"؛تەكتۇرماس"؛ ەتنو-تاريحي كەشەنى تارازدىڭ تاريحىن تورتكۇل دۇنيەگە تانىتادى

«؛تاراز &ndash؛ تاريحىمىزدىڭ تەمىرقازىعى»؛. ەلباسىمىز وسىلاي دەپ باعالاعان, بايىرعى كەزەڭنەن تامىر تارتاتىن كونە شاھار بۇعان دەيىن سان تۇلەۋ مەن تۇرلەنۋدى باستان كەشكەنى ءمالىم. بۇگىندە جاڭاشا كەيىپكە ەنىپ, جاڭعىرا تۇسكەن تاريحي قالا وبلىس ايناسىنا اينالعانى اقيقات.

مەملەكەت باسشىسى ۇلىتاۋدا وتكەن حالىقارالىق تۋريستىك فورۋمدا «؛اتا-بابالارىمىزدىڭ رۋحىن ءتۋريزمنىڭ وزىق ۇلگىلەرى ارقىلى دارىپتەۋىمىز كەرەك»؛ دەگەن ەدى. وسى تاپسىرمانى جۇزەگە اسىرۋ ؛ بارىسىندا ؛ جامبىل وبلىسى سوڭعى ەكى جىلدا قايتا تۇلەدى. مادەني-رۋحاني-تاريحي نىساندار بىرىنەن سوڭ ءبىرى بوي كوتەرە باستادى.

بيىل وبلىسقا &ndash؛ 80 جىل. بۇل ايتۋلى داتانى جامبىلدىقتار جاڭا فورماتتا اتاپ ءوتتى. استا-توك توي-دۋمانمەن ەمەس, ءوڭىردىڭ 80 جىلدىعىنا وراي 80-نەن استام نىساننىڭ ەل يگىلىگىنە بەرىلۋى سونىڭ كورىنىسى. ونىڭ ىشىندە شوقتىعى بيىگى, تاعلىمى بولەك «؛تەكتۇرماس»؛ ەتنو-تاريحي كەشەنى. مەرەيتوي ورتا ازيادا تەڭدەسى جوق تاريحي كەشەننىڭ اشىلۋ سالتاناتىمەن ؛ جالعاستى.

يگى شاراعا 800-گە جۋىق ادام قاتىستى. وبلىس جۇرتشىلىعى اتىنان  ؛ايماق باسشىسى اسقار مىرزاحمەتوۆ, قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى, قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى ءاسانالى ءاشىموۆ, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى مامبەت قويگەلديەۆ گۇل شوقتارىن قويدى.

بۇدان سوڭ بابالار رۋحىنا قۇران باعىشتالىپ, تاعزىم ەتىلدى. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى مامبەت قويگەلديەۆ ءسوز الىپ, تارازدىڭ تاريحي بولمىسىن ايشىقتاپ تۇرعان كەشەننىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتىپ, وڭىردەگى ؛ سوڭعى ەكى جىلداعى وڭ وزگەرىستەرگە توقتالدى.

ەجەلگى تاراز قالاسىنىڭ ءتول تاريحىن تولىعىمەن بەينەلەيتىن «؛تەكتۇرماس»؛ ەتنو-تاريحي كەشەنى تالاس وزەنىنىڭ جوعارعى جاعالاۋىنداعى «؛تەكتۇرماس»؛ تاۋىنىڭ بيىك تاۋلى بەتكەيىنىڭ 24 گەكتار اۋماعىن الىپ جاتىر. تاريحي كەشەن ؛&ndash؛ ؛تاراز وڭىرىندەگى ورتاعاسىرلىق تۇركى ەلدەرىنىڭ قاسيەتتى مەكەنىن كورسەتەتىن, تۇركى تاريحىنان سىر شەرتەتىن تاريحناما رەتىندە ءارى دەمالىس ورنى نەگىزىندە حالقىمىزدىڭ رۋحاني جان-دۇنيەسىن بايىتىپ, ءتۋريزمدى دامىتۋ ماقساتىندا سالىنعان. عاجايىپ كەشەن تاراز قالاسىنىڭ بارلىق كەزەڭدەرىن قامتيتىن بىرنەشە ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىمداردان تۇرادى جانە سان عاسىر بولعان تاريحي وقيعالاردىڭ تولىق حرونولوگياسىن كورۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

تاريحي كەشەندى تاماشالاۋ تالاس وزەنى ارقىلى وتەتىن كوپىردەن باستالادى. كوپىرگە كىرە بەرىس جەردە ەكى ۇلكەن ستەلا تۇرعىزىلعان: دوڭگەلەك كۇن ءتارىزدى تاستىڭ ءبىرىنشى بەتىندە ۇلى باتىس تۇركى قاعاندارىنىڭ تاڭباسى بەينەلەنسە, ەكىنشى بەتىندە تۇركى حالىقتارىنىڭ نانىم-سەنىمىندەگى ءتاڭىر قۇسى سامۇرىق قۇستىڭ بەينەسى كورسەتىلگەن.

كوپىر اياقتالاتىن جەرىنىڭ ەكى جاعىندا تۇركى حالىقتارىنىڭ نەگىزگى ايبارلى بەلگىسىنە اينالعان بيىكتىگى 4 مەترلىك, سالماعى 3 توننالىق اق ءتۇستى ءمارمار تاستان قۇيىلعان, ءتۇر كەلبەتى قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان ارتەفاكت وبرازى بويىنشا جاسالعان ەكى ارىستاننىڭ مۇسىندىك بەينەسى ورناتىلعان. ەجەلگى ميفولوگيادا اڭداردىڭ پاتشاسى ارىستان ءوز اۋماعى مەن ءوز ءۇيىرىن قورعايتىن, بيلىك پەن بايلىقتىڭ سيمۆولى بولىپ ەسەپتەلگەن.

وسى جەردە «؛تەكتۇرماس»؛ ەتنو-تاريحي كەشەنىنىڭ پاسپورتى جازىلعان. بۇل اۋماق &ndash؛ كيەلى اۋماق. سول سەبەپتى بۇل قاسيەتتى جەردە شىلىم شەگۋگە, ىشىمدىك ىشۋگە, لاستاۋعا, قوقىس تاستاۋعا, بالاعات سوزدەردى ايتۋعا تىيىم سالىناتىنى ەسكەرتىلگەن.

«؛تەكتۇرماس»؛ ەتنو-تاريحي كەشەنىنىڭ كىرە بەرىستەن-اق ايباتىن ارتتىرىپ تۇرعان &mdash؛ «؛كونە تاراز»؛ قاقپاسى. ؛ شىعىس ستيلىندە سالىنعان قاقپانىڭ بيىكتىگى &mdash؛ 10 مەتر, ەنى 14 مەتردى قۇرايدى. قاقپانىڭ ەكى جاعىندا كۇزەت تۇراتىن بيىك مۇنارالارى بار, ورتاسىنداعى قاسپەتتەرى ءار ءتۇرلى ويۋ-ورنەكتەرمەن بەزەندىرىلگەن. ايتالىق, ءبىرىنشى بەتى «؛تەكتۇرماس ەتنو-تاريحي كەشەنى»؛ دەگەن جازۋمەن اشەكەيلەنسە, ەكىنشى بەتىندە «؛تاريح &ndash؛ تەكتىلىكتىڭ بەلگىسى»؛ دەگەن جازۋى جازىلعان. قاقپانىڭ ەكى شەتىندەگى مۇنارالاردىڭ ىرگەتاسى جەرگىلىكتى تابيعي تاستان قالانسا, ال قابىرعالارى تاۋ-كەن جىنىسى &ndash؛ تراۆەرتينمەن قاپتالعان. مۇنارالاردىڭ الدىڭعى جاعىندا بويى 2 مەتر, ال سالماعى 300 كەلى نايزا مەن قىلىشپەن جاساقتانعان ساۋىتتى ەكى جاۋىنگەردىڭ مۇسىندىك بەينەلەرى كەرەمەت ۇيلەسىم بەرىپ تۇر.

كەشەنگە كىرەبەرىستەن باستالاتىن باسپالداقتار مەن كەشەن ىشىندەگى جولداردىڭ بارلىعى جەرگىلىكتى تابيعي قىزىل تاستان جاسالعان. ياعني ؛ قۇرىلىسقا قاجەتتى ماتەريالدار كيەلى جەردىڭ وزىنەن الىنىپ وتىر. باسپالداقتىڭ ەكى جاعىنداعى ەجەلگى پەتروگليفتەرمەن اشەكەيلەنگەن ارنايى اق تاستاردان جاسالعان ەسكەرتكىشتەرگە  ؛تاراز وڭىرىنەن شىققان تاراز تاريحىنىڭ تۇلعالارى &ndash؛ ون ءتورت قاعان مەن ويشىل عۇلامالاردىڭ ەسىمدەرى, بيلىك ەتكەن عاسىرلارى قاشالىپ تاڭبالانعان.

1. الىپ ەر توڭعا (ب.د.د. viii-vii عع.) &ndash؛ اتى اڭىزعا اينالعان تۇران بيلەۋشىسى.
2. شۋ قاعان (ب.د.د. iv-iii عع.) &ndash؛ ەجەلگى ساق داۋىرىندەگى بيلەۋشى.
3. شوجە (ب.د.د. ءى ع.) &ndash؛ قاعان. ەجەلگى تارازدىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشى.
4. ەستەمى ؛(vi ع.) &ndash؛ قاعان. باتىس تۇركى قاعاناتى.
5. تون يابعۇ ء(viى ع.) &ndash؛ قاعان. باتىس تۇركى قاعاناتى.
6. سۇلۋ ء(viىى ع.) &ndash؛ قاعان. ؛تۇرگەش قاعاناتى.
7. ساتۇق بوعرا (ح ع.) &ndash؛ قاعان. قاراحان مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى.
8. شاح مانسۇر ء(حى ع.) &ndash؛ قاعان. قاراحان مەملەكەتى.
9. تەكتۇرماس ء(حى ع.) &ndash؛ ءدىندار. ءابىز.
10. جۇسىپ بالاساعۇن ء(حى ع.) ؛&ndash؛ ايگىلى شىعىس ويشىلى, «؛قۇتتى بىلىكتى»؛ جازعان.
11. ماحمۇد قاشقاري ء(حى ع.) ؛&ndash؛ ؛اتاقتى «؛ديۋاني لۇعات ات تۇرك»؛ ەنسيكلوپەدياسىن قۇراستىرۋشى, تۇركى عالىمى.
12. داۋىتبەك-دادبەك ء(حىىi ع.) &ndash؛ ۇلى بيلەۋشى. تەكتى قولباسشى. عالىم. قىلىش پەن قالام يەسى.
13. قايدۋ ؛(حىىى ع.) &ndash؛ حان. تالاس قۇرىلتايىن ۇيىمداستىرۋشى.
14. زاحير ءاد-دين بابىر ء(حv-حvى عع.) &ndash؛ موعولستان مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى.

وسى قاعاندار مەن عۇلامالاردى تاماشالاپ, باسپالداقپەن جوعارى كوتەرىلسەڭىز, تاراز قالاسىنىڭ نەگىزگى سيمۆولى &ndash؛ ۇلى بابامىز اۋليە-اتانىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشى الدىڭىزدان شىعادى. سالماعى 10 توننالىق اق ءتۇستى ءمارمار تاستان قۇيىلعان ەسكەرتكىشتىڭ پوستامەنتىنىڭ بيىكتىگى &mdash؛ 8 مەتر, ال ؛ ءمۇسىنىنىڭ بيىكتىگى 13 مەتردى قۇرايدى. الىپ تۇلعانىڭ بولمىسىن بارىنشا اشۋعا باسىمدىق بەرىلگەن. ءمۇسىننىڭ ءار بەدەر, بولىك, كەسكىندەمەلەرىنە دەيىن اسا ىجداھاتتىلىقپەن, ەرەكشە ىقىلاسپەن سومدالعان. ماسەلەن بەلدىگى قۇدىرەت پەن بيلىكتىڭ, ال اق ساقالى ۇلىلىق پەن دانالىقتىڭ سيمۆولىن سۋرەتتەيدى.  ؛باتىسقا بايىپپەن قاراعان ؛ ۇلى بابامىز, تاراز قالاسى حالقىنىڭ باقۋاتتى جانە بەرەكەلى ءومىر سۇرۋىنە ءوز باتاسىن بەرىپ تۇرعانداي. ايتا كەتەرلىگى بۇل الىپ ەسكەرتكىش بيىكتىگى مەن سالماعى جاعىنان دا رەسپۋبليكاداعى ەڭ ۇلكەنى. ودان بەرىدە, «؛تەكتۇرماس»؛ تاۋىنىڭ تالاس وزەنى جاعىنداعى ەڭ بيىك بەتكەيىندە تاراز قالاسىن جوعارىدان كورۋگە ارنالعان تاماشالاۋ الاڭشاسى ورنالاسقان. بۇل الاڭدا قۇس ۇشۋ بيىكتىگىنەن تاراز قالاسىنىڭ تىنىسى مەن تالاس وزەنىنىڭ اعىسىنا قاراپ, اينالاداعى تاريحي دۇنيەلەردى تاماشالاۋعا بارىنشا مۇمكىندىك جاسالعان.

تاماشالاۋ الاڭشاسىنىڭ ورتاسىندا ارنايى بيىك تاستان جاسالعان بيلىك بەلگىسى &ndash؛ لاۋھا تۇعىرى ورناتىلعان. سيمۆوليكالىق بەلگىنىڭ ؛ ەڭ ۇشار باسىندا الەمدى جاراتۋشى اللا تاعالانىڭ قۇران كارىمدەگى ۇلى ءسوزى «؛اللادان باسقا ەشبىر ءتاڭىر جوق. ول ءتىرى, تولىق مەڭگەرۋشى»؛ دەگەن قۇران سۇرەسى جازىلعان لاۋحانىڭ وسى قۇران اياتىنان كەيىنگى استىڭعى جاعىندا تۇركى حالىقتارىنىڭ تاستاعى تاريحى &ndash؛ كۇلتەگىننىڭ كونە رۋنا-تۇركى تىلىندەگى ؛ جازۋى بەينەلەنگەن.

جامبىل وبلىسى اكىمى اسقار مىرزاحمەتوۆتىڭ يدەياسىمەن سالىنعان الىپ ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىس مۇنىمەن توقتاپ قالمايدى. جوسپاردا ەكىنشى-ۇشىنشى كەزەڭدەرى بار. ؛ «؛تەكتۇرماس»؛ ەتنو-تاريحي كەشەنى قوسىمشا تاريحي جانە تانىمدىق نىساندارمەن كەڭەيتىلەدى.

جوسپار بويىنشا ەجەلگى قالالار مەن قامالدار قابىرعالارىنىڭ ۇلگىسىنە سايكەس, ورتاعاسىرلىق قورعاندار مەن دۋالداردىڭ كورىنىسى سالىنادى. «؛كونە تاراز»؛ قورعانى ەجەلگى كەرۋەن-سارايلار مەن سيتادەلدەردىڭ ءداستۇرلى ارحيتەكتۋرالىق بەينەسى بويىنشا جاسالادى.

«؛كونە تاراز»؛ قورعانىنان اۋليە-اتا ەسكەرتكىشىنە دەيىن جانە ءارى قاراي جاعالاي سوزىلىپ, دەمالىس اللەياسى بوي كوتەرەدى, ونىڭ ەكى جاعىندا تاراز قالاسى مەن جامبىل وبلىسىنىڭ ءارتۇرلى اۋداندارىندا ورنالاسقان 26 قاسيەتتى تاريحي ورىندارىنىڭ كىشىرەيتىلگەن ۇلگىدەگى ماكەتتەرى ؛ جايعاسادى.

اۋليەاتا ەسكەرتكىشىنەن «؛كونە تاراز»؛ قورعانىنا جالعاسىپ جاتقان جول بويىندا قازاق جەرى تاريحىن تۇبەگەيلى وزگەرتكەن ەڭ ءىرى ۇلى شايقاستار &ndash؛ «؛اتلاح شايقاسى»؛ مەن «؛اڭىراقاي شايقاسىنىڭ»؛ تاسقا قاشالعان تاريحي بەينەسى مونۋمەنتالدىق قابىرعا بەتىندە كورىنىس الادى.

تاريحي كەشەننىڭ تومەنگى جاعىندا, مونۋمەنتالدى قابىرعا مەن تالاس وزەنىن جالعايتىن, تاۋ باسىنان توگىلە اعىپ جاتقان كاسكادتى سۋ سارقىراماسى سالىنادى.

وسى وزەننىڭ جاعالاۋىندا كەشەنگە كەلەتىن تۋريستەر مەن جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا قىزمەت كورسەتۋ نىساندارى, قوناقتارعا ارنالعان ءدامحانالار مەن دەمالىس ورىندارى, ال تاسىپ اققان تالاس وزەنىنىڭ ۇستىندە اسپالى كوپىر ورنالاسادى. بۇل كوپىردىڭ ۇستىمەن سەرۋەندەپ, تالاس وزەنىنىڭ قۋاتىن سىڭىرۋگە مول مۇمكىندىك اشىلادى.

ودان كەيىن توبەنىڭ سول جاق بەتكەيىندە اسپالى جول ستانساسى بوي كوتەرەدى. بۇل اسپالى جول «؛تەكتۇرماس»؛ ەتنو-تاريحي كەشەنىن تاراز قالاسىنىڭ ورتالىعىندا ورنالاسقان «؛كونە-تاراز»؛ تاريحي-ەتنومادەني كەشەنى مەن «؛كونە تاراز»؛ تاريحي-مادەني ورتالىعىن بايلانىستىرىپ تۋريستەرگە قالانى بيىكتەن تاماشالاپ ارالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.