جۇمباق جان ەسكەندىردىڭ قاسىرەتتى عۇمىرى

تەك  ؛بالالىق شاقتاعى ارمانى

ورىندالعاندا عانا ادام ؛

باقىتتى بولا الادى.

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ فرەيد.

جۋرناليست بولىپ, الاشورداشى ەسكەندىر كوپجاساروۆ تۋرالى مازمۇندى ءبىر دۇنيە جازۋ مەنىڭ بالالىق شاقتان ارمانىم بولاتىن. زامان وزگەرىپ, تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقاندا ونىڭ تۋىپ وسكەن جەرى ؛ قوبدادا بۇل كۇندەرى اكەسى يسا جانە ەسكەندىر اتىنداعى كوشە دە بار. ارادا كوپ جىل ءوتىپ, بالالىق شاق ارتتا قالىپ, زەينەتكەرلىككە تاياعاندا اقتوبە ۇقك وبلىستىق باسقارماسى مەنى № 3084 كۋبجاساروۆ يسكادەر يساەۆيچتىڭ (قۇجاتتا ءدال وسىلاي جازىلعان) قىلمىستىق ىسىمەن تانىستىردى. ول الاشوردانىڭ باتىس توبىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى, ويىل ۋالاياتىنىڭ تۇڭعىش قارجى ءمينيسترى, مۇستافا شوقايدىڭ سەنىمدى كومەكشىسى بولعان. "قۇپيا" گريفى سوعىلعان بۇل قىلمىستىق ىستە ول 1884 جىلى اقتوبە وبلىسى, قوبدا اۋدانىنىڭ №2 اۋىلىندا (قازىرگى اۋدان ورتالىعى) تۋعان دەپ جازىلعان. 1930 جىلدىڭ 20 ناۋرىزىندا وعان قاتىستى رسفسر قك 58-13 بابىمەن قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ, ول تۇتقىنعا الىنعان. قىلمىستىق تەكسەرۋ №12 اۋىل تۇرعىنى ؛ راحمەت شالمانوۆتىڭ اقتوبە وبلىستىق وگپۋ بولىمىنە جازعان شاعىمىنان باستالعان, كەلەشەكتە ول ەندى ەسكەندىردىڭ بىتىسپەس جاۋىنا اينالادى. ونىڭ اشكەرەلەۋ ماقالارى تىپتەن ورتالىق باسىلىمداردا جاريالانعان.  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛ ؛

1929 جىلدىڭ 22 تامىزىندا جازىلعان العاشقى ارىزىنا ساۋاتسىز شالمانوۆتىڭ ورنىنا سۇندەت  ؛قورتىقوۆ قول قويعان, ءوز كەزەگىندە ول دا كەلتىرىلگەن دەرەكتەردى راستاي كەتەدى. ارىزدى قوجاحمەتوۆ دەگەن ازامات ورىسشاعا اۋدارعان. ارىزدا بىلاي دەلىنگەن: "بيىل (1929) ماۋسىمنىڭ 13 جۇلدىزىندا اتىشۋلى كوپجاساروۆ ابدەش ء(ابدىراشيت, ەسكەندىر جانە احمەت كوپجاساروۆتاردىڭ كەنجە ىنىلەرى. ەسكەرتۋ اۆتوردىكى.) ماس كۇيىندە مەنىڭ ۇلىم مەرگەنبايدى قارۋمەن اتىپ ءولتىردى. ءقازىر ءىستى اۋداننىڭ حالىق تەرگەۋشىسى جۋرگىزۋدە. وسى ءىس باستالىپ, ابدەش تۇتقىندالعان سوڭ, ونىڭ اعاسى الاشورداشىلاردىڭ باسشىسى, بەلگىلى اتقامىنەر ەسكەندىر كوپجاساروۆ قاسىنا كومسومول مۇشەسى ؛ مەرعالي جاقىپوۆتى ەرتىپ الىپ, بىرنەشە رەت «؛ولتىرەمىز»؛ دەپ قورقىتتى. ولار ەكەۋى دە اتىشۋلى ەبەس رۋىنىڭ اناي بولىمىنەن, ال بىزدەر اتتوبەلىندەي كەتەنىڭ كوپەگىمىز. سوندىقتان دا كوپجاساروۆتار جانە وزگەلەر ءبىزدى قاناۋمەن كەلدى. ەسكەندىر كوپجاساروۆ پەن ونىڭ جاقتاۋشىسى مەرعالي جاقىپوۆتارعا شارا قولدانۋدى وتىنەمىن. "كەلەشەكتە "ساۋاتسىز" راحمەت شالمانوۆتىڭ ەسكەندىردى اشكەرەلەۋ ماقالالارى ءتىپتى ۆكپ(ب) قازاقستان ولكەلىك كوميتەتى جانە قازواك ورگانى "ەڭبەكشى قازاق" جانە باسقا گازەتتەرگە باسىلدى. ءسويتىپ, قىلمىستىق ءىس ساياسي سيپات الا باستادى, ال ەسكەندىردىڭ باسىنا تونگەن بۇلت شوعىرلانا ءتۇستى.

قازاقستانداعى پپوگپۋ ۇشتىگىنىڭ قاۋلىسىمەن 1930 جىلدىڭ 22 قىرقۇيەگىندە ول رسفسر قك 58-10 بابىمەن كونسلاگەرگە 5 جىلعا قامالىپ, ايدالىپ كەتەدى (№34/ك حاتتاماسىنان كوشىرمە). ءبىراق, ونىڭ قىلمىسى ناقتىلى دالەلدەنبەگەن.  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛

ىسكە قوسىمشا 25.05.1929 جىلعى №482 ؛ اقتوبە قالاسىنىڭ "ستەپنايا پراۆدا" (قازىرگى وبلىستىق "اكتيۋبينسكيي ۆەستنيك", اۆت.) گازەتىنىڭ رەداكسياسى ا/اقپارات ءۇشىن, ب/تەكسەرۋ ءۇشىن, ۆ/جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن دەپ, اۋىل تىلشىلەرى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قول قويعان تومەندەگىدەي ماقالا بار.
 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛

ەڭبەكشىلەردىڭ جەندەتى

قوبدا تۇتىنۋشىلار كووپەراسياسىندا ەسەپشى بار, ول - بۇرىنعى الاشوردا اسكەري قولباسشىسى ەسكەندىر دەگەن الدەكىم, ول ءوز بەتپەردەسىن "قاراپايىم قازاق" رەتىندە جاۋىپ ءجۇر. ال, شىندىعىندا, ول استە دە "قاراپايىم" ەمەس, كەرىسىنشە, 1918 جانە 1919 جىلدارداعى بۇرىنعى جەندەت-قولباسشى, ول ءوز باندىلارىن قازاقستاندا باسقارىپ جۇرگەن بولاتىن. ولار كەڭەس ۇكىمەتىن جاقتاۋشى جەرگىلىكتى شارۋا وتريادتارىن اياماي جانىشتادى. باسىپ العان جەرلەردى جەندەت ەسكەندىر قانعا بوياپ, اياماي جازالادى, تۇرعىنداردى ادامتۇرشىگەرلىك قينادى. ءوزىنىڭ قاندى جورىعىمەن ەسكەندىر روپوۆكا, نوۆو-الەكسەەۆكا جانە بەگالى ەلدى مەكەندەرىن جانىشتادى. سولايشا, ەسكەندىر نوۆو-الەكسەەۆكا اۋىلىندا حوبدا وزەنىنىڭ مۇزى استىنا ؛ 3 شارۋا - كرەستيانيندى باتىرىپ جىبەردى. ونىڭ ەڭبەكشىلەردىڭ جەندەتى ەكەنىن دالەلدەيتىن وزگە دە مىسالدار بار.  ؛ ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛ ؛

بىزدەر اقتوبە وكرۋگتىك پروكۋراتۋراسى تەكسەرۋ جۇرگىزىپ, جەندەتتى قازاقستاننان شەتتەتۋىن تالاپ ەتەمىز. ونىڭ قاندى ىستەرىنە الەكسەەۆكا اۋىلىنىڭ بۇرىنعى قىزىل پارتيزاندارى - دورديي ارتەم, ستۋكالوۆ فەدور,تاران ەفيم, ۆولكوۆ اندرەيلەر تولىق كۋا بولا الار ەدى. ولاردى روپوۆسكيي جانە نوۆو-الەكسەەۆكا پوسەلكالارى تۇرعىندارى دا قولدايدى.

قول قويعاندار: ستۋكالوۆ فەدور, دورديي, ۆولوتكو/قولدارى/

 ؛الەكسەەۆكا پوسەلكاسى, نوۆو-الەكسەي اۋدانى

 ؛"ستەپنايا پراۆدا", №49, 6 تامىز ؛

 ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛ "قوبدا تۇتىنۋشىلار قوعامىندا كوپجاساروۆ ەسكەندىر ەسەپشى بولىپ ىستەيدى. وتكەن ومىرىندە ول وفيسەر, الاشورداشى, ەڭبەكشى كازاكتارعا وزبىرلىق كورسەتۋشىسى بولعان. ول اقتارمەن بىرگە قاشىپ, كاسپيي ءوتىپ, تاشكەنتتە بىرنەشە جىل باس ساۋعالاعان, ءسويتىپ, وتكەن جىلدىڭ الدىندا تۋعان اۋىلىنا اش-جالاڭاش بولىپ ورالدى. سودان بەرى ەسەپشىلىك قىزمەتتە. وتكەن قىستا ول ادىلەتتىلىككە ساي داۋىس بەرۋ قۇقىعىنان ايرىلعان بولاتىن, ءبىراق ءتۇرلى جولدارمەن حوبدا ااك ونىڭ قۇقىقتارىن ورنىنا كەلتىرگەن. وتكەن ماۋسىم ايىندا ونى تۇتىنۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەلىگىنەن بوساتۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن بولاتىن. بۇل شەشىم قولداۋ دا تاپقان بولاتىن. ەندى مىنە, كوممۋنيست قالەن تولەۋوۆ بۇرىنعى وفيسەر جانە الاشورداشىعا جاقتاسىپ, ماسەلە تۇنشىعىپ قالدى.  ؛  ؛

 ؛"بىزدىڭ كووپەراسياعا اقگۆاردياشىلاردىڭ قالدىعى قاجەت پە؟"  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛ ؛

باسپاسوزدە جارىق كورگەن قارالاۋ ماتەريالدارى ىشىندە رەسپۋبليكالىق ورتالىق گازەت "ەڭبەكشى قازاقتا" 1929 جىلعى 22 قازانداعى №226 سانىنداعى ماقالا قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. وندا ەسكەندىردىڭ كەرەنسكيي ۇكىمەتى تۇسىندا ورال ۋەزىنىڭ ميليسياسىنىڭ باستىعى بولعانىن جانە ءوز باعىنىشتىلارىمەن قىزىلدارعا قارسى بولعانى ەرەكشە اتالىپ وتەدى. جاحانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ الاشوردا ۇكىمەتى مۇشەسى رەتىندە تۇرعىنداردان سالىق جانە وزگە اسكەرگە مۇقتاج نارسەلەر جيناعان. ال حوبدا اۋدانىنا قىزىلدار جاقىنداعاندا ەسكەندىر بىرنەشە جولداستارىمەن اداي-جيبە قوڭىرات ارقىلى تاشكەنتكە قاشىپ كەتكەن. ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا, ول تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا قىزمەت اتقارعان. ەندى مىنە ول جالاڭ اياق, جالاڭباس بوسقىن تۇرىندە اۋىلعا ورالىپ, تولەۋ دۇيسەنباەۆتان بۇزاۋلى سيىر قارىزعا الدى, ودان وزگە بايشۋاقوۆ جۇماعۇلدان جىلقى, وزگە تانىستارىنان ءۇي جانۋارلارىن قارىزعا الىپ وتىر. حوبدا اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىندە حاتشى بولىپ ىستەپ ەدى, ءبىراق ودان قۋىپ شىعارىلدى. وسىنداي قىسىلتاياڭ كەزدە ول 20 رۋبل ايلىقپەن حوبدا تۇتىنۋشىلار قوعامىنا ەسەپشى بولىپ كىردى. حوبدا بولىسى اۋدان بولىپ قايتا قۇرىلعاندا ااك پرەدسەداتەلى بولىپ قاراەۆ كەلگەن-دى, ەسكەندىر ونىمەن تانىسىپ الدى. بايلاردى كامپەسكەلەۋ كەزەڭىندە جارلىلار جينالىسىندا قاراەۆ كوپجاساروۆقا جينالىستا سويلەۋ قۇقىعىن بەردى ("كەدەي"گازەتى, 1928 جىل, اقپان, № (193)31). بۇدان وزگە ەسكەندىر بايلار ساپىنا كەيبىر ورتا شاۋالاردى ەسەپكە كىرگىزىپ, ولاردى مالدارىن ساتۋعا مىجبۇرلەدى. ول مۇنىمەن دە توقتاعان جوق. قاراەۆپەن دوستاسىپ العاسىن, كۇش پەن قولداۋدى سەزىنىپ, ءوز جانىنا ەبەس رۋىنىڭ اناي ءبولىمىنىڭ پىكىرلەستەرىن شوعىرلاندىرا باستادى. ءوز رۋىنىڭ بەدەلىن ارتتىرۋدى كوزدەگەن ول قاراەۆتىڭ كومەگىمەن كووپەراسيا باستىعى بولىپ الدى.

سويتىپ, الاشورداشى كوپجاساروۆتىڭ سوڭىنا ورتالىق گازەت جارىق كۇندە شام الىپ قۋدالاۋعا تۇسكەنگە ۇقسايدى, دەمەك, ونىڭ جاۋلارى تەك قوبدادا عانا ەمەس, جوعارىدا دا بولۋى مۇمكىن, نە دەسە دە قۋدالاۋ كورىگى قىزا تۇسەدى. ەندى "ەڭبەكشى قازاقتىڭ" 1929 جىلعى 16-ساۋىردەگى №(1414)85 سانىندا ونىڭ رۋلاسى ەسجان بەكجاننان كىلەم العانى, قاراەۆتى ورنىنان بوساتقان سوڭ سايلاۋ وتكىزۋگە وكىلەتتى قىزمەتكەر كامال ارىنعازيەۆ ارقىلى سايلاۋعا قاتىسۋ قۇقىعىنا قايتا يە بولعانى تۋرالى ماقالا باسىلادى.

ودان ارمەن ەسكەندىر اۋىلعا تاشكەنتتەن ورالعان سوڭ, وعان قاسەن تىلەۋوۆتىڭ جانە وپا بەيسوۆتىڭ قول ۇشىن بەرگەندەرى, ەسكەندىردىڭ نۇرعالي بىتىكوۆتىڭ, ساعيدوللا سارىباەۆتىڭ جانە ءعابدىر تەمىربايدىڭ ۇيلەرىنە ءجيى قوناققا باراتىنى جازىلعان. ولارمەن بىرگە ءار ۇيدەن ءبىر-بىر قويدان جەپ, اراق-شاراپ ىشەتىندەرى دە كوزدەن تاسا قالماعان. ول مال دايىنداۋمەن اينالىسىپ, حازىرەت جۇماعۇل بايشۋاقوۆقا كوپ كومەك كورسەتكەن. حازىرەتكە استىق تاپسىرۋ جوسپارىن ورىنداماعانى ءۇشىن 800 رۋبل ايىپپۇل سالىنعاندا, ەسكەندىر ونىڭ مالدارىن كوتەرمە باعالارمەن قابىلداپ, كوپ قايىر جاساعان. ءادىل سەيىتوۆ, قاسەن ماماەۆ جانە اكىمگەرەي ەسكەندىر اتقامىنەردىڭ تۋمالارى جانە دوس-جاراندارى ەكەن. ولاردان وزگە مەرعالي تىلەپباەۆ, فازىل مەڭدىباەۆ جانە ساپار شوقاەۆتارمەن دە توننىڭ ىشكى تۇگىندەي ارالاسقان الاشوردا كوسەمى. بۇلار جونىندە دە 1929 جىلدىڭ 3 قىركۇيەگىندە راحمەت شالمانوۆ تاعى دا ماقالا جازعان.
 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛  ؛

كورىپ وتىرعانىمىزداي, "قىزىل تەررور" تۇزاعىن تارىلتا تۇسكەن, وزگە ۇلت وكىلدەرىن شەبەر قولدانۋ, ارىزقويدى قولداۋ ت.ب. جوسپارلى جۇمىستار اتقارعان.

ەندى ارىزقويلار كۇستانالاپ كورسەتىپ, قورقىنىشتى وگپۋ نازارىنا ىلىكتىرىپ وتىرعان ەسكەندىردىڭ اينالاسىنداعى ادامداردى, ولاردىڭ ۇرپاقتارىن اتاساق ارتىق بولماس ەدى. تابىننىڭ سارمانتاعى نۇرعالي بىتىكوۆ سول كەزدە 27 جاستا ەكەن. ول وتان سوعىسىندا ەڭ سۇراپىل ستالينگراد شايقاسىنا قاتىسىپ, ەلگە امان-ساۋ ورالادى. شوپان اتامىزدىڭ داڭقى رەسپۋبليكاعا تانىمال بولدى, ونىڭ ەسىمى رەسپۋبليكالىق داڭق كىتابىنا جازىلعان. ونىڭ ۇلى وبلىستىڭ ەڭبەگى سىڭىرگەن ازاماتى, كوپتەگەن وردەن, مەدالداردىڭ يەگەرى سەكسەننەن اسسا دا ءالى قىزمەت اتقاراتىن وبلىس اكىمىنىڭ قوعامدىق كەڭەسشىسى قۇبايدوللا بىتىكوۆتىڭ ايتۋىنشا, اتامىز ءومىرىنىڭ بۇل تۇسىن مۇلدەم اۋزىنا الماعان ەكەن. زامان سولاي بولدى عوي...  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛

ەبەس رۋىنان تارايتىن وپا بەيسوۆتىڭ ۇلى احمەت بەيسوۆيچ وپين دە وبلىسقا تانىمال ازامات بولدى. ول دا ستالينگراد شايقاسىنا قاتىسىپ, بار-جوعى 48 كۇندە ەلگە وڭ قولىنان ايىرىلىپ ورالدى, ءوزى تاربيەلەنگەن حوبدا بالالار ۇيىندە, اۋداندىق كومومول كوميتەتىندە قىزمەتتە بولدى. "ستالينگرادتى قورعاعانى ءۇشىن" مەدالى ونى جاۋ شەگىنە باستاعان 1943 جىلى حوبدادا تاپقان بولاتىن. ول كوپ جىل وڭ قولى جوق بولسا دا, اۋداندىق گازەتتە ءفوتوتىلشى بولىپ زەينەتكە شىعىپ ەدى, قايىناعامىزبەن ءوزىم دە جۋرناليستيكاعا اۋداندىق گازەتتە العاشقى قادام باسىپ ەدىم...

ەسكەندىردىڭ قاسىندا بولىپ, ونىمەن جاقىن قاتىناسقان ساپار شوقاەۆتىڭ ۇلى باقتىعالي ساپارۇلى شوقاەۆ رەسپۋبليكانىڭ وقۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى, بەلگىلى سپورتشى, كەزىندە اۋداندىق وقۋ ءبولىمىن باسقارعان, ءقازىر زەينەتكەر. ال, ەسكەندىرمەن وتە جاقىن دوستىق قاتىناستا بولعان جۇماعۇل بايشۋاقوۆ حازىرەت تۋرالى ەرەكشە ايتا كەتكەن ءجون سياقتى.

جاقىندا, 5 قازاندا, حوبدا اۋدانىنىڭ 90-جىلدىق تويىنا وراي اۋداننىڭ ون شاقتى ءدىني قىزمەتكەرلەرىنە مەشىت الدىندا ەسكەرتكىش بەلگىلەر قويىلدى. ولاردىڭ ورتاسىندا اسا كورنەكتى ءدىني تۇلعالار, بۇحارادا ءدىني ءبىلىم العان اكەلى-بالالى جۇماعۇل حازىرەت بايشۋاقۇلى جانە ساعيدوللا يشان-حازىرەت بايشۋاقوۆتار دا بار. بەلگىلى تەولوگ-تاريحشى يسلامعالي بىتىكوۆتىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا, جۇماعۇل حازىرەتتىڭ قىزىل تامى, وتەشسايداعى مەشىتىنىڭ ورىندارى ءالى ساقتالعان. ول 1858 جىلى دۇنيەگە كەلگەن, ايتقانىمىزداي بۇحارادا ءدىني ءبىلىم العان, مەشىت ۇستاپ, بالا وقىتقان. فارسى جانە وزگە تىلدەردى مەڭگەرگەن. 1906 جىلى رەسەيدىڭ 1-دۋماسىنا دەپۋتاتتار سايلاۋىنا حوبدالىق بەكبان حازىرەت ەكەۋى قاتىسقان, ال 1906 جىلعى دۋمانىڭ 2-سايلاۋى ءىس قاعازدارىندا ونىڭ جاسى 48 دە دەپ كورسەتىلگەن. ونىڭ اكەسى بايشۋاق تا ايگىلى ادام بولعان, ءبىر دەرەكتەردە ونىڭ دوسجان حازىرەتتەن تالىم-تاربيە العانى ايتىلعان. جۇماعۇل حازىرەت ؛ كەزىندە قۋعىنعا ۇشىراپ, 1934 جىلى ەسكەندىر تۇتقىندا بولعاندا دۇنيەدەن وتەدى. «؛ماعان دوستارىڭدى ؛ ايت, مەن سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى ايتايىن»؛ دەگەن وسى شىعار, ەسكەندىردىڭ جانىندا زامانىنىڭ وزىق ادامدارى بولعانى كورىنىپ تۇر. جۇماعۇلدىڭ ۇلى ساعيدوللا يشان-حازىرەت تە اتا جولىن ۇستاعان ءدىني قىزمەتكەر بولعان, بۇحارادا جانە ۋفادا ءدىني ءبىلىم العان, بىرنەشە تىلدەر مەڭگەرگەن. ول العا اۋدانىنداعى كولتاباندا مەشىت ۇستاپ, بالا وقىتقان. ونىڭ ۇلى قۇسايىن اقتوبەدە تۇرادى, ىشكى ىستەر قىزمەتىنىڭ ارداگەرى. ونىڭ ەسكە الۋى بويىنشا, «؛ەلدەن قىسىم كورگەن حازىرەت اۋەلى باشكيريانى پانالايدى, ول كەزدە قۇسايىن بەسىكتە ەكەن. سوڭىنان ولار تاجىكستانعا اعالارىنا قوسىلىپ, لەنينابادقا جاقىن كالينين كولحوزىندا ساعيدوللا حازىرەت مەشىتىنتە قىزمەت ەتكەن. بىزدەر 60-شى جىلدارى اقتوبەگە ورالدىق, 1964 جىلى قايتىس بولعان اكەمدى ءوز وسيەتىنە ساي اكەسى جۇماعۇل حازىرەتتىڭ مەشىتىنە جەرلەدىك»؛,- دەيدى تۇلپاردىڭ تۇياعى, اسىلدىڭ سىنىعى قۇسايىن اعامىز. ەندى اڭگىمەمىزدىڭ وزەگىنە ورالساق, كەلەسى قۇجات بىلايشا سىر شەرتەدى:

"اقتوبە وبلىسى, حوبدا اۋدانىنىڭ حالىق تەرگەۋشىسى 14.08.1929 جىل, كىرىس قۇجات №4958. قۇپيا.

گپۋ-دىڭ اقتوبە وكرۋگتىك بولىمىنە. وسىمەن بىرگە حوبدا اۋدانى №16 اۋىل ازاماتى قوسۋاقوۆ لۇقپاننىڭ كوپجاساروۆتىڭ جانە وزگەلەردىڭ ىس-ارەكەتتەرى جونىندەگى ارىزىن ءسىزدىڭ قاراۋىڭىزعا قايتا جولداپ وتىرمىز. قوسىمشا - 4 بەتتە باسىلعان.

قوبدا اۋدانى حالىق تەرگەۋشىسى سەيتقازيەۆ"

سويتىپ, ىستە لۇقپان قوسۋاقوۆتىڭ ارىزى پايدا بولادى. وڭىرگە بەلگىلى قوسۋاقوۆتار اۋلەتىنىڭ تۋماسى لۇقپان ساۋاتتى ادام بولعان, ول 1901 ؛ جىلى جيرەنقوپاداعى بولىستىق ورىس-قازاق ورتا مەكتەبىن, ورال كاسىپتىك مەكتەبىنىڭ جىلدىق كلاسىن تامامداعان...

تەرگەۋشى ودان دا سىعىمداپ وزىنە قاجەت اشكەرەلەۋشى, قارالاۋشى ماتەريالدارىن العان. ىسكە وزگە دە وسى رايداعى ايىپتاۋ كورسەتكىشتەرى تىگىلگەن.

موگيلين افاناسيي نيكولاەۆيچ, حوبدا پو ەسەپشىسى, سوعىس مۇگەدەگى, قىزىل ارميادا, كەڭەس مەكەمەلەرىندە قىزمەت اتقارعان, جاسى 38دە, پولتاۆا گۋبەرنياسى, زولوتونوس ۋەزى,  ؛گرەنينو سەلوسىندا تۋعان. ول: «؛مەن كوپجاساروۆ ەسكەندىردى اينىتپاي تانىدىم, ونىمەن 1919 جىلى 12 ماۋسىمدا قىزىل ارميا قاتارىنا جىگىتتەردى ۇگىتتەپ جۇرگەنىمدە كەزدەسكەنمىن»؛,- دەگەن.

1929 جىلدىڭ 11 قاراشاسىندا پولودەسكيي پەتر اندرەەۆيچ تە جاۋاپتالعان. ول جاسى 38-دە, حەرسون گۋبەرنياسىندا تۋعان, نەكەدە, 3 بالاسى بار, 1925 جىلدان بەرى نوۆو-الەكسەي اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ حاتشىسى. ول بىلاي داپ جاۋاپ بەرەدى: «؛مەن كوپجاساروۆ ەسكەندىردى 1909 جىلدان بەرى بىلەمىن, ءدال سول جىلى ءبىز ۋكراينادان قونىس اۋدارعانبىز, ال ول نوۆو-الەكسەەۆكادان 8 شاقىرىمداي جەردەگى قونىسىندا تۇرىپ جاتتى. ول اۋقاتتى جان بولاتىن, ءبىز ودان ەكى جىل جەر جالداپ الىپ, ەگىس سالدىق. 1914 جىلى اسكەر قاتارىندا جۇرگەندە اعايىنىم ول 1915-1916 جىلدارى ەلدى باسقاردى دەپ جازعان. 1918-جىلى اعايىنىم ميحايل ەكەۋىمىز اسكەردەن ورالدىق, ۇيدە دەمالدىق, استراحانوۆكا پوسەلكەسىندە قىزىلگۆارديالىق وترياد قۇرىلىپ, كەنجە ءىنىمىز ۆاسيليي سوندا كىردى»؛, - دەپ جاۋاپ بەرگەن.

تەرگەلۋشىلەردىڭ جاۋاپتارىنان سول كەزدەگى ۋاقيعا, زامان لەبىن دە سەزۋگە بولادى. بۇل تۇرعىدا يپاتيي انتونوۆيچ بۋديۋكوۆ وتە قىزىقتى دەرەكتەر بەرىپ, تەرگەۋشى ونى جازىپ العان. «؛1919 جىلدىڭ جازىندا ويىلدان الاشوردانىڭ حانى جاحانشا دوسمۇحامەدوۆ بىزگە كەلدى, - دەيدى ول.- وزىمەن بىرگە ول 12 نە 14 كرەستيانداردى تۇتقىنداپ الىپ كەلدى, ولاردىڭ ىشىندە قازاقتار, تاتارلار, ورىستار جانە نەمىستەر دە بولدى. ولاردى كيىز ۇيگە قاماپ قويدى. مەن زەمسكايا ۋپراۆانىڭ حاتشىسى بولاتىنمىن, ال باستىعى - يۆان پروكوفەۆ. ونى كەشكە حوبدا وزەنى بويىندا كيىز ءۇي تىگىپ قونىستانىپ جاتقان جاحانشا دوسمۇحامەدوۆ حانعا شاقىرتتى. ونىمەن بىرگە مەن دە باردىم, ءسويتىپ, ەكەۋىمىز كيىز ءۇي تۇبىندە ىشكە شاقىرتۋدى كۇتىپ وتىرمىز. ىشتەگى تۇتقىندارمەن بولىپ جاتقان سوت انىق ەستىلىپ تۇردى. ولاردىڭ اراسىندا ماعان جاقسى تانىس ەسكەندىردىڭ دە داۋىسى ەستىلىپ تۇردى. سوت تۇتقىنداردىڭ ءبارىن اتۋ جازاسىنا كەستى, ءبىراق حان ورتاق شەشىمگە كەلە الماي كەڭەسۋگە ەسكەندىردىڭ اكەسى يسا كوپجاساروۆتى شاقىرتتى. يسا سول كەزدە ەڭ سىيلى اقساقال سانالاتىن جانە زور بەدەلگە يە ەدى. يسا قىلمىستارى تولىق دالەلدەنبەگەن تۇتقىنداردى اتپاۋعا كەڭەس بەردى.»؛

ونىڭ سوزىنە قۇلاق اسقان جاحانشا حان بۇكىل ماتەريالداردى جىرتىپ تاستادى. مۇنىڭ ءبارى بىزگە ەستىلىپ تۇردى, سەبەبى سوت ورىسشا جۇرگىزىلگەندى. ولاردىڭ اراسىندا ورىس وفيسەرلەرى دە بولعان»؛, - دەپ جاۋاپ بەرگەن ۋپراۆا حاتشىسى. ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ .  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛

رەتى كەلگەندە جاحانشا, حالەل دوسمۇحامەدوۆتارمەن ەسكەندىر كوپجااروۆتىڭ ورال رەالدى ۋچيليششەسىندە بىرگە وقىعانىن ءبىز تۇڭعىش رەت جاريالاپ وتىرمىز. كەڭەس كەزىندە ۋچيليششە ەڭ تومەنگى وقۋ ورنى بولعاسىن جەتە ءمان بەرمەي جۇرسەك, پاتشالىق رەسەيدە مۇنداي وقۋ ورىندارىندا تەرەڭ ءبىلىم بەرەتىن بولعان ەكەن. ۋچيليششەنىڭ ءبىر دايىنداۋ, التى نەگىزگى جانە ءبىر قوسىمشا سىنىپتارىندا 300 ادام وقىسا, ولاردىڭ ورتاسىندا 18 قازاق بالالارى وقىعان. ولار - باقتىعالي بيسەنوۆ, جۇماعالي بۇيىشەۆ, ەسكەندىر كوپجاساروۆ, جاحانشا دوسمۇحامەدوۆ, قوجاحمەت ءازىمۇراتوۆ, جالمۇحامبەت ءسۇيىنتۇروۆ, احمەتجان التىشەۆ, وسپان ءازىمۇراتوۆ, نۇرعالي دوسباەۆ, حالەل دوسمۇحامەدوۆ, نۇرعالي يپماعامبەتوۆ, شابازگەرەي كۇسىپعاليەۆ, عالي حاليلوۆ, سابىرجان سارىحودجين, ويىل ءۇالاياتىنىڭ بايلانىس ءمينيسترى عۇبايدوللا بەرديەۆ, سۇلتان تاماشەۆ, مولداعالي بەكيموۆ جانە رابات مولداباەۆ. بۇل اۋىل بالالارىنا جاردەماقىنى قازاق ستارشىندارى -دالالىق بولىستار تولەپ وتىرعان. بۇل وقۋشىلار ەسىمدەرى بولاشاقتا قوعام ورتاسىندا جوعالىپ كەتكەن جوق, كوپشىلىگى كەلەشەك ساياسي ومىردەن ءوز ورىندارىن تاپتى.

بۇل تىزىمدەگى حالەل جانە جانشا ؛ دوسمۇحامەدوۆتاردىڭ ەسىمدەرى بارشاعا ايان. ويىلدىق جازۋشى سىرىم باحتىگەرەەۆ وسى تىزىمدەگى سابىر سارىقوجاۇلى تۋرالى, ونىڭ ماسكەۋدە اسكەري ۋچيليششە بىتىرگەنى تۋرالى, گەنەرال-مايور, كەيبىر دەرەكتەردە پولكوۆنيك بولعانىن, رۋى - الاشا, تۋعان جەرى قالدىعايتىنىڭ تومەنگى بويى, قاراتوبە ەلى دەپ جازادى. سابىر الاشوردا ۇكىمەتى اسكەرىنىڭ باسشىسى. ۇكىمەت تاراتىلعاننان كەيىن ەلدەن الاستاتىلدى, مۇحيت اسىپ انگلياعا كەتتى, سوندا,  ؛دالىرەك ايتقاندا, لوندوندا, 1925 جىلى قايتىس بولدى دەپ جازادى.

ەندى اسكەري رەالدىق ۋچيليششەدە ەسكەندىرمەن بىرگە وقىعان وزگە جاستارعا توقتالساق, ولاردىڭ باسىم بولىگىن جازۋشى - جەرلەسىمىز عالىم احمەدوۆ ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە تىلگە تيەك ەتكەن ەكەن. مىسالى, بيسەنوۆ باتىرعالي (1889-19370) - ورالدان, ساراتوۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديسينا فاكۋلتەتىن 1914 جىلى بىتىرگەن. يپماعامبەتوۆ نۇرالي (91883-1920) -ورالدان, سپب اسكەري مەديسينا اكادەمياسىن 1911 جىلى بىتىرگەن, اسكەري قىزمەتتە بولعان, 1914 جىلعى سوعىسقا قاتىناسقان, پولكوۆنيك. 1916 جىلى مايدانعا الىنعان قازاق جىگىتتەرى اراسىندا رەۆوليۋسيالىق ۇگىت جۇرگىزگەنى ءۇشىن سىبىرگە ايدالعان, ودان توڭكەرىستەن كەيىر قايتقان. بەرديەۆ عۇبايدوللا -اتىراۋدان, قازاندا مال دارىگەرى ينستيتۋتىن بىتىرگەن, الاشتىڭ شىلدە ايىنداعى سەزىنە قاتىسقان, سوندا بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايعا دەلەگات بولىپ سايلانعان. ال, شابازگرەي كوسىپقاليەۆكە كەلەتىن بولساق, ول مال دارىگەرى مامانى بولعان, ورال وبلىسى ادرەس-كالەندارلارىندا ونىڭ ەسىمى قىزمەتتەس بولعان ەسكەندىردىڭ اكەسى يسا كوپجاساروۆپەن قاتار اتالادى.

وسىلايشا, 1929 جىل بويى ەسكەندىر كوپجاساروۆتى الاشورداشى رەتىندە قازاقستان باسپاسوزىندە قۋدالاۋ ونى تەرگەۋ جانە جازالاۋ بارىسىن مەيىلىنشە تەزدەتكەنگە ۇقسايدى.  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛

قاۋلى

1930 جىلدىڭ 20 ناۋرىزىندا ۆوو وگپۋ تەرگەۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى ۆاسيليي ۆاسيلەۆ №32 ءىستى قاراپ, 1884 ج.ت., رەالدى ۋچيليششەنىڭ 5 سىنىبىن اياقتاعان, وتباسىندا 2 ادام بار, قازاق, سسسر ازاماتى, اقتوبە وبلىسى, حوبدا اۋدانى, №12 اۋىلدا تۋعان, ءقازىر سوندا تۇراتىن, قۇرمەتتى ازاماتتىڭ ۇرپاعى /اكەسى ءىرى باي جانە بولىستىق باسقارما/ كوپجاساروۆ ەسكەندىر يساەۆيچتى جينالعان ماتەريالدار نەگىزىندە اشكەرەلەندى دەپ تاپتى. ول 1919 جىلدان الاش وردادا بولعان, قىزىل ارميادا بولماعان, كەرىسىنشە, الاش وردا ارمياسىندا قىزمەت ەتكەن. بيىلعى ناۋرىز ايىندا حوبدا حالىق سوتى شەشىمىمەن قك 61 بابى 3 بولىمىنە جانە 79 باپتىڭ 1 بولىمىنە سايكەس الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ ۇكىمەتى قۇرامىندا بولىپ, اق باندا ۇيىمداستىرعانى, حوبدا اۋدانى كولەمىندە قىزىل ارمياعا قارسى كۇرەسكەنى, قىزىلارمياشىلاردى جازالاعانى ءۇشىن 2 جىل باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ, 5 جىلعا كونسلاگەرگە جەر اۋدارۋعا قاۋلى قابىلدانعان. ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛

 ؛58 باپتىڭ 108 بولىمىمەن ايىپتالعان كوپجاساروۆ ەسكەندىردىڭ  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛ايىپتاۋ قورىتىندىسى

1930 جىلدىڭ 5 ناۋرىزىندا حوبدا اۋدانى نوۆو-الەكسەەۆكا پوسەلكەسىنەن اۋداندىق اكىمشىلىك ءبولىمى اقتوبە قالاسىنا ءبىر توپ تۇتقىندالعانداردى اتتاندىردى. قاماۋعا الىنعانداردى اكىمشىلىك ءبولىمى كولىكتەرگە وتىرعىزار كەزىندە 100-گە تارتا قاماۋداعىلاردىڭ تۋىستارى جانە ءاۋسقوي جۇرت جينالدى. تۇتقىندالعانداردى شانا جانە وزگە كولىكتەرگە وتىرعىزىپ, ەندى جونەلتەر ساتتە قك 61 ب. 3ب. جانە 79 ب.1ب سوتتالعان كوپجاساروۆ ەسكەندىر قورشاعاندارعا قوشتاسۋ ءسوزىن سويلەدى.

"جويىلسىن كوممۋنيستەر, جويىلسىن كەڭەس ۇكىمەتى, ءبىز ايىپتى ەمەسپىز. ءبىزدىڭ ۋاقىت تۋادى, ءبىز ءالى ءوشىمىزدى الامىز, بيلىك قولىمىزدا بولادى. ءبىزدى ەشكىم جەڭە دە المايدى, سۋعا دا باتپايمىز, بىزدەردى سوتتاپ اباقتىعا قاماۋ - بوس اۋرەشىلىك" دەپ, ەندى وسى سوزدەردى قازاقشالاپ قايتالادى /41,42,46/.  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛

سويتىپ, ول قالاعا اتتاناردا ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە تۇرعىنداردى كەڭەس ۇكىمەتىن قۇلاتۋعا شاقىردى, وسىلايشا رف قك 58 بابىنىڭ 10 تارماعىمەن قاراستىرىلعان قىلمىس ىستەدى, بۇل وگپۋ كوللەگياسىنىڭ ەرەكشە كەڭەسىندە قارالاتىن قىلمىستار.

حاتتاما  ؛23.03.1930 ج. جاسالدى.

وسىلايشا, اسىل قايراتكەر ە.كوپجاساروۆ الماتىعا 5 جىل كەڭەستەردىڭ العاشقى كونسلاگەرلەرىنە ايدالادى.

 ؛

جاۋاپ الۋ پروتوكولى ؛

قاسيەتتى ناۋرىز مەيرامى الدىنداعى كۇندەر ەسكەندىرگە قيامەتتىڭ كوپىرىندەي بولدى, ۇزبەستەن تەرگەۋ جۇرگىزىلىپ, قيسىنسىز سۇراقتار دىڭكەسىن قۇرتتى. كەزەكتى قۇجات تومەندەگىدەي.  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛ ؛

21 ناۋرىز 1930 جىل  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛ ؛

مەن, اقتوبە وكرۋگتىك وگپۋ تەرگەۋشىسى ۆاسيليي ۆاسيلەۆ ايىپتالۋشىمەن تەرگەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە, تومەندەگىنى كورسەتتى:

...رەۆوليۋسياعا دەيىن ە.كوپجاساروۆ اكەسىنەن 70 جىلقى, 25 ءىرى قارامەن, 100 باس قويمەن ءبولىنىپ شىققان, رەۆوليۋسيادان كەيىن 1جىلقى, 1سيىر بۇزاۋىمەن جانە قۇلىن قالعان. الاشوردا كەزىندە ؛ ۋچاستكەلىك ميليسيا باستىعى بولعان, جىمپيتىداعى باتىس الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قارجى مەڭگەرۋشىسى. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا تۇركىستەن رەسپۋبليكسىندا جانە ءسىرداريا ولكەسىندە ءارتۇرلى لاۋازىمداردا قىزمەت ەتكەن, كەيىن كەلە قىلمىستىق ىسكە ەسكەدىردىڭ ءوز قولىمەن جازعان تۇسىنىكتەمەسى - ءومىربايانى تىگىلگەن. بۇل كۇندەرى ولار وتە سيرەك قۇجاتتارعا اينالعان..

تاريح تالكەگىمەن وسى ءوزى ايداۋعا بارا جاتقان كونسلاگەر كەزىندە ەسكەندىر كوپجاساروۆ قىزمەت ەتكەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىن پرەدسەداتەلى اسفەندياروۆتىڭ "تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ىشكى ىستەر كوميسسارياتىنىڭ باسقارماسى ءبولىمىنىڭ ەرىكسىز جۇمىستار اتقارۋ لاگەرلەرىن قۇرۋ ەرەجەسى" بۇيرىعىمەن 1919-1920 جىلدارى قۇرىلعان بولاتىن. (1878 سگارۋز, ف1, وپ1, د46)

ونان ءارى قىلمىستىق ىستە ەسكەندىردىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان ايىپتى مويىنداۋ, كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگى قىزمەتى تۋرالى قۇجاتتار تىگىلگەن. بۇل قۇجاتتار سول ءبىر قازاق تاريحىنىڭ قايعىلى ۋاقيعالاردى ءوز كوزىمەن كورىپ, ءوزى قاتىسقان ادامنىڭ كەلەشەك ۇرپاققا سالەمدەمەسى دەسە دە بولار ەدى. قۇجاتتار قازىرگى كوزقاراسپەن جازعان ادامنىڭ بىلىمدىلىگىن, ساياسي وقيعالارعا ءوز كوزقاراسىنىڭ بارىن اڭعارتادى.  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛

"وسى ءىستىڭ ءمانى بويىنشا كورسەتەمىن: ءوزىمدى ايىپتى دەپ مويىندامايمىن, رەۆوليۋسياعا دەيىن ءوز شارۋاممەن اينالىسىپ, ەشقانداي قىزمەت اتقارعان جوقپىن. ال رەۆوليۋسيا باستالعاندا مەن ورالداعى قازاق زيالىلارىنان قوعامدىق ىستەرگە ارالاسۋعا ۇسىنىستار الدىم, ءبىراق مەن باس تارتتىم, سونىڭ وزىندە مەنى ورال ۋەزدىك ميليسياسىنىڭ 3-ۋچاستكەسىنىڭ باستىعى ەتىپ تاعايىندادى. بۇل قىزمەتتى مەن قابىل الدىم, دەگەنمەن, مەن ءوز ۇيىمدە تۇرىپ, كوبىنە قىزمەتتەن گورى, ءوز شارۋاممەن اينالىستىم.  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛ ؛  ؛قازاحيانى بۇل كەزەڭدە قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرى تولعاندىرا باستادى جانە, ماعان ءمالىم بولعانداي, 1918 ؛ جىلدىڭ باسىندا قاتىسۋشى وكىلدەردىڭ شەشىمىمەن قۇرىلعان ويىل ۇكىمەتىنىڭ ماڭىزى زور بولدى. ونى قۇرىپ, باسقارعاندار: دوسمۇحامەدوۆ جانشا ء(قازىر قىزىلوردادا قورعاۋشىلار (ادۆوكاتتار كوللەگياسىنىڭ مۇشەسى, اۆت), دوسمۇحامەدوۆ حاليل (قىزىلوردادا جەكە ءۇيى بار, دارىگەر), قۇلمانوۆ (ەسىمىن بىلمەيمىن, بوكەيحانوۆتىڭ وكىلى) جانە باسقالار (بۇل جەردە باقىتكەرەي قۇلمانوۆ, اۆت.). دوسمۇحامەدوۆ جاحانشا وسى ۇكىمەتتىڭ باسشىسى بولدى, اسكەري قولباسشى, سىرتقى ىستەر جانە زاڭ شىعارۋ ماسەلەلەرى دە ونىڭ تىكەلەي قاراۋىندا بولدى. ونى قولداعاندار جىمپيتى اسكەري ۋچيليششەسىن ءتامامداعان وفيسەرلەر ەدى.
 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛

1918 جىلدىڭ جازىندا بۇل ۇكىمەت ورال كازاكتارىمەن (ورىستارمەن) بولشەۆيكتەرمەن بىرلەسىپ كۇرەسۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى, وعان قوسا ورال كازاكتارى ۇكىمەتتى اسكەري كيىممەن جانە وق-دارىمەن قامتاماسىز ەتۋگە, ال ويىل ۇكىمەتى ولارعا ءبىر ەسكادرون قۇرىپ بەرۋگە مىندەتتەندى. ءدال وسى كەزدە دوسمۋحامەدوۆ باستاعان توپ ساماراعا كومۋچتەن كومەك سۇراۋعا بارىپ كەلگەن بولاتىن. سامارادان ولار وزىمەن بىرگە ەكى اۆتوموبيل, كوپتەگەن اقشا جانە قارۋ-جاراق الىپ كەلدى. ونان كەيىنگى كەزەڭدە كيىم-كەشەك پەن قارۋ-جاراقتى شىلىك ارقىلى ورىنبورداعى دۋتوۆتان الىپ تۇردى.

كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان سوڭ دوسمۇحامەدوۆتار ماسكەۋگە بارىپ, لەنينگە كەڭەس ۇكىمەتىن مويىنداپ, قولدايتىندارىن جەتكىزگەن بولاتىن, ال قايتار جولدا ورال كازاكتارىمەن جوعارىداعى كەلىسىمگە كەلگەن.
 ؛ ؛ ؛ ؛  ؛ ؛ ؛ ؛

1918 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ايتىلعان كەلىسىم بويىنشا ەسكادروندى جيناقتاپ اتتاندىرۋ كەزىندە ونىڭ اسكەرلەرى بۇلىك شىعارىپ, وزدەرىن بولشەۆيكتەر دەپ ساناپ, ورال كازاكتارى قاتارىندا بولۋدان باس تارتتى. ونىڭ ورنىنا ەسكادرون تەمىر بولشەۆيكتەرىمەن كەلىسۋ ءۇشىن ويىلعا جىلجىدى. وسى ءبىر قىسىلتاياڭ كەزدە ويىلعا شابارمان جىبەرىپ, ويىل گارنيزونىنىڭ الاشوردا ۇكىمەتىنە سەنىمدىلىگى انىقتالدى (1918 جىلى دوسمۇحاامەدوۆتار سامارادان ورالعان سوڭ جەدەل تۇردە ويىل ۇكىمەتى الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمى بولىپ قايتا قۇرىلعان بولاتىن).

ويىل گارنيزونى الاش وردا جاعىندا بولىپ شىقتى. ولار جىمپيتى وتريادىنا قارسى شىعىپ, مەرعالي وسپانوۆتىڭ قولباسشىلىعىمەن جىمپيتىلىقتاردى تاس-تالقان ەتىپ تۇتقىنعا ءتۇسىردى.  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛

1919 جىلدىڭ اقپانىندا قاراتوبەدە الاش وردانىڭ ۋيەزدىك سەزى شاقىرىلىپ, مەن الاش وردانىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ ۇكىمەتى قۇرامىنا سايلاندىم. ال كاسسا دوسمۇحامەدوۆتىڭ قولىندا بولا تۇرا, ماعان قارجى ماسەلەلەرىن شەشۋ جۇكتەلدى. مەن تەك كىرىستەر مەن شىعىستاردى ەسەپتەپ وتىردىم. سول كەزەڭدە ءومىر مەن ۋاقىت سوعىس جاعدايىنا باعىندى: بولشەۆيكتەردىڭ شابۋىلىن كۇتۋ, قاراۋىلدار قويۋ, قاتارىمىزعا جىگىتتەردى جيناۋ, تاعىسىن تاعىلار. سالىقتار مەن مىندەتتى تولەمدەر, مىسالى, جوبالاي: 50 كيىز ۇيدەن جىلقىسى, ات-تۇرمانى جانە كيىم-كەشەگىمەن 1 جىگىت, كرەستيان پوسەلكەلەرىنەن &ndash؛ 2 جابىق اربا, جەم ازىعىمەن 4 نەمەسە 6 جىلقى, ولاردىڭ ءبىر ءبولىمىن ورال كازاكتارىنا جىبەرىپ وتىردىق. بۇكىل زاڭدارىمىز پاتشا زامانىنان ساقتالىپ قالعان, ۇكىمەتتە ءوز زاڭدارى بولعان جوق. تەك قانا ورال وبلىسى قىرعىزدارىنىڭ 1-وبلىستىق سەزىندە سوسيال-دەموكراتتاردىڭ پروگرامماسىن قابىلداۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان بولاتىن.  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛ ؛  ؛ ؛

1919 جىلدىڭ جازىندا الاش وردانىڭ باسشىسى بولىپ تابىلاتىن دوسمۇحامەدوۆ 360 جىمپيتىلىق جىگىتتەرمەن تەمىرگە اتتانباق بولدى. ولارعا شكۋنوۆكىدە ؛ (نوۆو-الەكسەەۆكا, حوبدا. اۆت.) ويىلدىق 100 جىگىت قوسىلدى. ونىڭ ماقساتى - تۇرعىندارعا ءوز كۇشىن كورسەتۋ بولاتىن, سوندىقتان تىكە جولمەن جۇرمەي, ونىڭ جاساعى حالىق تىعىز قونىستانعان حوبدا وزەنى بويىمەن ءجۇردى. مەن دە ۇيىمە بارۋ نيەتىمەن ولارمەن بىرگە شكۋنوۆكاعا (نوۆو-الەكسەەۆكا) دەيىن باردىم, ءسويتىپ, تۋعان اۋىلىما ورالدىم. حوبدا اۋدانىندا مەن ەشقانداي ادام اتاۋلىعا, زورلىق-زومبىلىققا, توناۋشىلىق جانە باسقا شارالارعا قاتىسقانىم جوق. دەگەنمەن, وترياد ءوزىن ەركىن سەزىنىپ, بانديتەرشە تۇرعىنداردى ؛ دويىر جانە شىبىرتقىلارمەن ساباپ, ولارعا كەرەك زاتتاردى تارتىپ الۋعا جول بەرىلدى. مۇندايدا دوسمۇحامەدوۆ "نە ىستەۋگە بولادى, سوعىس جاعدايى-عوي" دەپ كوپ شارا قولدانعان جوق. سەبەبى وتريادتاعى جىگىتتەردىڭ ءبارى دوسمۋحامەدوۆ جانشانىڭ رۋلاستارى - بايۇلىنان بولاتىن. جانشانىڭ ولارعا كوڭىلى اۋىپ تۇراتىن. مەن اۋىلىمدا قالدىم دا, وترياد العا قوزعالىپ كەتتى. تەمىردە دوسمۇحامەدوۆ ج. سوندا ءىس-قيمىل جاساپ جۇرگەن 8-پلاستۋن ديۆيزياسىنىڭ پولكوۆنيگى اۆدەەۆپەن قوسىلىپ, تەمىرجول ستانسياسىنا دەيىن جەتتى. دوسمۋحامەدوۆتىڭ (الاش وردا) شتابىنىڭ باستىعى پولكوۆنيك ەراكلينسەۆ بولاتىن. كوپ ۇزاماي زەمستۆو ۋپراۆاسى 16 ماۋسىمدا ويىلدا سەزى شاقىرىلاتىنىن, سالتاناتتى مەرەكە وتكىزىلەتىنىن جاريالادى. مەن ويىلعا جانشامەن كەلىسكەنىمدەي ماۋسىمنىڭ 5 كۇنى باردىم. 16 ماۋسىم كۇنى ويىلدا الاش وردانىڭ ورال وبلىستىق سەزى ءوتىپ, الاش وردا ۇكىمەتى جاريالانىپ, ونىڭ كوك تۋى تابىستالدى (تاريحشى جەرلەسىمىز نۇرجان جەتپىسبايدىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك, وسى تۋدىڭ كوشىرمەسى جىمپيتىدا ساقتاۋلى, اۆت.) ەرتەڭىنە مەنى ومبىدا جۇرگەن الاش وردانىڭ شىعىس بولىمشەسىنىڭ ليدەرى بوكەيحانوۆپەن بايلانىس ورناتۋعا جۇمسادى. مەن ومبىعا كەلگەنىمدە ءا. بوكەيحانوۆ كەتىپ قالعان ەكەن. مايدانداعى جاعداي ءقاۋىپتى بولاتىن, قىزىلدار تەز العا باسىپ كەلەتىن. ومبى مىنە-مىنە تىزە بۇگۋگە ءماجبۇر. مەن تەك ورال ميسسياسى دەلەگاتتارىمەن ادميرال كولچاكتىڭ قابىلداۋىندا بولىپ, وعان الاش وردا ۇكىمەتىن جاريالاعان ويىل سەزىنىڭ قاۋلىسىنىڭ كوشىرمەسىن جانە ادميرالدى قۇرمەتتى اقساقال ەتىپ سايلاعانى جانە وزگە قۇجاتتاردى تاپسىرىپ ۇلگەردىم. قابىلداۋدان سوڭ مەن ؛ سالت اتپەن جيلايا كوسا ارقىلى كەرى ورالدىم. وسىندا مەن دوسمۋحامەدوۆتىڭ بولشەۆيكتەرمەن قوسىلىپ, ەندى كازاكتارمەن بىرگە كۇرەسۋ تۋرالى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ جاتقانىن ەستىپ, ونىڭ ءازازىل ساياساتىنان كوڭىلىم قالىپ, ونىمەن كورىسپەستەن الاش ورداداعى ساياسي ؛ جۇمىستان مۇلدەم باس تارتتىم دا تيفليسكە ءجۇرىپ كەتتىم.

شكۋنوۆكاداعى اتتاندىرار الدىنداعى سوزدەرىمدى شىققان سوت ۇكىمىنىڭ ادىلەتسىزدىگىنەن, الكوگول ءىشۋ سالدارىنان ايتقان بولاتىنمىن. ايتقاندارىم ەسىمدە جوق. ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛

ە.كوپجاساروۆ /قولى/

21 ناۋرىز1930 جىل ؛

 ؛

اياۋلى كوشىم يسماعامبەتوۆ اعامىز 2008 جىلدىڭ 14 قازانىندا "ەگەمەن قازاقستان" گازەتىندە مۇستافا شوقاي ؛ كاۆكازدا بولعاندا ءوزىنىڭ تۇركىستان مۇحتارياتى ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى كەزىندە كومەكشىسى بولعان ەسكەندىر كوپجاساروۆ ارقىلى ؛ دالادا بولىپ جاتقان ۋاقيعالار تۋرالى حابار الىپ تۇرعان دەپ جازادى. وسى جولى دا تيفليسكە ەسكەندىر ۇلى ۇستازىنا ات باسىن بۇرعان شىعار, كىم بىلگەن تاريح تۇبىندەگى قۇپيانى؟!

1929 جىلى سول كەزدەگى "ەڭبەكشى قازاق" گازەتى حالقىمىزدىڭ كورنەكتى الاش قايراتكەرى ە.كوپجاساروۆقا بارىنشا كۇيە جاقسا, ەندى سول گازەت ءىزباسارى "ەگەمەن قازاقستان" ونىڭ ەسىمىن ۇلى تاريحي تۇلعامەن قاتار اتاپ وتىر. تاريحي ادىلەتتىلىك دەگەن وسى شىعار.

ەندى اتاقتى ادميرالمەن كەزدەسۋگە ورالساق... ن.مارتىنەنكونىڭ بەلگىلى "الاشوردا" كىتابىندا بۇل تاريحي وقيعا 1919 جىلدىڭ 30 تامىزىندا ومبىدا شىققان "پراۆيتەلستۆەننىي ۆەستنيك" گازەتىندە جاريالانعانى ايتىلادى. وقيىق: "...قىرعىزداردىڭ وكىلى جوعارعى بيلەۋشىگە قىرعىز سەزىنىڭ جوعارعى باسقارۋشىعا قۇرمەتتى اقساقال اتاعىن بەرۋ تۋرلى قاۋلىسىن ؛ تابىس ەتتى, ءوزىنىڭ ؛ جاۋاپ سوزىندە جوعارعى بيلەۋشى دەلەگاسياعا العىسىن ءبىلدىرىپ, ولاردىڭ كوتەرگەن سۇراقتارىن جوعارعى بيلەۋشىنىڭ ؛ كەڭەسىندە تەز ارادا تالقىلاناتىنىن جەتكىزدى" (144-145بەتتەر). وسىلايشا اتى اتالعان تاريحشى نۇرجان جەتپىسبايدىڭ وبلىستىق مۇراعاتتا ە.كوپجاساروۆتىڭ ادميرال ا.ۆ.كولچاكپەن كەزدەسۋگە باردى دەگەن قۇجاتتاردى كەزدەستىرگەنى شىندىققا اينالىپ وتىر (وبل. مۇراعات, 13 قور, ءىv-ت, 122 ءىس)

بولشەۆيكتەردىڭ تۇڭعىش كونسلاگەرىنىڭ العاشقى تۇرعىنداردىڭ ءبىرى ەسكەندىر كوپجاساروۆ ءوزىنىڭ جەكە ىستەرىن ىزدەستىرىپ, ۇكىمەتتەن راحىمشىلىق سۇراۋعا ءماجبۇر بولادى.  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛

ۋرو-عا كازيتلاگتىڭ تۇتقىن قىزمەتكەرى ي.ي.كوپجاساروۆتان  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛ ؛

ارىز

مەنىڭ 1921-1929 جىلدارداعى جەكە ءىسىم مەن قىزمەت قۇجاتتارىمنىڭ كوشىرمەلەرى پپ وگپۋدىڭ "شىعىس بولىمشەسىندە". ولار مەنەن 1929 جىلى ءتىنتۋ كەزىندە تارتىپ الىنعان ەدى. ولاردىڭ قاجەتتىلىگىن ەسكەرتە وتىرىپ, ۋرو-دان سول قۇجاتتاردىڭ تابىلۋ مۇمكىنشىلىگىن قاراپ, بارلىعىن مەنىڭ جەكە ىستەرىمە بىرىكتىرۋدى وتىنەمىن.

 ؛ ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛ ي.ي.كوپجاساروۆ, 23-اقپان 1931جىل. ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛ ؛

بىر اي وتەر-وتپەستە ۋرو باستىعى يلينگە تومەندەگىدەي مازمۇندا تەلەگرامما تۇسەدى: سىزدەگى تۇتقىنداعى ي.ي.كوپجاساروۆتىڭ قاشان جانە كىمدەرمەن سوتتالعانىن حابارلاۋدى وتىنەمىز.  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛

شاپشاڭداتا تەلەگرامما تۇسكەن سول 1931 جىلدىڭ 18 ناۋرىزىندا جاۋاپ دايىندالىپ, 43 143 بەلگىسىمەن تومەندەگىدەي جاۋاپ جىبەرىلگەن:  ؛ ؛

وگپۋ. قازاقستان ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرىنىڭ باسقارماسى. وتد. ۋرو شىعىس №2121/18.03. ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛
 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ رسو پپ وگپۋ  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛ ؛ الما-اتا قالاسى.

سىزدىڭ سۇراۋىڭىزعا تۇتقىن يسكاندار يساەۆيچ كوپجاساروۆتىڭ پپ وگپۋ كا سسر ۇشتىگىمەن 22.09.1930 ج. №34 حاتتاما بويىنشا 27 تارماق №1098 3س پەن 58/10 باپ بويىنشا 5 جىلعا كونسلاگەرگە قامالعانىن تەلەفون ارقىلى حابارلايمىن. ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛

ۋرو باستىعى يلين.  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛

وسى يلين ارقىلى ەسكەندىرگە دە جاۋاپ بەرىلگەن:  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛  ؛ &؛nbs