزىلعان كۇمبەزدەر سولاي ەدى.

جاقىپ اعا 2000 جىلى «؛قازاق تاريحىنداعى ايگىلى ادامدار»؛ اتتى ەسسە كىتاپتى جازاتىن كەزىمىندە ەسەنگەلدى باتىر تۋرالى ىزدەنىپتى. 1883 جىلى 12 تامىز بەن 13 قىركۇيەكتە اراسىندا جاسالعان «؛قىتاي-رەسەي شەكارا توقتامىن»؛ وقىپ وتىرىپ, سول توقتامنىڭ ىشىنەن ەسەنگەلدى كۇمبەزىن بايقاپ قالادى. ويتكەنى وسى جولعى شەكارا سىزىعى ءدال وسى كۇمبەزدىڭ ءۇستىن باسىپ وتكەن ەكەن. وندا كۇمبەزدىڭ ەسەنكەلدى كۇمبەزى ەكەنى انىق جازىلعان. ول كەزدە باسپا ورنىنىڭ تالابى بويىنشا قول جازبانى 1 اي ىشىندە تاپسىرۋى كەرەك بولىپتى. ۋاقىت تىعىل-تاياز بولعاندىعى سەبەپتى كۇمبەز يەسىنىڭ ناقتى كىم ەكەنىن انىقتاۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. بىردەن بۇل كۇمبەزدى قىزاي ەسەنگەلدى ءبيدىڭ كۇمبەزى دەپ جازۋعا دالەل تاپپادىم دەپ جازادى جاقىپ اعا. الدا كوپتەپ زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە تۋرا كەلىپ تۇر. ەسەنگەلدى كۇمبەزى تۋرالى دالەلىمىز ەكەۋ: ءبىرىنشىسى كۇمبەزدىڭ الاكول ماڭىنداعى قىزاي كۇمبەزدەرىنە ۇقساس بولۋى بولسا, ەكىنشىسى قىزايلاردىڭ 1770-1780 جىلدارى سول ءوڭىردى ءبىراز جىل مەكەن ەتكەندىگى بولىپ وتىر. كەزەگى كەلگەندە بۇل جونىندە دە ارنايى ماقالا جازباقپىز.

قورىتا ايتقاندا, الماتى قالاسىنان باستالعان توعىز كۇندىك ساپارىمىز ءساتتى اياقتالدى. ساپار بارىسىندا «؛قىزاي انانىڭ كۇمبەزى نەمەسە بەيىتى»؛ دەلىنگەن 3 كۇمبەزدى زەرتتەپ, حاتقا ءتۇسىرىپ قايتتىق. ءبىز بۇل ءۇش نۇسقانىڭ بىردە-بىرەۋىن قۇپتامادىق. سەبەبى قىزاي انا جەرلەندى دەلىنگەن ايماقتان «؛قىزاي تاۋى»؛, «؛بوتامويناق»؛, «؛قىزىلجار»؛ دەگەن سياقتى جەر اتتارىن كەزدەستىرە المادىق. قىزاي انانىڭ كۇمبەزى دەلىنگەن تاعى ءبىر كۇمبەز-تاس كۇمەز بولعانىمەن ول ماڭنان جوعارىداعى جەر اتتارىن تابا المادىق. ءسوزىمىز كەسىمدى, ءۋاجىمىز تاتىمدى بولۋى ءۇشىن ءبىز «؛قىزاي تاۋى»؛, «؛بوتامويناق»؛, «؛قىزىلجار»؛ اتتى جەردى ىزدەۋدى جالعاستىراتىن بولىپ كەلىستىك.

الماتى, الماتى وبلىسى مەن شىعىس قازاقستان وبلىسى اۋماعىنداعى 10 قالا, 15 اۋدان, 81 اۋىل-قىستاق, 31 وزەن-سۋ, 3 كول قاتارلى ەلدى-مەكەندەر مەن وزەن-سۋلاردى باسىپ ءوتىپ, 3405 كم جولدى ارتقا تاستاپ, 2009 جىلدىڭ 4 ماۋسىم كۇنى الماتى قالاسىنا امان-ەسەن ورالدىق.

رايىس اريپجانۇلى, جاقىپ ءجۇنىسۇلى, جاڭاتاي حابدىكارىمۇلى

 ؛