قىزاي انا قايدا جەرلەنگەن؟ (باسى)

2009 جىلدىڭ مامىراجاي مامىر ايىنىڭ 27 جۇلدىزى مەن ياعني رايىس اريپجانۇلى, جاقىپ ءجۇنىسۇلى جانە جاڭاتاي حابدىكارىمۇلى ۇشەۋىمىز الماتىدان اتتانىپ تالدىقورعان, قىزىلاعاش, جانسۇگىروۆ, سارقان, ءۇشارال, الاكول, جاربۇلاق, ءۇرجار, اياگوز, اقسۋات, زايسان قاتارلى جەرلەردى ارالاپ, قىزاي تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن تىڭ مالىمەتتەردى جيىپ ءارى حاتقا ءتۇسىرىپ, سول جىلدىڭ 4 ماۋسىمى الماتىعا قايتا ورالعانبىز. ەندى سول ساپاردان تولىق مالىمەت بەرگەندى ءجون كورىپ وتىرمىز.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي ساپار الماتى قالاسىنان باستالدى. تالدىقورعاننان ءوتىپ ءبىر قىرقاعا ىلىنە بەرگەندە, جاقىپ اعا مەنىڭ توقتاۋىمدى ءوتىندى. جاقىپ اعا سىرتقا شىقتى. ءبىز دە شىقتىق. سول جاق بوكتەردەگى بەيىتتەردى نۇسقاپ تۇرىپ, «؛سول بەيىتتەردىڭ ارعى جاق شەتىندە ءبىزدىڭ قىزايدان شىققان بايبولات دەگەن بولىستىڭ كەسەنەسى (كەسەنەسىنىڭ ورنى) بار»؛ دەدى. «؛قايسى ءبىر جىلى ءبىر اقساقال مەنى ەرتىپ كەلىپ كورسەتكەن ەدى. ودان بەرى دە ون شاقتى جىل ءوتتى. كەسەنەدە ءاتى-جونى جازىلماپتى. سول جەردەن ءبىر كىرپىش تاۋىپ الدىم دا سول كىرپىشكە ءاتى-جونىن جازىپ قويدىم»؛ دەدى. مەنەن قۇران باعىشتاۋدى ءوتىندى. بايبولات بابامىزعا قۇران باعىشتاپ, ساپارىمىزعا ساتتىلىك تىلەپ, العا تارتتىق. جوعىڭدى جوقتاپ, ورتاڭ بولسا تولتىرىپ, ونى حاتقا ءتۇسىرىپ, ۇرپاقتان-ۇرپاققا امانات ەتىپ, تاريحقا مۇرا قىلىپ قالدىراتىن تۇلعالار تەك تاريحشىلار ەكەنىنە تاعى ءبىر كوزىم جەتكەندەي بولدى. الماتىدان ەسەپتەگەندە 325 كيلومەتر جۇرگەن سوڭ كەش باتا الماتى وبلىسى اقسۋ اۋدانىنىڭ قىزىلاعاش اۋىلىنا كەلىپ جەتتىك.

بۇل اۋىل 1947-جىلدان 1997-جىلعا دەيىن «؛قىزىلاعاش»؛ اسىل تۇقىمدى جىلقى ءوسىرۋ فەرماسى بولعان ەكەن. كەشتە ءوزىمىزدىڭ قانداس تۋىسىمىز &ndash؛ قحر, ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى كۇنەس اۋدانى تالدى قالاشىعىنا قاراستى شەگىر بۇلاق قىستاعىنان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا كوشىپ كەلىپ قونىستانعان ءشامشى اقمەتالىۇلىنىڭ (رۋى ابىكەن) ۇيىنە تۇستىك. اعايىن-تۋىستىڭ ءقادىرى الىستا جۇرگەندە بىلىنەدى عوي كىم-كىمگەدە. تۋعان جەرىنەن كەلگەن «؛توركىندەرىن»؛ كورگەندە ءشامشى اعانىڭ وتباسىنداعىلار, ۇلكەندى-كىشىلى دەمەي بىزبەن جامىراسا امانداسىپ, قۇشاق جايا قارسى الدى. ساعىنىشتىڭ سارىنى باسىلعان سوڭ, ءجاي اڭگىمەگە كوشتىك تە, ولاردىڭ حال-جاعدايىن ۇعىستىق. ءال-اۋقاتىنىڭ جامان ەمەستىگى قورا-قوپسىسىنان-اق ءبىلىنىپ تۇر. مالدى-جاندى بولىپ, قاتاردان قالماپتى. كوڭىلدەرى كوتەرىڭكى, ەزۋلەرىنەن كۇلكىنىڭ لەبى ەسىپ تۇر. جالعىزسىراۋ جوق. سول اۋىلدىڭ وزىندە تۇرعىنداردىڭ داعدىلى اتاۋى بويىنشا قىزاي «؛قانداستارىمىزدان»؛ جۇزدەي وتباسى, كەرەي «؛قانداستارىمىزدان»؛ ەكى جۇزگە تارتا وتباسى بار ەكەن. ونىڭ ۇستىنە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كوپشىلىگى ءوز كەزىندە (1916 جىلى جانە 1931-1933 جىلدارى) قىتايعا قونىس اۋدارىپ, كەيىننەن ياعني 1955-1962 جىلدارى ەلگە ورالعان قانداستارىمىز ەكەن. بۇل جاعداي ولاردىڭ بىر-بىرىنە ءسىڭىسىپ كەتۋىنە, ورتاعا تەز بەيىمدەلۋىنە ءوز سەپتىگىن تيگىزىپتى.

شامشى اعامىز ءسوز اراسىندا كەلگەلى بەرى جەرگىلىكتى شەجىرەشى قارتتارمەن اڭگىمە دۇكەن قۇرىپ جۇرگەنىن ايتتى.

&ndash؛ راس-وتىرىگىن بىلە المادىم, ولاردىڭ ايتۋىندا تاريحتاعى ۇلى ءجۇز جالايىرلار مەن نايمانداردىڭ, جۇيەدەن ماتايلاردىڭ قىزىلاعاشتاعى جەر شەكاراسى بار ەكەن. اتى ەسىمدە قالماپتى. جالايىر ەلىنىڭ ءبىر قارياسى كوزى تىرىسىندە ايتىپتى. ول شەكارا وسى قىزىلاعاشقا قاراي تۇسە بەرىستەگى جەر ەكەن. بەلگى بولۋ ءۇشىن ول كىسى دۇنيە سالارىندا وسيەت ەتىپ, سۇيەگىن سول جەرگە بەلگى رەتىندە قويعىزىپتى, &ndash؛ دەپ توقتادى.

اڭگىمە قىزا كەلە ءبىز جاقىپ ءجۇنىسۇلىنان 2002 جىلعى اياگوز ساپارى جايلى سۇرادىق. جاقىپ ءجۇنىسۇلى ساپار ەستەلىگىن «؛ارۋاقتار باسىنا ەكىنشى رەت زيارات»؛ دەگەن اتپەن 2003 جىلى قىتايداعى «؛ىلە ايدىنى»؛ جۋرنالىندا جاريالاعانىن ايتتى.

2009 جىلى 4-قىركۇيەكتە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءۇشارال قالالىق اكىمشىلىگىنىڭ حالىق ىستەرىنە جاۋاپتى باسشىسى المەن اقانۇلىمەن (المەن دەگەن كىسى نايمان ىشىندە قاراكەرەيدىڭ بەسسەمىزىنەن تارايتىن توبەت اتاسىنان) سۇحباتتاستىم دەپ باستادى ءسوزىن. المەننىڭ ايتۋىنشا: «؛اقتابان شۇبىرىندىدان بۇرىن ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز وسى جەتىسۋدا ارالاسىپ وتىرادى ەكەن. ونى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇرىنعى سەكرەتارى دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆ 1993 جىلدىڭ 21 تامىزىندا وسى ءۇشارالعا كەلگەندە ايتقان ەدى. مەن سول جولى باسشىلاردى كۇتۋ قىزمەتىندە بولعان ەدىم. شەجىرەشى كىسىلەردەن ەستۋىمشە, ماتايلار اتالىق, قاپتاعاي, كەنجە بولىپ ءۇش اتاعا بولىنسە, قىزايلار ماتايدىڭ اتالىعىنان تارايدى ەكەن. شەجىرەشى قارتتاردان ايتۋىنشا ماتايدان تارايتىن وسى ءۇش اتا سوناۋ قاراتال وزەنىنىڭ شىعىسىنان, قاپالدىڭ تومەنگى جاعىنداعى قاپتاعايدىڭ قارا جونىنان باستاپ مىنا ءبىزدىڭ ءۇشارال اۋدانىنداعى جالاڭاشكولگە دەيىنگى ارالىقتى ەجەلدەن مەكەندەپتى.

جاقىپ اعامىز 2009 جىلدىڭ 6 قىركۇيەگىندە اياگوز قالاسىنا بارىپ, قالا اكىمشىلىگى تاعايىنداعان جولباسشى امانگەلدى تىلەۋجانۇلىمەن بىرگە 1757-جىلى جوڭعارلار مەن قازاقتاردىڭ سوعىستى توقتاتۋ جونىندە كەلىسىمگە كەلگەن جەرى ياعني مامىر سۋ بۇلاعىنىڭ باسىنا بارعانىن ايتتى. بۇل كەلىسىم تاريحقا «؛مامىر سۋ ءبىتىمى»؛ دەگەن اتپەن قالعان. بۇلاق جانىنداعى «؛قاساباي»؛ باتىردىڭ (رۋى:قاراكەرەي ىشىندە تاقپاق) باسىنا بارىپ دۇعا جاساپتى. وسىدان سوڭ جاقىپ ءجۇنىسۇلى قازاق-جوڭعار اراسىندا بولعان وسى ءبىر «؛مامىر سۋ ءبىتىمى»؛ كەزىندە قىزاي ەلىنىڭ كەڭ كولەمدە قىزمەت كورسەتكەنىن, اتاپ ايتار بولساق قازاق ۇيلەردى تىگىپ, اس-سۋ دايىنداپ, ابىلاي حاننىڭ القاۋىنا يە بولعانىن تىلگە تيەك ەتتى. تاريحشى قۇرمانعالي ءحاليديدىڭ «؛تاۋاريح حامسا»؛ اتتى ەڭبەگىندە «؛قازاقتا قىزايدان بۇرىن اياكوز ماڭىنا قونعان ەل جوق»؛ دەپ جازعانىن, ونىڭ 1757 جىلعا سايكەس كەلەتىنىن ايتتى. (تۇسىنىكتەمە رەتىندە قوسارىم تومەندەگىدەي: 1723 جىلعى «؛اقتابان شۇبىرىندى, القاكول سۇلامادا»؛ ماتاي تاۋى, قاپتاعاي تاۋى مەن قىزاي تاۋى ءوڭىرىن مەكەن ەتكەن ماتايلار سىر بويىنا اۋىپ, يتىشپەس كولىنىڭ ماڭىن مەكەن ەتكەن. 1725 جىلعى بۇلانتى-بىلەۋتى, 1728 جىلعى يتىشپەس كولى ماڭىنداعى بولعان قازاق-جوڭعار شايقاسىندا قازاق قولى وراسان زور جەڭىسكە جەتكەن. سارىارقا دالاسىنا قاراي جوڭعارلاردى قۋعان قازاق قولمەن بىرگە ماتايدىڭ قولى دا بىرگە جىلجىعان. سارىسۋ بويىنداعى سۇراپىل سوعىستاردىڭ بىرىندە (1745-1750 جىلدارى) ماتايدىڭ ءبورىباي باتىرى, جالايىر ءتاتتىباي, سەمىزنايمان بودەس سىندى باتىرلارىنان, سونداي-اق بەس جۇزدەي ساربازىنان ايىرىلادى. شەيىت بولعان ءبورىباي باتىردىڭ سۇيەگىن تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنە اپارىپ جەرلەگەن. وسىدان باسقا اۆتور «؛قازاقتىڭ قارا ءبيى»؛ ماقالاسىندا, ورىس مايورى كارل ميللەردىڭ جوڭعار حانى قالدەن سەرەنگە بارا جاتقان جولىندا 1742 جىلدىڭ 8 قىركۇيەگىندە ورتا ءجۇز نايماننىڭ بۋكەي ء(بىزدىڭ ويىمىزشا ءبورىباي باتىر-اۆتور) باتىرىنا جولىققانىن, سونداي-اق سول ايدىڭ 9-10-11 كۇندەرى قىزايدىڭ ءبيى ءارى بولىسى قارا بيمەن جولىققانىن جازعانبىز. قارا ءبيدى دە قايتىس بولعان سوڭ ونى دا ەل-جۇرتى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنە اپارىپ جەرلەگەن. جاۋ قولىن وكشەلەي قۋعان قازاق قولى اياگوزدەگى شايقاستا كوپ شىعىنعا ۇشىراعان. ارقا دالاسىندا قارانىڭ قۇمى, قارانىڭ تاۋى, ەسەنگەلدى وزەنى, قارامەندە, جولىمبەت, تورعاي, توقپانبەت جايلاۋى, قىزاي سايى ت.ب. جەر-سۋ اتتارىن تاريحقا قالدىرىپ اياكوز وڭىرىنە جەتكەن كەزى.)

جاقىپ ءجۇنىسۇلى 2002 جىلدىڭ 6 قىركۇيەگىندە اياگوز قالاسىنىڭ تۇرعىنى, 89 جاستاعى عابدىلاحمەت شاكاەروۆ (رۋى قوجا) اقساقالمەن سۇحباتتاسقانىن جەتكىزدى. اقساقال ءوز سوزىندە بىلاي دەپتى: قىزايلار ماتايدان تارايدى. ال ماتايدان اتالىق, قاپتاعاي جانە كەنجە تارايدى. اتالىقتىڭ بالالارى اناسىنىڭ ەسىمىمەن قىزاي اتانىپ كەتكەن ەكەن. تۇپتەپ ايتار بولساق اتالىقتىڭ اتا-مەكەنى جەر ءجانناتى &ndash؛ جەتىسۋ ولكەسى. وسىپ-ونگەن ەل بولعاننان سوڭ جان-جاققا تاراپ كەتكەن عوي. مەنىڭ شەجىرەشى قارتتاردان ەستۋىمشە سىزدەردىڭ اتالارىڭىز وسى اياگوزگە كەلمەس بۇرىن ءبىراز جىل ويجايلاۋ, شۇبار اعاش دەپ اتالاتىن جەرلەردى جايلاپتى, وسىدان سوڭ ءبىراز جىل اياگوزدە تۇرىپ, ودان شىعىسقا قاراي كوشىپ كەتىپتى. قىزايلار اياگوزدەن كەتكەن سوڭ بۇل ءوڭىردى ارعىننان شىققان قۇنانباي اعا سۇلتان مەن باراق باتىردىڭ ەلى مەكەندەپتى.

جاقىپ اعا ءسوزىنىڭ سوڭىنا قاراي مەنىڭ دوسىم تۇرسىنباي داۋىتۇلىمەن الماتىدا تانىسقانىن ايتتى. 2002 جىلدىڭ 16 قىركۇيەگىندە تۇرسىنباي قازاق مەملەكەتتىك قىزدار ينستيتۋتى تاريح-فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى, فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ 7-ۇرپاعى بولىپ كەلەتىن بولاتجان ابىلقاسىموۆپەن تانىستىرىپتى. بولاتجان ءابىلقاسىموۆ اڭگىمەسىندە بىلاي دەپتى: مەن قازاق اۋىز ادەبيەتى مەن مۇرالارىن زەرتتەۋ بارىسىندا كەزدەستىردىم. ال قىزايلاردىڭ جان سانىنا قاتىستى مالىمەتتەردى ورىس عالىمىنىڭ ون توعىزىنشى عاسىردىڭ سوڭعى كەزىندە جازعان كىتابىنان الدىم. ال كەيبىر دەرەكتەردى شوقان ۋاليحانوۆتىڭ شىعارمالارىنان الدىم. شوقان ءوز شىعارمالارىندا قىزايلار قىتايعا قونىس اۋدارۋدان بۇرىن مىنا جالاڭاش كول, الاكول, ساسىقكول, ۇيالى, قاراعاش, بارلىق ءوڭىرىن مەكەندەگەن. ول وڭىردە سىزدەردىڭ قىزايلار تۇرعىزعان كۇمبەزدەر كۇنى بۇگىن مەن مۇندالاپ تۇر.

پروفەسسور بولاتجان ءابىلقاسىموۆ الاكول ماڭىنداعى قابانباي (بۇرىنعى اتى جاربۇلاق) اۋىلىندا ءتۋىپ-وسىپتى. قىزاي كۇمبەزدەرىن بالا كۇنىنەن بىلەدى ەكەن. جاقىپ ءجۇنىسۇلى جولىڭ ءتۇسىپ جاتسا, قىزاي كۇمبەزدەرىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ ماعان بەرىپ جىبەرىپ بەرشى دەپ ءوتىنىش ءبىلدىرىپتى. قىزاي كۇمبەزدەرىنىڭ بىرنەشە رەت فوتو سۋرەتىن الدىم دەدى. اۋىلى سول ماڭداعى جاربۇلاق دەگەن اۋىل ەكەن. ماعان ۋادەسى بويىنشا ۇزاق وتپەي ايتقان جەرلەرگە بارىپ فوتواپپاراتىنا تۇسىرگەن قىزاي ەلى زيراتتارىنىڭ سۋرەتىن ماعان جىبەرىپ بەردى. جاقىپ اعا ۋادەگە بەرىك پروفەسسور بولاتجان مەن تۇرسىنبايعا العىسىن ايتتى. وسى ساپارعا شىعۋىمىزعادا سول جىبەرگەن سۋرەتتەر سەبەپ بولدى دەپ ءسوزىن ءتامامدادى.

تاڭعى اس كەزىندە ءشامشى اعامىز پوشتانىڭ الدىندا يەمبەرگەن اتتى كورىپكەلمەن تانىسقانىن ايتتى. سۇحبات بىلاي ءوربىپتى:

يەمبەرگەن اقساقال:

&ndash؛ ورالمانسىڭ با؟ قايدان كەلدىڭ؟ قاي ەلسىڭ؟

شامشى اعا:

&ndash؛ ءيا, ورالمانمىن. قىتايدان كەلدىم. رۋىم قىزاي.

&ndash؛ اناڭنىڭ قايدا جاتقانىن بىلەسىڭبە؟

&ndash؛ جوق, بىلمەيمىن.

&ndash؛ وندا تىڭدا, مەن ايتايىن. ول توقتا-بارلىق تاۋلارىنىڭ بوكتەرىندە.

&ndash؛ ءسىز كورسەتىپ بەرە الاسىزبا؟

&ndash؛ كورسەتىپ بەرە الامىن. ءبىراق ول ءۇشىن كوپ كۇن ءجۇرۋ كەرەك. اياندا كورگەن بەيىتتى تاپقانشا ىزدەۋ كەرەك.

ەكەۋارا اڭگىمەنىڭ ۇزىن ىرعاعى مىنە وسىلاي بولىپتى. ءبىز ءشامشى اعادان ءبىزدى سول كىسىمەن كەزدەستىرۋىن وتىندىك. اق جارقىن اعا بىردەن كەلىستى دە بىزبەن بىرگە جولعا شىعىپ كەتتى. شاماسى 50-60 شاقىرىم جول ءجۇرىپ, اقسۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى جانسۇگىروۆكە تاياپ قالدىق. سول جاق جاعادا ماتايدىڭ اقشورا-شاپپا رۋىنان شىققان كوتەن ءتاۋىپ اۋليەنىڭ كەسەنەسىنە (شىنىن ايتقاندا بۇل ءبىزدىڭ قىزايدان شىققان اۋليە. ول جونىندە كەيىنىرەك ارنايى ماقال جازامىن) ايالدادىق. شىراقشى بايجۇمان نۇرشايىققىزىنىڭ ايتۋىنشا, كوتەن ءتاۋىپ اۋليە بابامىز 1832 جىلى التىنارىق اۋىلىنىڭ تومەنگى جاعىنداعى التىنارىق اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى سارسەيىت دەگەن بەيىتتىڭ ماڭىندا دۇنيەگە كەلىپتى. اكەسىنىڭ اتى قوڭىرباي, شەشەسىنىڭ اتى اقتولى ەكەن. قۇران باعىشتاعان سوڭ ساپارىمىزدى جالعاستىردىق.

«؛cۇراي بەرگەن تابادى, ۇرلەي بەرگەن جاعادى»؛ دەگەندەي سۇرا-سۇراي سارقانعا تاياۋ جەردەگى تاراس ەلدى-مەكەنىنە دە جەتتىك. شاعىن اۋىل ەكەن. يەمبەرگەندى ەلدىڭ ءبارى بىلەتىن بولىپ شىقتى. ءۇيى تەز تابىلدى. ەل-جۇرتى كورىپكەل دەپ اتاپ كەتكەن يەمبەرگەن نۇرالىۇلىمەن ءبىز سۇحباتتى بىردەن باستاپ كەتتىك. ول ءوزىنىڭ اتا تەگىن ماتاي-اتالىق-تاتتىبولات-ەسبولات-تىنباي-قاراسان-شوقان دەپ تانىستىرا كەلىپ, باسقا كاسىپتەن شەجىرەگە قالايدان-قالاي كەلگەنىن بايانداپ بەردى:

كەزىندە ىشىمدىكپەن دە ەداۋىر اينالاستىق. وسىدان ءتورت جىل بۇرىن سونداي كۇندەردىڭ ءبىرى ءتۇس كوردىم. قوڭىرقاي ءتۇستى ءبىر اجە كەلىپ بەتىمنەن ءسۇيىپ, شايتانسۋدى تاستاپ, باتىر بابالاردىڭ, ءاز انالاردىڭ جاتقان جەرلەرىنە بار, ءتاۋاپ ەت, قۇران باعىشتا, اتا-باباڭنىڭ تەگىن تاپ ايان بەردى. سول كۇننەن باستاپ اراقتى قويىپ, اتا-بابالارىمدى تۇگەندەپ, شەجىرە جيا باستادىم. اللانىڭ بەرگەن ايانى بويىنشا ءبىرتالاي جەرلەردى شارلاپ, تەكتى اتالارىمىز مەن انالارىمىزدىڭ باسىنا بارىپ ءتاۋاپ قىلىپ كەلىپ ءجۇردىم. جالاڭاش كولدىڭ جاعاسىندا شاعىراي بابامىز بار ەكەن. جىڭىشكە, ارىق, سارى ادام بولىپ كورىندى. ارعى جاعىندا قامىستىڭ ىشىندە تاستەمىر مەن سىبانباي بابانىڭ بەيىتتەرى (كۇمبەزدەرىنىڭ قالدىعى) جاتىر. ولار ۇلكەن دەنەلى, قاراتورى كىسىلەر بولىپ ەلەستەدى. كوكتۋما وڭىرىنەن اتالىقتىڭ ۇرپاعىنان شىققان ەكى باتىر قىزىنىڭ تاس كۇمبەزى (قىزايدىڭ ەكى باتىر قىزىنىڭ تاس كۇمبەزى دەگەن بولاتىن, ءبىز ونى ادەيى كومەسكىلەپ جازعانبىز) كورىندى كوزىمە.

تۇس اۋدى. يەمبەرگەن اعاعا العىس ايتىپ, قوشتاستىق تا ۇلكەن كۇرە جولعا شىقتىق. ءشامشى اعاعا راحمەتىمىزدى ايتىپ, قىزىلاعاشقا قاراي اتتاندىرىپ جىبەردىك. كەشكە تاياۋ سارقاندا تۇراتىن راحمەتاي قويشىبايۇلىنىڭ ۇيىنە تۇستىك.

سارقانعا 1968 جىلى قالا مارتەبەسى بەرىلىپتى. تالدىقورعاننىن 147 كم جەردە, قايراقكول تاۋىنىڭ سولتۇستىك شىعىسىندا ورنالاسقان. حالىق سانى 2002-جىلعى ساناق بويىنشا 15,3 مىڭ ادام. قازىرگى سارقان قالاسى &ndash؛ اۋاسى تازا, سۋ ءمولدىر, جاسىل جەلەك جامىلعان نۋلى, ورماندى قالا ەكەن. سارقان مەن باسقان وزەندەرىنىڭ سىلدىرلاپ اققان سىڭعىرى اۋىق-اۋىق قۇلاعىڭا كەلىپ تۇرادى. ءبىزدىڭ ساپارعا شىعاتىنىمىزدان حابارى بار راحمەتاي اعادا ءبىراز ىزدەنىس جاساپتى. ءشاي قايناتىم ۋاقىتتا سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان اپانى الىپ كەلدى. تانىسا كەلە ول كىسىنىڭ ءاتى-جونى اقشاي مۇستافاقىزى (1940 جىلى تۋعان, سارقان قالاسى, چايكوۆسكيي كوشەسى, №13 ۇيدە تۇرادى) ەكەنىن بىلدىك. ول كىسى قىزاي انا مەن قىزاي اتانىڭ بەيىتىن بىلەتىنىن ايتتى. قىزاي اتا دەگەن قايدان شىقتى دەپ اڭ-تاڭ بولىپ ءبىز وتىرمىز. سونىمەن بۇل كىسىنى ەرتىپ الىپ سارقاننان وڭتۇستىككە قاراي ونشاقتى كم ءجۇرىپ وتىرىپ مازارلىققا كەلدىك. الدىمىزدا تاسپەن كۇمبەزشە ەتىپ جاسالعان كونە بەيىتتەر شوعىرى تۇردى. ءبىر بەيىتتىڭ جانىنا كەلىپ جەرگە جاتا قالىپ اۋناي جونەلدى. جارىقتىق, قاسيەتتى بابالارىم-اي, انالارىم-اي دەپ اندا-ساندا ايعايلاپ قويادى. ءبىرازدان سوڭ مىنا بەيىت قىزاي انانىڭ بەيىتى دەپ ءبىر بەيىتتى مەڭزەدى.

جاقىپ اعا:

&ndash؛ بۇعان قانداي ءدالال ايتاسىز؟

اقشاي اپا:

&ndash؛ مەنىڭ شالىمنىڭ اتى سەيىتقازى اسىقپاەۆ. 1958 جىلى شالىم وسى بەيىتتى ماعان كورسەتىپ, مىنە مىناۋ قىزاي انا مەن قىزاي اتانىڭ بەيىتى دەپ كورسەتتى. وعان ونىڭ اكەسى باقىباي توبىقباەۆ كورسەتىپتى. ول كىسى 1961 جىلى 90 جاسىندا قايتىس بولىپتى. ءبىز وسى ارادا ءار جىل مالدى تولدەتەتىنبىز ءارى وسى ارا كۇزەۋىمىز ەدى. ءار جىلى وسىندا كەلگەندە الدىمەن ءبىر مالدى قىزاي انا مەن قىزاي اتاعا ارناپ ءنازىر ەتەتىنبىز. ويتپەسەك مالىمىز شىعىنعا ۇشىرايتىن.

&ndash؛ باسقا قانداي دالەلدەر ايتاسىز؟ ءبىز تاريحشىلار پالەن ايتتى, تۇگەن سويتتىمەن تاريح جازا المايمىز. ەرتەڭگى ۇرپاق الدىندا ءار سوزىمىزگە دالەل ايتۋىمىز كەرەك قوي.

&ndash؛ بۇل وڭىردە «؛قىزاي تاۋى»؛, «؛بوتامويناق»؛, «؛قىزىلجار»؛ سىندى جەر اتتارى بار ما؟

&ndash؛ ونداي جەر اتتارىن بىلمەيمىن.

اڭگىمە وسىمەن ءبىتتى. سونىمەن بۇل بەيىتتەر قىزاي انانىڭ بەيىتى ەمەس, بولسا قىزاي رۋىنان شىققان اتى ۇمىتىلعان اتا مەن اپا بولۋى مۇمكىن دەگەن بايلامعا كەلدىك. سونىمەن راحمەتاي اعانىڭ ۇيىنە ورالدىق.

2009 جىلى قازاننىڭ 29 جۇلدىزىندا سارقاننان اتتانىپ, قويلىق اتتى كونە قالانىڭ تۇسىنا جەتكەندە ءبىراز ايالدادىق. كونە قالانىڭ ورنىندا شاشىلعان قىشتىڭ قالدىقتارى ونىڭ كەزىندە ۇلكەن قالا بولعانىن ايگىلەپ تۇر. تورعاي دەگەن بابامنىڭ بايبىشەسىنىڭ اتى قويلىق ەدى. قويلىقتىڭ اتىن بەرگەنىنە قاراعاندا جارىقتىق انامىز كوش وسى وڭىردەن ءوتىپ بارا جاتقاندا دۇنيەگە كەلگەن بولار دەپ توپشىلايمىز.

سولتۇستىكتى بەتكە الىپ ءجۇرىپ كەلەمىز. ساپارىمىز كولباي اۋىلىنىڭ تۇسىنا كەلگەندە ۇلكەن كوتەن ءتاۋىپ اۋليەنىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقىپ قايتايىق دەپ شەشتىك. باتىسقا قاراي 90 شاقىرىمداي جول ءجۇرىپ, قىشقاش تاۋىنىڭ وڭتۇستىك ەتەگىندەگى, لەپسى وزەنىنىڭ سولتۇستىك جاعاسىنا ورنالاسقان تولەگەتايدىڭ سادىر رۋىنان شىققان كوتەن ءتاۋىپ قوڭىربايۇلىنىڭ مازارىنا بارىپ, زيارات ەتىپ, قۇران وقىپ, دۇعا باعىشتادىق. كولباي اۋىلىنا قايتا ورالىپ ساپارىمىزدى ودان ارى جالعاستىردىق. الاكول اۋدانىنان جاناي ءوتىپ شىعىسقا قاراي جول تارتتىق. جولدا جايپاق, اقشي, الاكول, ىرعايتى سىندى ەلدى-مەكەندەردى جاناي ءوتىپ كەشكە الاكول ماڭىنداعى كوكتۋما اۋىلىنا جەتىپ, وندا ءومىرحان قامبارۇلىنىڭ(رۋى قىزاي ىشىندە تورعاي, ونىڭ ىشىندە توقپانبەت ) ۇيىنە تۇستىك. ءبىر نەشە جىل بۇرىن ىلەنىڭ قۇلجا اۋدانى وڭىرىنەن قۇر الاقان كوشىپ كەلىپ, وسىندا ورنالاسىپ قالعان ءومىرحان ەس جيىپ, الدىنا قورالى قوي سالىپ الىپتى. ءۇش ۇلىنا ءۇش ءۇي تۇرعىزىپتى. اقەدىل ازامات جايىلىپ جاستىق, ءيىلىپ توسەك بولدى.

الاكول &ndash؛ الماتى وبلىسى مەن شىعىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ شەكاراسىنا ورنالاسقان تۇيىق كول ەكەن. ول xii-xix عاسىرلاردا نايمان كول, كورگە نۇر (مونگولشا كوپىر كول), كەيىن الاقتا كول, الاتەڭىز, الاقتا (جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قاتىستى ءار-تۇرلى اتالعان بولۋى مۇمكىن-اۆتور) دەپ تە اتالعان ەكەن. كولدىڭ اۋماعى 2696 كم, ۇزىندىعى 104 كم, ەڭ كەڭ جەرىنىڭ ەنى 52 كم, ەڭ تەرەڭ جەرى 54 م, تەڭىز دەڭگەيىنەن 247.3 م بيىكتىكتە ەكەن. ال الاكول اينالاسىنداعى ماقانشى, ۇرجار, تەنتەك, جامانتى (تەكەلى ساي), ىرعايتى, ەمىل, تاستى قاتارلى وزەندەردەن قۇرالعان ساسىقكول, قورجىنكول, قوشقار كول, جالاڭاش كول قاتارلى كولدەر دە بار ەكەن.

كوكتۋما اۋىلى كوكتۋما وزەنىنىڭ اتىمەن اتالىپ, ىرگە تاسى 1906 جىلى قالانىپتى. وسى كوكتۋما اۋىلىنىڭ جانىنداعى الاكولدىڭ شىعىس وڭتۇستىك جاعاسىنداعى كونە قالانىڭ ورنى بار. عالىمدار قالانى ix عاسىرداعى قيماقتاردىڭ «؛دامۋريا»؛ دەپ اتالعان قالاسىنىڭ ورنى دەپ قارايدى. قالا شىڭعىس حان يمپەرياسى داۋىرىندە ولكە ورتالىعى بولعان دەگەن دە مالىمەت بار.

كەشكى اس دايىن بولعانشا ءبىز ومىرحانمەن بىرگە كوكتۋما اۋىلىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى جابىق تاۋىنىڭ تەرىسكەي بوكتەرىندەگى «؛قىزايدىڭ قوس باتىر قىزى»؛ دەپ اتالاتىن تاستان قالانعان كۇمبەزگە بارىپ قايتتىق. سول وڭىردەگى ەل-جۇرت سولاي اتايدى ەكەن. جالپاق تاستاردان قالانعان كۇمبەزدىڭ ءبىرى ۇلكەن, ال ەكىنشىسى شاعىنداۋ ەكەن. ونىڭ شىعىس جاعىندا «؛قىزايدىڭ دارا كۇمبەزى»؛ دەپ اتالاتىن كۇمبەز تۇر. ول توپىراق كىرپىشتەن قالانعان. وتە ەرتەدە قالانعانى بىردەن بىلىنەدى. كۇمبەزدەردى سۇرەتكە تۇسىردىك, قۇران باعىشتادىق. «؛قىزايدىڭ قوس باتىر قىزى»؛ اتانعان تاس كۇمبەزدىڭ سۋرەتتەرى:

«؛قىزايدىڭ قوس باتىر قىزى»؛ اتانعان تاس كۇمبەزدىڭ الىستان تارتىلعان سۋرەتى.

 ؛

ۇلكەن تاس كۇمبەزدىڭ جاقىننان تارتقان سۋرەتى.

 ؛

قىزايدىڭ «؛دارا»؛ كۇمبەزى.

بىز سول ءوڭىردىڭ كوزى قاراقتى, ەل مەن جەر شەجىرەسىن بىلەتىن اقساقالدارى بولسا كەشكى تاماققا شاقىرساڭىز دەپ ءوتىنىش ايتتىق. ءومىرحان دەرەۋ ماشينا جىبەرىپ, 85 جاسقا كەلگەن ۇزاق جىلدار بويى ەل باسقارعان, ەڭبەك ەرى جاناحمەت بەگاتارۇلى دەگەن اقساقالدى الىپ كەلدى. امان-ساۋلىقتان سوڭ جاناحمەت اعا ءوزىن بىلاي تانىستىردى:

&ndash؛ جاناحمەت بەگاتارۇلىمىن. 1925 جىلى 20 قىركۇيەكتە دۇنيەگە كەلىپپىن. بيىل 84 جاستامىن. ەلىم قاراكەرەي. قاراكەرەي ىشىندە توقپاق. توقپاق ىشىندە قاساباي (بەيىتى اياگوزدىڭ مامىر سۋ دەگەن جەرىندە) دەگەن اتادان تاراعان ەرالى دەگەن ەلمىز.

جاقىپ اعا:

&ndash؛ مەن جاقىپ ءجۇنىسۇلى دەگەن تاريحشى باۋىرىڭىزبىن. كوپ جىلداردان بەرى قىزاي تاريحىن زەرتتەۋمەن اينالىسىپ ءجۇرمىن. قىتايدىڭ قۇلجا دەگەن قالاسىندا تۇرامىن. بۇل مەنىڭ اتا-بابا تاريحىن تۇگەندەۋ جولىندا شىققان ء3-شى ساپارىم.

&ndash؛ جاناحمەت اعا, ءسىز وسى ءوڭىردىڭ تۋماسىسىز با؟

&ndash؛ ءيا, وسى الاكول ماڭىنداعى جايپاق دەگەن اۋىلدا تۋىلىپپىن. ەڭبەك جولىن 1939 جىلى باستاپ, وسى وڭىردە ءار-تۇرلى سالادا 1996 جىلعا دەيىن باسشىلىق قىزمەتتەردە بولدىم. «؛ەڭبەك قىزىل تۋ»؛ وردەنىنەن باسقا «؛ەڭبەكتەگى ەرلىگى ءۇشىن»؛ سىندى 4 مەدالىم بار. بۇل وڭىردە مەن بارماعان تاۋ, مەن باسپاعان جەر جوق دەسەم دە بولادى.

&ndash؛ ءسىزدىڭ ەل بۇل جەردى قاشاننان مەكەندەيدى؟

&ndash؛ مەنىڭ بىلۋىمشە بۇل ءوڭىر قىزايلاردىڭ اتا-مەكەنى. قىزايلار ۇزاق جىل وسى ءوڭىردى مەكەن ەتكەن. بۇل اراداعى جەر-سۋ اتتارىنىڭ ءبىرازى سىزدەردىڭ اتا-بابالارىڭىزدىڭ اتىمەن اتالادى. جۇزدەگەن قىزاي كۇمبەزدەرى كۇنى بۇگىن تاريحتىڭ كۋاسى بولىپ تۇر. نە سەبەپ ەكەنىن بىلمەدىم. شاماسى 1860 جىلدارى قىزايلار بۇل ارادان بۇراتالاعا قاراي اۋا كوشىپتى. بوس قالعان ولكەگە ءبىزدىڭ توقپاقتار مەن بايعانا(بايعانا توقپاقپەن اعايىندى) اياگوز وڭىرىنەن كوشىپ كەلىپ, قونىس تەۋىپتى.

&ndash؛ مىنا «؛قىزايدىڭ قوس باتىر قىزى»؛ دەگەن تاس كۇمبەز تۋرالى نە بىلەسىز؟

&ndash؛ مەن ەس بىلگەننەن بەرى بۇل كۇمبەز سولاي اتالادى. بۇل ەكى كۇمبەز قىزاي انا جانە ونىڭ قىزىنىڭ كۇمبەزى. بۇل تاس ەكى كۇمبەز ەرتەدە تۇرعىزىلعان. شاعىراي اۋليەنىڭ كۇمبەزىنەن باسقا جۇزدەگەن قىزاي كۇمبەزدەرىنىڭ بارلىعى توپىراق كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان. سونى بايقادىڭىزدارما؟

&ndash؛ ءيا, بايقادىق. ەرتەدە تۇرعىزىلعاندىعى بىردەن كوزگە تۇسەدى. باسقا قانداي دالەل ايتاسىز؟

&ndash؛ كۇمبەزگە ىستەتكەن جالپاق تاستار ول جەردىڭ تاسى ەمەس. بالا كەزىمدەگى ەستىگەنىم بويىنشا جالپاق تاستاردى 5 كم قاشىقتىقتاعى جەردەن تاسىپ اكەلگەن. جامانتى وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىنداعى سەيىت سايىنان (سەيىت- رۋى قىزاي, جاناحمەتتىڭ ءسوزى) قالىڭ ەل قاتار-قاتار تۇرىپ, بىر-بىرىمەن قول جالعاپ, بىرىنەن-بىرىنە وتكەرمەلەۋ ارقىلى كۇمبەزگە قاجەتتى تاستى تاسىعان. بۇل اڭگىمەنى مەن بالا كەزىمدە ەستىگەم. تاس العان جەردى باسشى بولىپ ەل ارالاپ جۇرگەندە ءوز كوزىممەن كوردىم. كۇمبەز تۇرعىزۋعا 5-6 مىڭ ادام اتسالىسىپتى دەپ ايتىپ وتىراتىن ۇلكەندەر. ءبىز بۇدان مۇندا جاتقان كىسىلەردىڭ ەلىنە ەلەۋلى, حالقىنا قالاۋلى بولعان تەكتى جاندار ەكەنىن كورۋىمىزگە بولادى.

&ndash؛ راحمەت, اعا! سول ماڭدا «؛قىزايدىڭ دارا كۇمبەزى»؛ تۇر ەكەن. ول جونىندە نە بىلەسىز؟

&ndash؛ ول دا قىزايدىڭ كۇمبەزى. كىمدىكى ەكەنىن بىلمەيمىن. ول وسى تاس كۇمبەزدەردەن كەيىنگى ەڭ كونە توپىراق كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان كۇمبەز. ءقازىر توزا-توزا ازعانتاي بولىگى عانا قالدى. قالاي بولعاندا دا سەندەردىڭ قىزايلارىڭنىڭ ءبىر بەلدى تۇلعاسىنىڭ كۇمبەزى.

&ndash؛ تاعى قانداي كۇمبەزدەردى بىلەسىز؟

&ndash؛ كۇمبەزدەر كوپ. كوبىنىڭ اتىن بىلمەيمىن. شاعىراي اۋليە مەن سىبانباي دەگەن كىسىلەردىڭ كۇمبەزدەرىن كورسەتىپ بەردىم. ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە شاعىراي اۋليەنىڭ كۇمبەزى دومالاعى بار, جالپاعى بار تاستاردىن قالانعان ۇلكەن كۇمبەز ەدى. اتا-بابامىز ول اراعا كەلگەندە اتتان ءتۇسىپ, قۇران وقىپ وتەتىن ءارى بىزدەن سولاي ىستەۋدى تالاپ ەتەتىن. ال ايەلدەر اتتان ءتۇسىپ, ول ارادان اتىن جەتەكتەپ جاياۋ وتەتىن. مەنمەنسىگەن تالايدىڭ سول ماڭدا اتتان قۇلاپ مەرتىككەنىن نەمەسە ات سۇيرەپ تالقانى شىققانىن كوزىمىز كوردى. 1969 جىلى تامىزدىڭ 13 جۇلدىزى كۇنى قىتاي اسكەرى جالاڭاش كولگە باسىپ كىرگەندە ءبىزدىڭ اسكەرلەر سول كۇمبەزدىڭ تاستارىن الىپ, قاتار-قاتار ءتىزىپ, قورعان جاسادى. بارساڭدار ءتىزىلىپ جاتقان تاستاردى كورەسىڭدەر. سىزدەردىڭ تۋىستارىڭىڭىز كەلىپ وسى شاعىراي, سىبانبايلاردىڭ بەيىتىن ىزدەگەندە ءبىزدىڭ ءبىر قاريامىز سول ەكەۋىنىڭ جاتقان جەرىن شاتاستىرىپ, اۋىستىرىپ كورسەتىپ قويىپتى. شاعىرايدىڭ بەيىتى جالاڭاش كولدىن باتىس جاعالاۋىندا, سىبانبايدىڭ بەيىتى شىعىس جاعالاۋىنداعى قامىستىڭ ىشىندە.

&ndash؛ تاعى قانداي كۇمبەزدەردى بىلەسىز؟

&ndash؛ بارلىق تاۋىنىڭ ەتەگىندە قىزاي ەسكەندىردىڭ كۇمبەزى بار. ونىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيمىن. جاۋىن-شاشىن بولعاندا اتپەن ىشىنە كىرىپ كەتەتىنبىز. سوڭعى جىلدارى شەكارا بولىنگەندە شەكارانىڭ قىتاي جاق بولىگىندە قالىپتى. دولاتى دەگەن وزەننىڭ جاعاسىندا.

&ndash؛ ەسكەندىر كىم؟

&ndash؛ مەن تەك اتىن عانا بىلەمىن. ونىڭ كىم بولعانىن, قىزايدىڭ قايسى رۋىنان ەكەنىن بىلمەيمىن.

&ndash؛ وسى وڭىردە «؛قىزاي تاۋى»؛, «؛بوتامويناق»؛, «؛قىزىلجار اسۋى»؛ دەگەن جەر اتتارى بارما؟

&ndash؛ ونداي جەر اتتارىن بىلمەيمىن. وسى بارلىق دەگەن تاۋدىڭ اتى دا كەيىننەن قويىلىپتى دەگەندى ەستىگەم. قىزايدىڭ باتىرىنىڭ اتى دەيدى. توقتا, بارلىق باتىر دەگەندە بارلىق باتىر وسى جەردى مەكەندەپ قالىپتى-مىس. ال باحتى تاۋىن سۋان رۋىنان شىققان داۋلەتتى باحتى دەگەن ايەل مەكەن ەتىپتى. باحتى اتاۋى سودان قالىپتى دەيتىن.

&ndash؛ وندا ءبىز قىزاي انانىڭ كۇمبەزىن «؛قىزايدىڭ قوس باتىر قىزى»؛ دەگەن ەل اۋزىنداعى اتىمەن جاريالايمىز. ەل-جۇرت ءبىزدىڭ اۋىزعا قاراپ وتىر. دالەلدەرىمىز جەتكىلىكتى بولعان كەزدە كورەرمىز. ءبىز بۇل ساپارىمىزدا اياگوز اسىپ, زايسانعا دەيىن بارامىز. تاعى دا ىزدەنىستەر جاسايمىز.

&ndash؛ جارايدى. ول جاعىن وزدەرىڭىز بىلەسىڭدەر. ءبىز تاريحشى ەمەسپىز. كوزبەن كورگەن, قۇلاقپەن ەستىگەندەرىمىزدى عانا ايتىپ وتىرمىز. جالعاستى زەرتتەۋ ارينە سىزدەردىڭ ەنشىلەرىڭىزدە.

&ndash؛ ايتپاقشى, ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن. ءۇشارال قالاسىنىڭ ماڭىنداعى ۇلكەن مازارلىقتا قىزايدىڭ ەكى كۇمبەزى بار. جايپاق اۋىلىندا دا قىزايدىڭ ءبىر كۇمبەزى بار.

&ndash؛ راحمەت, جاناحمەت اعا! كورىسكەنشە, امان-ساۋ بولىڭىز.

اڭگىمەمەن وتىرىپ ءتۇننىڭ جارىمى بولعانىن بىلمەي قالىپتىق. جاتىپ دەمالدىق.

مىنا كۇنگەي الاتاۋى (جوڭعار ويپاتىنىڭ باتىسىندا ورنالاسقاندىعى سەبەپتى ورىس تاريحشىلارى جونعار الاتاۋى اتاندىرىپ جىبەرگەن-اۆتور) سىلەمىنىڭ الاتاۋ ساعاسىندا توقتاعان جەرىن توقتا تاۋى, دەپ اتايدى ەكەن دە, ونىڭ شىعىس جاق قارسىندا تۇرعان تاۋدى بارلىق تاۋى دەپ اتايدى ەكەن. توقتا تاۋى مەن بارلىق تاۋىنىڭ قويناۋى قىزاي كونە كۇمبەزدەرىمەن كومكەرىلىپ تۇر. ولاردى بىر-بىرلەپ ساناپ شىعۋ ءۇشىن دە اي كەتەدى-اۋ شاماسى. ونداعى قىزاي كۇمبەزدەرىنىڭ بارلىعى ءبىر ۇلگىمەن ياعني قازاقتىڭ كيىز فورماسىندا (ۇلگىسىندە) سالىنعان. ءتىل قاتشى دالام, ءتىل قاتشى بابام دەپ ايعايلاعىڭ كەلەدى. ءار كۇمبەز ءبىر-بىر تاريحتى باۋىرىنا باسىپ ءۇنسىز جاتىر. قاشانعى ءۇنسىز جاتار ەكەن؟

(جالعاسى بار)

رايىس اريپجانۇلى, جاقىپ ءجۇنىسۇلى, جاڭاتاي حابدىكارىمۇلى