• usd 468.56

  • eur 497.56

  • rub 7.3

  • cny 67.18

28 ناۋرىز, 21:17:20
الماتى
+35°

جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ قاتىسۋشىسى, سول وقيعا تۋرالى 12 ايعاق كىتاپتىڭ اۆتورى, «؛جىل ون ەكى اي»؛ بالالار جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى, پۋبليسيست تالعات ايتبايۇلى "جەلتوقسان وقيعاسى قولدان ۇيىمداستىرىلعان جانە ونى ۇيىمداستىرعاندار ءقازىر بيلىكتە وتىر" دەپ ەسەپتەيدى. جۋرناليست مۇنداي ؛قورىتىندىعا ۇزاق جىلعى زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە كەلگەن. بۇل تۋرالى ول ؛qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ تىلشىسىنە ايتىپ بەردى. ؛

&ndash؛ بيىل &ndash؛ جەلتوقسان وقيعاسىنا 33 جىل. بۇل ۋاقىت جەلتوقسانعا وقيعا ەمەس, كوتەرىلىس دەپ باعا بەرۋگە جەتپەگەن سياقتى. تاريحي شىندىق ورناۋىنا ءالى قانشا ۋاقىت كەرەك؟

&ndash؛ شىن مانىندە تاريحي شىندىق ورناعان. تەك بۇنى قازىرگى بيلىك مويىنداعىسى, كورگىسى كەلمەي وتىر. قانشا ۋاقىت كەرەگى بيلىك عۇمىرىنىڭ قانشا ۋاقىتقا سوزىلاتىنىنا بايلانىستى. تاريحي شىندىق ورناعان دەۋىمنىڭ سەبەبى مىناۋ: وسىدان 3 جىل بۇرىن ەلوردادا جەلتوقساننىڭ 30 جىلدىعىنا وراي حالىقارالىق كونفەرەنسيا وتكەن. وعان الەمنىڭ 11 ەلىنەن تاريحشىلار, عالىمدار, جۋرناليستەر قاتىسىپ, «؛جەلتوقسان &ndash؛ وقيعا ەمەس, كوتەرىلىس»؛ دەگەن باعا بەرگەن. بۇنى بۇدان 23 جىل بۇرىن, ياعني 1996 جىلى جەلتوقساننىڭ 10 جىلدىعىنا وراي وتكەن كونفەرەنسيادا جاساعان بايانداماسىندا سول تۇستا مەملەكەتتىك حاتشى بولىپ تۇرعان ءابىش كەكىلباەۆ جەلتوقسان كوتەرىلىس ەكەنىن جان-جاقتى دالەلدەپ بەرگەن. رەسمي تۇردە تاريحي باعانىڭ بەرىلمەي وتىرعانى &ndash؛ بۇگىنگى بيلىكتىڭ ۇلكەن ءمىنى.

&ndash؛ وسى 33 جىلدا جەلتوقساندى حالىق جادىندا جانداندىرۋ ارەكەتى كوپ بولدى ما, جاسىرۋ, كومەسكىلەۋ كوپ بولدى ما؟

&ndash؛ بيلىك كومەسكىلەۋگە بارىنشا تىرىسىپ باقتى. ال زەرتتەۋشىلەر, جەلتوقسانشىلار جەلتوقساندى جانكەشتىلىكپەن ناسيحاتتاپ, كولەڭكەلى تۇستارىن, جاسىرىلىپ كەلگەن, اشىلماي كەلگەن تۇستارىن بۇقاراعا كەڭىنەن جەتكىزۋگە تىرىستى.

&ndash؛ ءوزىڭىز ايتقانداي 86-نىڭ قىسىنداعى جاعدايدى ۇمىتتىرۋعا تىرىسۋشى بيلىك دىتتەگەنىنە جەتە الا ما؟

&ndash؛ ازىرشە دىتتەگەنىنە جەتىپ تۇر. جەلتوقساننىڭ 10, 20, 30 جىلدىعى جەتىم قىزدىڭ تويىنداي اتالىپ ءوتىلدى. بيلىك رەسمي باسىلىمدارعا «؛جەلتوقسان»؛ تۋرالى اۋزىن اشقىزبادى دەۋگە بولادى. ءالى دە اشقىزباي كەلەدى. بۇرىنعى «؛برەجنەۆ»؛ الاڭى جەلتوقسانشىلاردىڭ قۇرمەتىنە بەرىلۋى كەرەك ەدى. ءقازىر ول جەردى كور قازعانداي قازىپ تاستادى, استى ساۋىق-سايران مەكەنى...

&ndash؛ جاڭا ءبىر سوزىڭىزدە «؛جەلتوقساننىڭ اشىلماعان تۇستارى»؛ دەپ قالدىڭىز عوي. جەلتوقساننىڭ اشىلماعان قانداي شىندىعى بار؟

&ndash؛ مەن سول ىزعارلى كۇندەردە الاڭدا بولدىم. ودان كەيىنگى 33 جىلدى وسى جەلتوقساندى زەرتتەۋگە ارناپ كەلەم. قانشاما مۇراعاتتاردى اقتاردىم. ادامدارمەن جولىقتىم. گازەتتەردىڭ تىگىندىلەرىنە تەلمىردىم. وسى ەڭبەكتەر 12 ايعاق-كىتاپ بولىپ شىقتى. ەرتەڭ 13-تومى شىققالى وتىر. وسىنشا زەرتتەۋدەن كەيىن ءبىر شىندىقتى اشتىم. جەلتوقسان كوتەرىلىسى ادەيى ۇيىمداستىرىلعان.

&ndash؛ بۇل قالاي بولعانى؟ جەلتوقسان تالاي جىل قوردالانىپ, ەلدىڭ ىشىندە قايناپ جاتقان اشۋ-ىزا قوناەۆتى باسشىلىقتان الىپ تاستاپ, ورنىنا كولبيندى اكەلگەندە جارىلىپ, جاستاردىڭ كوشەگە شىعۋىنا سەبەپشى بولدى دەگەن بارىنە بەلگىلى نۇسقانى قايتەمىز؟

&ndash؛ مەن دە ۇزاق ۋاقىت قازاق جاستارىن پاتريوتتىق سەزىم جەتەلەپ, الاڭعا الىپ شىقتى دەپ ويلاپ كەلدىم. البەتتە الاڭعا شىققان جاستاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن پاتريوتتىق سەزىم الىپ شىقتى عوي. الايدا سولاردىڭ سەزىمىنەن ويناعان, الاڭعا باستاپ شىققان ۇيىمداستىرۋشىلار بولدى. جەلتوقساننىڭ باسىندا قوناەۆقا قارسى ماسەلە تۇردى. ماسكەۋگە قوناەۆتى ماسقارالاپ, قارالاپ بيلىكتەن كەتىرۋ كەرەك بولدى. سول ءۇشىن قانشا تەرگەلدى, تەكسەرىلدى. ءبىراق ىلىك بولارلىق ەشتەڭە تابا المادى. ءبارىبىر بيلىكتەن تايدىرىپ, جاستاردى الاڭعا ۇيىمداستىرىپ الىپ شىقتى.

&ndash؛ سوندا كىم ۇيىمداستىرىپ شىعاردى؟

&ndash؛ بۇنى بيلىكتىڭ ءوزى «؛مەتەل»؛ وپەراسياسىنىڭ نەگىزىندە ۇيىمداستىردى. باسقارۋشىسى ماسكەۋدە وتىردى. ول &ndash؛ كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى م.س.گورباچەۆ, كگب-داعى ادامدار. بۇنى قازاقستان كومپارتياسىنىڭ يدەولوگيا جونىندە حاتشىسى بولعان زاكاش كاماليدەنوۆ, مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ؛ ءتوراعاسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءبىلدى دەپ اشىق ايتا بەرۋگە بولادى. م.شاحانوۆ كوميسسياسى ۇيىمداستىرۋشىلاردى قانشا ىزدەدى. ءبىراق تابا المادى. ولاي بولاتىن سەبەبى, الگىنى ۇيىمداستىرعان كىنالىلەر بيلىك باسىندا وتىرعاندا وز-وزدەرىن اشكەرەلەمەدى.

&ndash؛ ۇيىمداستىردى دەگەنگە نەندەي ءۋاج كەلتىرەسىز؟

&ndash؛ بۇعان بىرنەشە ءۋاج كەلتىرە الامىن. جەلتوقسانشىلار كوميسسياسىندا ۇلكەن قىزمەت اتقارعان سابىر قاسىموۆ دەگەن اعامىز بار. مەنىڭ جەلتوقسان تۋرالى ايعاق-كىتاپتارىمنىڭ 2-تومىنىڭ سوڭىندا تاريحشى مامبەت قويگەلدىنىڭ سول كىسىمەن جۇرگىزگەن سۇحباتى ەنگەن. سوندا قاسىموۆتىڭ ۇلكەن ۇيدە وتىرعان ءبىر كىسىگە (ونىڭ كىم ەكەنىن ىشتەي سەزىپ وتىرسىڭ &ndash؛ ت.ا.) جەلتوقساننىڭ شىندىعىن اشايىق, سونى ءوزىڭىز ۇيىمداستىردىڭىز عوي دەپ ايتقانى, الگى كىسىنىڭ اۋەلگىدە كەلىسىپ, جەمە-جەمگە كەلگەندە وعان باتىلى بارماعانى جازىلعان. بۇنى ءبىر دەپ قويىڭىز.

ەكىنشىدەن, كومپارتيانىڭ يدەولوگيا جونىندە حاتشىسى بولعان زاكاش كاماليدەنوۆ جەلتوقساننىڭ 30 جىلدىعىنا وراي سەكسەنگە كەلەر شاعىندا رەجيسسەر ءاسيا بايعوجينامەن كەزدەسىپ, ءۇش ساعات بويى جەلتوقسان تۋرالى بار شىندىقتى, ءبارىن اقتارىپ ايتىپ بەرگەن. ول تاسپاعا تۇسىرىلگەن. ونىڭ سىرتىندا كوزىم جۇمىلماي تۇرعاندا كاماليدەنوۆ مولداعالي ماتقان اعامىزعا دا ءبارىن ايتىپ, ارىلىپ كەتەمىن دەگەن ەكەن. بۇل ەكى كىسى دە ەلگە بەلگىلى, ايتار ويلارى انىق ادامدار.

ۇشىنشىدەن, مىنانى قاراڭىز. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە بيىل 28 جىل. وسى ارالىقتا گۇلدەنىپ, كوكتەپ كەتكەنىمىز شامالى. ءۇيسىز, كۇيسىز جۇرگەندەر قانشاما. ۇكىمەت جەرگە دەيىن قىتايعا ساتىپ جىبەرە جازدادى. بالا-شاعا قاڭعىپ, جۇمىسسىز ءجۇر. جاستار شەتەلگە بوسۋدا. قازىرگى جاعداي كولبين كەزىندەگىدەن دە جامان, وتە كۇردەلى. پاتريوت بولساق, وسىنىڭ ءبارىن سەزە, توزە وتىرىپ, نەگە سول ۋاقىتتاعىداي الاڭعا شىقپايمىز؟ جەلتوقسان دەڭگەيىندەگى كوتەرىلىس نەگە بولمايدى؟ شىعا المايمىز. ويتكەنى جەلتوقسانداعىداي بيلىك جاقتا ۇيىمداستىراتىن ەشكىم جوق. ولارعا كەرەگى &ndash؛ ەلدى ەزۋ, تۇنشىقتىرۋ, مىنەز كورسەتكەندەردى تۇرمەگە توعىتۋ...

&ndash؛ ءوزىڭىز ايتقان زاكاش كاماليدەنوۆتىڭ سۇقباتى تاسپالانعان ۆيدەوكاسسەتا قايدا, ول نەگە ەش جەردە جاريالانباعان؟

&ndash؛ ونى تاسپاعا تۇسىرگەن رەجيسسەر «؛اعا, ايتارىڭىزدى ايتىپ بولدىڭىز با؟»؛ دەپ سۇراعان, «؛بولدىم»؛ دەگەندە ءوزىنىڭ كوكەيدە جۇرگەن ساۋالدارىنىڭ ءبارىن بەرگەن. بارىنە جاۋاپ العان. «؛اينالايىن, اسارىمدى اسادىم, جاسارىمدى جاسادىم. وسى اڭگىمە وسىعان دەيىن جۇيكەمە جۇك بولىپ ەدى, ارىلدىم»؛ دەگەن ەكەن. ء«؛ۇش ساعاتتىق جازبانى پايدالانسام, پايدالانارمىن, ونىڭ رەتى كەلمەسە, ارحيۆتە قالادى»؛ دەپتى ونى تۇسىرگەن رەجيسسەرىمىز.

جەلتوقساننىڭ اقيقاتى تۋرالى بىلەتىندەر كوپ. ءبىراق كوبى ايتا المايدى. قورقادى. قىزمەتىمە زيان ءتيىپ كەتە مە دەپ قورقادى. ودان باسقا دا ءتۇرلى سەبەپتەرى بار. جەلتوقساندا جاستار جاعىندا بولماعانداردىڭ ءقازىر قانشاسى بيلىكتە وتىر, قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا قىزمەتتە ءجۇر. ولاردىڭ اۋزى بۋۋلى. جەلتوقساننىڭ اقيقاتى ءالى-اق سولاردىڭ اۋزىمەن ايتىلادى...

&ndash؛ ەندى مىنانى ايتىڭىزشى. كۇنپاراقتا 16, 17, 18 جەلتوقسان جاقىنداعاندا ستۋدەنتتەردى ساباعىنان بوساتىپ, قالانى مەيلىنشە جاستاردان «؛تازالاۋ»؛ جىلداعى «؛داستۇرگە»؛ اينالعان. بۇنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

&ndash؛ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى دا الدىڭعى جاۋاپپەن تاعدىرلاس. كەزىندە جەلتوقساندا حالىققا قارسى جۇمىس ىستەگەندەر بيلىكتە وتىر. ولار اقيقاتتىڭ اشىلعانىنا مۇددەلى ەمەس. وسى تاقىرىپتى قوزعاۋ وزدەرىنە وتە اۋىر تيەدى. سوندىقتان بۇل كۇندى بارىنشا اتاپ وتپەۋ, جەلتوقسان تۋرالى ەشتەڭە ايتپاۋعا, ايتتىرماۋعا تىرىسادى. ءتىپتى كۇنپاراقتا وسى كۇندەر بولماسا ەكەن دەپ ارماندايتىن شىعار.

&ndash؛ جەلتوقسان وقيعاسى قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى جىلدا تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنىڭ تاساسىندا قالىپ كەلەدى. سىزدىڭشە, و باستا تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىن 16 جەلتوقسانعا بەلگىلەۋ &ndash؛ سايكەستىك پە, الدە جەلتوقساندى قاساقانا ۇمىتتىرۋعا تىرىسۋ ما؟

&ndash؛ بىزدە نازارباەۆتىڭ عانا بيلىگى جۇرەدى. بۇكىل زاڭ سوعان قىزمەت ەتەدى. نازارباەۆ جەلتوقساننان سانالى تۇردە قاشتى. ايتپەسە, تاۋەلسىزدىك كۇنىن كسرو-نىڭ قۇرىلۋى تۋرالى شارت بۇزىلعان 8 جەلتوقسانعا نەگە بەلگىلەمەدى؟ بۇل &ndash؛ جەلتوقساندى ۇمىتتىرۋدىڭ, جەلتوقساندى تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنىڭ تاساسىنا قالدىرۋدىڭ ايلالى ارەكەتى. ءالى-اق ءبارى ورنىنا كەلىپ, تاۋەلسىزدىك تۋرالى دەكلاراسيا قابىلدانعان 25 قازان &ndash؛ تاۋەلسىزدىك كۇنى بولىپ اتالىپ وتىلەدى. وعان سەنىمىم كامىل.

&ndash؛ جەلتوقسانشىلاردىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ جۇرگەن بىرنەشە قوعامدىق ۇيىمدار, قوزعالىستار بار. الايدا ولاردىڭ ءبىرازى ءوزارا ءدۇرداراز. نەلىكتەن؟

&ndash؛ بۇنى جاساپ وتىرعان &ndash؛ بيلىك. سول قوزعالىستاردىڭ ءتوراعالارىنىڭ عانا ەسەبى تۇگەل, قارنى توق. ويتكەنى ولاردى قارجىلاندىرادى. بيلىككە ساتىلعان باسشىلاردىڭ كەسىرىنەن قوزعالىس مۇشەلەرىنىڭ باستارى بىرىكپەيدى. ەڭ ىرگەلى «؛جەلتوقسان اقيقاتى»؛ ۇيىمىنىڭ ءوزى ءقازىر ەكىگە ءبولىنىپ, ارا-دارا بولىپ جاتىر. ءبىرى &ndash؛ بيلىكتىڭ, ءبىرى جەلتوقسانشىلاردىڭ ءسوزىن سويلەيدى.

&ndash؛ كەشە ءبىر توپ جەلتوقسانشىلار ءباسپاسوز جيىنىن وتكىزىپ, الداعى كۇندەرى حالىقتى الاڭعا شىقپاۋعا شاقىردى. «؛جەلتوقسان رۋحى»؛ بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى تالعات رىسقۇلبەكوۆ «؛الاڭعا شىعىپ, تاۋەلسىزدىك كۇنىنە زايانى تيەتىن ءسوز ايتساڭدار, اياقتارىڭدى سىندىرىپ, جاقتارىڭدى ايىرامىن»؛ دەگەن سوزدەر ايتتى. بۇل ارەكەتتەرى بيلىكتىڭ تاپسىرىسى ەمەس دەيدى. سىزدىڭشە قالاي؟

&ndash؛ تالعات رىسقۇلبەكوۆ بيلىككە جۇمىس ىستەيتىن جىگىت. اعاسى قايرات باتىر ەدى. ال تالعاتتىڭ حالىققا بۇلاي دەۋگە قانداي حاقىسى بار؟ ء16-17-سى الاڭعا شىعام دەگەندەرگە كەدەرگى كەلتىرۋ دۇرىس ەمەس. ەشكىمگە قارۋ الىپ, بيلىكتى قۇلات دەپ جاتقانىم جوق. پىكىرىڭدى, شىندىقتى الاڭعا شىعىپ ايتساڭ, بيلىكتىڭ ساياساتىن سىناساڭ, ايىپ بولىپ پا؟ بيلىكتىڭ الاڭعا شىققانداردى, حالقى ءۇشىن جانى اۋىراتىنداردى قاماۋعا قانداي حاقىسى بار؟! بۇلاي بولماۋى كەرەك. اركىم ءوز ويىن ايتۋعا قۇقىلى. ول ءۇشىن ۇستاپ, قاماۋ ماسقارالىق. بۇل تالعاتقا دا, ول سويىلىن سوعىپ وتىرعان بيلىكتەگىلەرگە دە ايتار ءسوزىم!

p.s. qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى ءاسيا بايعوجيناعا حابارلاسقانىندا رەجيسسەر تالعات ايتبايۇلىنىڭ سوزدەرىن راستادى. زاكاش كاماليدەنوۆپەن ەكەۋارا بولعان اڭگىمە بارىسىندا تۇسىرىلگەن بەينەتاسپا رەجيسسەردىڭ جەكە مۇراعاتىندا ساقتاۋلى ەكەن. "قامشى" ءتىلشىسىنىڭ بەينەجازبانى كورسەتۋىن نەمەسە اڭگىمە جەلىسىن سۇراعانىندا ازىرگە ايتا المايتىنىن, شامامەن بىر-ەكى جىلدا فيلم ەتىپ شىعاراتىنىن ءمالىم ەتتى.

جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە جانە وقيعا تۋرالى تۇسىرىلگەن بەينەجازبالار:

وقي وتىرىڭىز:

&diams؛ ؛كەكىلدەرىن قايىرىپ, جاقتارىن ايىرۋعا دەيىن بارامىز &ndash؛ تالعات رىسقۇلبەكوۆ (ۆيدەو)

مەلىس سەيداحمەتوۆ

اۆتورمەن ونىڭ facebook پاراقشاسى ارقىلى حابارلاسۋعا بولادى.

جازىلىڭىز

"قامشى" سىلتەيدى
ىلمەك سوزدەر: جەلتوقسان وقيعاسى

قاتە تاپساڭىز, قاجەتتى بولىكتى تاڭداپ ctrl+enter باسىڭىز.

پىكىر قالدىرۋ

پىكىر