تۇرعاق كەرەيدىڭ ءبىر بۇتاعى

ادامزات تالاي تالاي تاريحي كەزەڭدەردى ارتقا قالدىرىپ, عىلىم تەحنيكانىڭ شارىقاستاپ دامىعان بۇگىنگى كۇنىنە جەتىپ وتىر. دامىس تۇتىنىس تالابىنان تۋىندايدى دا تۇتىنىس اينالىپ دامىستى تالاپ ەتەدى. دامىستى دا تۇتىنىستى دا العا سۇيرەۋشى الىپ كۇش عىلىم. عىلىمدى جاراتىلىس تانۋ, قوعام تانۋ دەپ ءبولىپ ولاردى ءبىرى بىرىمەن ۇشتاستىرىپ دامىقسقا جەتىپ كەلەمىز. ءبىراق جاراتىلىس تانۋ عىلىمى دەنەلەي سەزىنىپ, ناقتىلى سىپاتتارمەن تولىقتىرىلىپ, زاڭدىلىقتارى ايقىندالىپ, كەپىلدەندىرىلەدى. ال قوعام تانۋ عىلىمى تۇتىنىستىڭ تالابىنان تۋىنداعانىمەن قوعام قاتىناستار, كوزقاراستار سالدارىنان پىكىرتالاس تۋىنداتىپ كەلەدى. سول داۋ دامايعا تولى عىلىمنىڭ ءبىرى تاريح عىلىمى جانە ونىڭ ءبىر بۇتاعى شەجىرە توڭىرەگىندەگى ماسەلە.

شەجىرە ءوزى اعاش ىسپەتتى بۇتاقتارعا تارامدالىپ, جان جاققا شاشىراپ كەلەدى دە قاي بۇتاعى قاي تۇبىردەن تارالعانىن انىقتاۋعا كۇردەلەنىپ كەتەدى. شەجىرە توڭىرەگىندە دە ەكى ءتۇرلى كوزقاراس قالىپتاستى.

بىرىنشىسى جىكتەۋشىلىكتى دارىپتەيدى دەپ شەجىرەدەن قاشقاقتاسا, ەكىنشىسى شەجىرە ارقىلى قان تازالىعىن ساقتاپ, ۇلتتىقتى نىگايتادى دەگەنگە تىرەلەدى.

كىندىك ازيالىق كوشپەندى ەكى حالىق قازاق جانە مونگول تەكتەستەر الەم وركەنيەتىنە كوشپەندىلەر مادەنيەتىنىڭ وزىندىك ماڭىزى زور ۇلەسىن قالدىردى. قورشاعان ورتا, تۇرمىستىق احۋال, جاعراپيالىق جاعدايلار بويىنشا ورتاقتاسىپ, ەلدەسەردە ەلدەسىپ, بەلدەسەردە بەلدەسىپ كەلە جاتقان ەكى ۇلتتىڭ اراسىندا اۋىس قيىس بولعانىن اۋىزشا جانە جازباشا شەجىرەلەرمەن قاتار دنك ساراپتاما ناتيجەلەرى كۋالاندىرادى. مونگول جانە مونگول تەكتەس حالىقتارمەن قازاق تايپالارىنىڭ ارا قاتىناسى ەجەلدەن بولعانىمەن كۇردەلەنگەن تۇسى:
1. شىڭعىسحان ءداۋىرى,
2. ويراد شاپقىنشىلىعى بولادى.
شىڭعىسحاننىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارىن دنك ساراپتاما ارقىلى انىقتاۋدا كوپتەگەن ءىس اتقارىپ جۇرگەن زەرتتەۋشى عالىمدار ساناتىنا مونگوليا زەرتتەۋشىلەرى ش. ەنحبايار, ش.بااتار ب. حەرلەن, قازاقستاندىق عالىم جاكسىلىك سابيتوۆتاردىڭ ەڭبەگى ەلەۋلى.

قازىرگى قازاقتىڭ رۋ تايپالارىنىڭ ءبىر بولىگى مونگولدار اراسىندا دا كەزدەسەدى, ال سول تايپا تۇركىتەكتەس تايپالار بولىپ مونگولعا سىڭدىمە؟ الدە مونگول تەكتەستەر قازاققا ءسىڭىسىپ كەتتىمە دەگەنگە تالاس جالعاسىپ كەلەدى.

مۇنداي رۋ, تايپالارعا كەرەي, نايمان, قوڭىرات, جالايىر, مەركىت, الشىن, دۋلات ت.ت. جاتقىزىلادى.
اتالمىش تايپالاردى ەجەلگى كوكتۇرىك مۇراگەرلەرى ودان كەيىنگى قىرعىز, ۇيعىر مەمەلەكەت قۇرامىنا ەنگەن بايىرعى تۇركىتەكتەس تايپالار ەكەنىنە كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر قوسىلادى.
اتا تەك شەجىرە مونگولدار اراسىندا «؛ۋرگيين بيچيگ»؛ ياعني «؛اتا تەك جازباسى»؛ اتپەن جالعاسىپ كەلدى دە ءشۇرشىت بيلەۋشىلەرىنىڭ ساياسي ۇستانىم سالدارىنان قالىس قالىپ, كوممۋنيستيك جاپپاي تۇتقىنداۋ قارساڭىندا مۇلدەم جويىلدى دەۋگە بولارلىق جاعداي جەتتى.

مونگولدار اراسىندا بولعان كوپتەگەن رۋ (وۆوگ) جويىلىپ كەتتى دە وتكەن عاسىردىڭ 90- جىلدارى سول رۋ(وۆوگ)-دى جاڭعىرتۋ باستالعاندا كونەدەن جالعاسقان كەيبىر رۋلار مىسالى قوڭىرات-حونحەرەەد, جالايىر-زالاير بولىپ وزگەرتىلۋىمەن قاتار مۇلدەم بولماعان جاڭا رۋلار اتاۋى پايدا بولدى. وسىلاي مونگول جۇرتشىلىعى اتادان جالعاسقان اتا تەك شەجىرەسىن جاڭعىرتىپ كەلەدى. مونگول زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋىنشا تورعۋۋد ياستان(سۇيەك نەمەسە تايپا) شەجىرەسى ەڭ ناتيجەلى, شىندىققا ساي بولىپ قالىپتاسقانى دەيدى.

تورگۋۋد نەمەسە تورعاۋت شەجىرەسى تۇعىرىل حاننان باستاۋ الادى. تورگۋۋدتار اراسىندا «؛ۆانگيينحان»؛ دەگەن رۋ(وۆوگ) ەڭ بەدەلدىسى ياعني اقسۇيەكتەر اۋلەتىنەن بولىپ سانالادى.
قۇپيا شەجىرە 189 تارماعىندا تايان حاننىڭ اناسى گۇربەسۇ «؛ۆان حاان ەرتەني وتوكۋ يح حاان بۇلگەە»؛ دەگەنى تۇعىرىل حان ەجەلگى حاندار اۋلەتىنەن ەكەنىنىڭ دالەلى.
تورعاۋىتتىڭ تاعى ءبىر ۆان دارەجەگە كوتەرىلگەن تۇلعاسى تايۆان ەدى. ويراد مونگول ارا قاتىناسىنىڭ شينەلىسىن ۋشىقتىرۋ ارقىلى السىرەتۋ «؛جاتتى جاتپەن تىنىشتاندىرۋ»؛ ساياساتىن ۇستانعان مين پاتشالىعى 1402 جىلى ويرادتىڭ 3 قولباسشىسىنا ۆان اتاعىن ۇسىنعانى تۋرالى «؛مين تايسزۋن شي-لۋ»؛-دا ايتىلاتىنىن چ. دالاي العا تارتادى.
«؛قۇپيا شەجىرە»؛-دە تۇعىرىل حاندا 1000 تۋرحاگ اسكەرى بولعانى تۋرالى ايتىلادى. ال شىڭعىسحاندا 8000 تۋرحاگ ساربازى بولعان ەكەن.
تۋرحاگ سوم دەنەلى, ءىرى, كەسەك ماعىنا بىلدىرسە قازاقتا تۇرقىلى, تۇرقىتى, تۇرقى كەسەك ماعىنادا ايتىلادى. 1400 جىلدارى ويراد قۇرامىنا ەنەدى, سوندا توگوون ءتايجى «؛سوم دەنەلى رەتىندە تورگۋۋد دەپ اتايىق»؛ دەگەنى تۋرالى اقپارات گابان شاراۆتىڭ ء«؛تورت ويراد تاريحىندا»؛ جازىلعان. تورعاۋىت وسىلاي ءبىر تايپا ەل بولىپ ءتورت ويراد تارماعىنىڭ ءبىر تارماعى ەسەپتەلدى.

كەرەي دەسەك اشامايلى, اباق ەكەۋى ەسكە تۇسە كەتەدى. ال تۇعىرىلدىڭ دا شىڭعىستىڭ دا ساقا ساربازدارى اتالعان كەرەيدەن تارالعان تورگۋۋد نەمەسە تۋرحاگتاردى جوققا شىعارامىز با؟ تورگۋۋدتار تولىققاندى مونگولدانىپ كەتسە دە قازاق اراسىنداعى تورعاۋىت, تۇرعاقتاردى قايدا اپارامىز؟

تۇعىرىل حان جەڭىلىسكە ۇشىراپ باتىسقا قاشادى. كەرەيدىڭ ءبىر بولىگى التايدا نايمانمەن قاتارلاس قالسا ءبىر بولىگى باتىس تەرىستىكتى بەتكە الىپ سىبىرگە وتەدى. سىبىرگە وتكەندەر ءسىبىر حاندىعىن قۇرعان كەرەيلەر. بۇل كەرەيلەر ءسىبىر حاندىعىنىڭ نەگىزىن قۇرادى. سىبىردەگى تۇرعاقتار وسىلاي پايدا بولعان.

1587 جىلدارعى مونگول ويراد سوعىسىندا جەڭىلىسكە ۇشىراعان ويرادتار التايدى اسىپ ەرتىستىڭ ورتا تۇسىنا كەلىپ جەتەدى. 1608 جىلى حوو ورلوگ باستاعان تورگۋۋدتار سارى ارقاعا قونىس تەبەدى. مونگول, ويراد تاريحىندا بۇل تورگۋۋدتار 1628 جىلى باتىسقا كوشىپ كەتكەنى تۋرالى ايتادى. ال قازاق تاريحىندا سالقام جاڭگىر ءحوندلون ۋۆش, ابلاي تايجدەردىڭ كومەگىمەن تۇتقىننان بوساعان سوڭ 1635 جىلى تورگۋۋدقا شابۋىلداپ, ارقانى ازات ەتەدى. تورگۋۋد ەدىل بويىن مەكەن ەتىپ ەدىل قالماعى اتانادى. ءحوندلون ۋۆشپەن ابلاي ءتايجى ەكەۋىنىڭ قازاققا جاقتاس بولۋداعى باستى سەبەبى بايباگاس ولگەن سوڭ تاق مۇراگەرلىگىنە قول جەتكىزە الماۋدىڭ سالدارى بولۋ كەرەك.

«؛ەر تارعىن»؛ جىرىنداعى «؛توعىز سان تورعاۋىت, ون سان ويماۋىت»؛. جىردىڭ كوپتەگەن نۇسقاسى بار, ءبىراق زەرتتەۋشىلەردىڭ توعىسار جەرى ءحۇ عاسىردا جازىلعانى دەيدى. جاعراپيالىق جاعىنان قاراسا وقيعا باتىس تەرىستىك وڭىرىندە بولىپ جاتادى. ال ويرادتار 1452 جىلدارى قازاق دالاسىنىڭ وڭتۇستىگىن باسىپ الادى. بۇل تۇستا تورعاۋىت ويراد قۇرامىنا ەڭگەنىمەن ءتورت ويرادتىڭ ءبىرى ەسەبىنە الىنباعان, ياعني «؛توعىز سان تورعاۋىت»؛ بولارلىقتاي مارتەبەگە يە ەمەس ەدى. 1502 جىلى عانا چوروس قۇرامىنان شىعىپ, جەكە 1 ويراد ەسەبىنە الىنىپ 4 ويرادتىڭ تەرەزەسى تەڭ ءبىر بولىگى بولىپ ەسەپتەلدى.

بۇل جاعدايدا جىردىڭ جازىلعان جىلى كەيىندەتىلەدى نەمەسە تورعاۋىت, ويماۋىت دەگەندەردى باسقا جاقتان ىزدەۋدى تالاپ ەتەدى.
ەدىل قالماعىمەن جوڭعاريا اراسىندا ارلى بەرلى شۇبىرعان تالاي رەتكى كوش قازاق دالاسىن باسىپ ءوتىپ جاتتى. سوڭى «؛شاڭدى جورىق»؛ اتالعان الىس تا اۋىر جول ازابى, قازاققا دا قالماققا دا اۋىر سوققى بولىپ تاريحتا قالدى.

رەسەي قۇرامىنداعى قالماقتارعا ەكاتەرينادان قىسىم كەلە باستادى. ورىس-فرانس سوعىسى, ورىس-تۇرىك سوعىسى قاتارلى كوپتەگەن سوعىس شايقاستاردا الدىنعى شەپتە بولىپ, قانشاسى اجال كەشتى, ءارى قالماققا دەگەن كوزقاراسى تىپتەن تومەندەپ, تورعاۋىت اقسۇيەكتەر ۇرپاعى پاتشا توڭىرەگىندە اسكەري مەرزىمسىز بورىش وتەۋگە, حريستيان ءدىنىن قابىلداۋعا ماجبۇرلەي باستادى. 1671 جىلى ۋۆش حان 130,0 مىڭ تورگۋۋد, ويرادتى باستاپ اتا قونىسىنا ۇدىرە كوشەدى. رەسەي تورگۋۋدتىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ شابۋىلداپ قانشاسىن قىرعىنداعانى بەيمالىم. تورعاي توزى شىعىپ قازاق دالاسىنا جەتكەن تورعاۋىتتار جان جاققا تارالىپ, جايماشۋاق جاتقان قازاقتاردان مال مۇلىك, ات كولىك, ازىق تۇلىگىن تالاپ جورىعىن جالعاستىرادى. كوشكە ىلەسە الماعاندارى جول بويى قالىپ وتىردى, ءبىر بولىگى قىرعىز ەلىنە وتەدى دە كۇنى بۇگىنگە دەيىن سوندا تۇراقتاپ جاتىر. قازاق جەرىندە قالعاندارى ءسىڭىسىپ كەتسە دە بەرتىنگە دەيىن باتىس وڭىردە ءسوز اراسىندا مونگول سوزدەر قولداناتىن ادامدار كەزدەسىپ تە ءجۇردى. بۇلار سول «؛شاڭدى جورىق»؛-تان قالعاندارى بولۋى مۇمكىن. كوش قانشا مىڭ شاقىرىم جولدى ارتقا تاستاپ, بالقاشتىڭ تۇستىگىنە كەلگەندە عانا قازاقتار قورعانىس شاراسىن قولدانىپ, شابۋىلدادى. شاڭدى جورىقتان 18,0 مىڭ ادام عانا جونعارياعا جەتكەن, ولاردى چين ەلى قازىرگى قىتاي ەلى قارماعىنداعى قوبىقسارىعا, مونگول ەلى بۇلعىن وزەن بويىنا ورنالاستىرادى.

قازىرگى ەدىل قالماقتارىنىڭ 40% تورعاۋىتتار دەگەن بەيرەسمي دەرەك بار. قىتايدا ءارتۇرلى اقپارات, سان مالىمەتتەر ايتىلادى. ءبىراق تورعاۋىتتاردىڭ شوعىرلى جەرى قوبىقسارى, ال تيبەت ءۇستىرتى ءور مونگول, ءوۆور مونگولداردا كەيىندەرى قونىس تەپكەن بىرەڭ ساراڭ تورعاۋىتتار بولۋى مۇمكىن.

 ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛ تاريحشى, ولكەتانۋشى
 ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛كۇلمەسحان زايپيلۇلى