پروفەسسور رابيعا سىزدىق جانە ەملە ماسەلەسى ء(1-بولىم)

2006-2008 جىلدارى ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ءتىل مادەنيەتى ءبولىمى «؛تاۋەلسىز قازاقستان جاعدايىندا قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە نەگىزگى دامۋ ۇردىستەرى مەن باعىتتارى»؛ باعدارلاماسى اياسىندا ف.ع.د. ق.كۇدەرينوۆانىڭ جەتەكشىلىگىمەن «؛قازاق جازۋىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى مەن دامۋ جولدارى»؛ اتتى ىرگەلى زەرتتەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلگەن بولاتىن. زەرتتەۋدە قازاق مادەني ومىرىندە قولدانىلعان ؛ جازۋ تۇرلەرى, جازۋ تۇرلەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى, دامۋ جولدارى قاراستىرىلدى. اتالمىش جوبا بويىنشا قازاق جازۋىنىڭ تەورياسى كونە تۇركى, اراب, توتە, لاتىن, ورىس گرافيكاسى بويىنشا تۇجىرىمدالدى. قازاق قوعامىندا قولدانىلعان ءالىپبي تۇرلەرى مەن ۇستانىلعان ەملە ەرەجەلەرى تالدانىپ, ؛ بولاشاق ءلاتىنالىپبيلى قازاق جازۋىنىڭ ەملەسى قانداي بولماق دەگەن سۇراققا دا جاۋاپ ىزدەستىرىلگەن بولاتىن. وسى ماسەلەگە بايلانىستى (2008 جىلى) اكادەميك ر.سىزدىق ءوزىنىڭ قورىتىندى ەسەبىندە لاتىن جازۋلى قازاق ەملە ەرەجەلەرىنىڭ جوباسىن جاساۋدا ەسكەرىلەتىن نەگىزگى تالاپتار مەن ەسكەرتۋلەردى اتاپ وتكەن بولاتىن.

عالىم ءوز سوزىندە «؛سوڭعى 15-20 جىل بارىسىندا ۇزدىكسىز ايتىلىپ, اۋىق-اۋىق بەلسەنە كىرىسىپ كەتىپ وتىرعان ىس-قارەكەتىمىز &ndash؛ بۇگىنگى قولدانىلىپ وتىرعان جازۋ &ndash؛ كيريلليسانى وزگە جازۋ &ndash؛ لاتىنعا اۋىستىرۋ پروبلەماسى ەكەنى ايان. بۇل جازۋعا ارنالعان ەملە ەرەجەلەرىنىڭ قازىرگىدەن وزگەشە بولادى (بولۋعا ءتيىس ەكەندىگى)... ءدال ءقازىر ونىڭ باپتارىن ءتىزىپ تولىق كودەكسىن ۇسىنۋ قيىن, ويتكەنى الدىمەن گرافيكانىڭ قازاق تىلىنە ساي ناقتى ءالىپبيى تۇزىلگەن جوق»؛ دەگەن-دى. شىندىعىندا دا, ؛ عالىم ايتىپ وتكەندەي, ورفوگرافيانى بولجاۋ ءۇشىن ءالىپبي قاجەت. عالىمنىڭ بۇل سوزىنەن ءالىپبي دۇرىس بولسا, ورفوگرافيا دا دۇرىس بولماق دەگەندى دە تۇسىنۋگە بولادى. جوعارىداعى ؛ عالىمنىڭ «؛ەملە ەرەجەسى قازىرگىدەن وزگەشە بولماق»؛ دەگەن سوزىنە دە ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەت دەپ بىلەمىز. بىزدىڭشە, لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تەك ءارىپ اۋىستىرۋ ەمەس, بۇل تۇبەگەيلى تىلدىك رەفورما.

2018 جىلدىڭ اقپانىندا جاڭا ءالىپبي بەكىپ, وسى جىلدىڭ قاڭتار ايىندا جاڭا ەملە ماقۇلداندى. ەملەنىڭ العاشقى جوباسى ۇلتتىق كوميسسيادا ماقۇلدانىپ, العاشقى جوباسى «؛ەگەمەن قازاقستان»؛ گازەتىندە جاريالاندى. ەملە ەرەجەسى جاريالانعان كۇننەن باستاپ, قازاق جازۋىنىڭ بولاشاعى عىلىمي ورتادا قىزۋ تالقىلاندى. قىزۋ تالقىعا نەگىز بولعان تىلدىك پروبلەمالار تۋرالى بۇدان ون جىل بۇرىن پروفەسسور رابيعا سىزدىق ءوزىنىڭ ؛ ىرگەلى زەرتتەۋ قورىتىندى ەسەبىندە ەملە ەرەجەسىن ەكشەۋدە نەگىزگە الىناتىن كونسەپتۋالدى ويلارىن جازعان بولاتىن. قازاقتىڭ ماڭدايالدى گرامماتولوگىنىڭ كونسەپتۋالدى ؛ ويلارى قازىرگى كەزدە ورفوگراممالاردى جاڭا ەملە بويىنشا كوديفيكاسيالاۋدا اسا قۇندى ؛ بولادى دەپ سەنەمىز (ەسكەرە كەتەرلىك جايت, جاريالانىمعا بەرىلىپ وتىرعان ماتەريال ر.سىزدىقتىڭ كەلىسىمىمەن بەرىلدى. ەرەجە ءماتىنى 2008 جىلى جازىلعانىمەن, جاريالانباعان). ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛

پروفەسسور ر.سىزدىق ؛بىرىنشىدەن, ء«؛لاتىنالىپبيلى جازۋدا قازاق ءتىلىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشە (ۇلتتىق) دىبىستاردىڭ تاڭبالارى ء(ا, ءو, ءى, ۇ, ءۇ, ق, ع, ڭ) تۇگەل بولۋعا ءتيىس. بۇل جاعدايدا وسى ارىپتەردىڭ جازىلۋىنا بايلانىستى ەملە باپتارى نەگىزىنەن ساقتالادى, تەك يلليۋستراتيۆتىك ماتەريالدارى (مىسالدارى) ؛ وزگەرتىلىپ, قىسقارتىلىپ, تولىقتىرىلىپ بەرىلۋى مۇمكىن»؛ دەگەن سوزىندەگى «؛قازاق ءتىلىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشە دىبىستاردىڭ تاڭبالارى تۇگەل بولۋعا ءتيىس»؛ دەگەن ويى ءالىپبي قۇرۋدا ەڭ ماڭىزدى پرينسيپ بولىپ تابىلادى. پروف. ر.سىزدىق كورسەتكەندەي, ؛ جاڭا ەملەدە ارىپتەردىڭ ەملەسىنە قاتىستى ءبىرشاما باپتار كيريلالىپبيلى جازۋداعى ءداستۇردى ساقتادى.  ؛

ەكىنشىدەن, پروف. ر.سىزدىق «؛كيريلليسا مەن ەملە جازۋىنا بىردەي كەلەتىن تاقىرىپتارعا قاتىستى ەملە باپتارى دا نەگىزىنەن ساقتالادى, ياعني قوس سوزدەردىڭ بولەك جازىلاتىن سوزدەردىڭ, بىرگە جازىلاتىن سوزدەردىڭ, شىلاۋ سوزدەردىڭ, باس ءارىپتىڭ جازىلۋىنا قاتىستى ەرەجە باپتارى كوپ وزگەرمەيدى. تەك بوگدە تىلدىك سوزدەرگە قوسىمشالاردىڭ جازىلۋىنا بايلانىستى بىردى-ەكىلى وزگەشە باپتار مەن ەسكەرتۋلەر بولۋى مۇمكىن»؛ دەپ ارنايى كورسەتەدى. عالىمنىڭ بۇل بولجامى اقتالىپ وتىر. جاڭا ەملە ەرەجەلەرىندە عالىم كورسەتكەن تاراۋلار جازۋ پراكتيكاسىندا قيىندىق تۋعىزعان ماسەلەگە بايلانىستى جاڭاردى.

ۇشىنشىدەن, «؛كىرمە سوزدەر مەن بوگدە تىلدىك سوزدەردىڭ, اسىرەسە ينتەرناسيونالدىق قوردان كەلگەن عىلىمي-تانىمدىق تەرميندەردىڭ جازىلۋى, كيريلليسا جازۋىنداعى ەملەسىنەن وزگەشە بولادى, ولاردىڭ «؛ورىسشا»؛ ورفوگرامماسى مۇلتىكسىز ساقتالمايدى. ءبىراق فونەتيكالىق-گرافيكالىق تۇلعاسىن ء(بىتىمىن) مۇلدە وزگەرتىپ, قازاقتىڭ سويلەۋ تىلىندەگى ايتىلۋىنشا «؛قازاقىلاندىرىلىپ»؛ تا جازىلمايتىن ەرەجە باپتارى بولادى»؛ دەپ كورسەتكەن. ؛ ؛ ؛ ايتا كەتەرلىك جايت, ر.سىزدىقتىڭ «؛بوگدە ءتىل»؛ دەپ وتىرعانى ؛ شەتتىلدىك سوزدەر. ؛ جاڭا ەملەدە ؛ شەتتىلدىك سوزدەرگە قوسىمشا جالعانۋىنا بايلانىستى كوپ بولماسا دا وزگەرىستەر بار. ءمىسالى, ؛«؛سوز سوڭىنداعى -نگ ءارىپ تىركەسى ń ارپىمەن جازىلادى, قوسىمشالار ۇندەستىك زاڭىنا سايكەس جالعانادى: boýlıń (-niń, -ge, -i, -der), brıfıń (-niń, -ge, -i, -der), reıtıń (-niń, -ge, -i, -der)»؛ دەگەن جاڭا ەرەجە ؛ ؛ كيريلدەن وزگەشە. كيريلالىپبيلى قازاق جازۋىندا بريفينگىگە بولسا, ءلاتىنالىپبيلى جازۋدا brıfıńge.

پروف. ر.سىزدىق ؛ «؛كىرمە سوزدەر مەن بوگدە تىلدىك سوزدەردىڭ, اسىرەسە ينتەرناسيونالدىق قوردان كەلگەن عىلىمي-تانىمدىق تەرميندەردىڭ جازىلۋى, كيريلليسا جازۋىنداعى ەملەسىنەن وزگەشە بولادى, ولاردىڭ «؛ورىسشا»؛ ورفوگرامماسى مۇلتىكسىز ساقتالمايدى. ءبىراق فونەتيكالىق-گرافيكالىق تۇلعاسىن ء(بىتىمىن) مۇلدە وزگەرتىپ, قازاقتىڭ سويلەۋ تىلىندەگى ايتىلۋىنشا «؛قازاقىلاندىرىلىپ»؛ تا جازىلمايتىن ەرەجە باپتارى بولادى»؛ دەپ كورسەتەدى. ؛ قازىرگى كەزدە ؛ ەملە ەرەجەلەرىن كوديفيكاسيالاۋ بارىسىندا ؛ وسى ؛ پروبلەما ەڭ ۇلكەن ءارى ايتىس-تارتىستارعا نەگىز بولىپ وتىرعان  ؛باستى پروبلەمالاردىڭ ءبىرى. ءبىر توپ عالىمدار شەتتىلدىك سوزدەر ؛ ايتىلىم زاڭدىلىقتارىنا نەگىزدەلىپ جازىلۋ كەرەك دەسە, ەكىنشى ءبىر توپ عالىمدار ؛ كيريلالىپبيلى جازۋ بويىنشا قالۋدى ءجون دەپ سانايدى. ر.سىزدىق ءوزىنىڭ زەرتتەۋىندە ؛ شەتتىلدىك سوزدەر ءداستۇرلى نورمامەن جازىلۋ كەرەك دەي وتىرىپ ء«؛سوز باسىندا نە سوڭىندا كەلەتىن ەكى داۋىسسىز دىبىستىڭ نە الدى-ارتىنان ى, ءى ارىپتەرى جازىلمايدى. مىسالى, prezident ء(pىrezidenىt, ؛ نە ءpىrezident ەمەس), student ء(ىstudent, ystudent ءistudenىt ەمەس), sport (sport ەمەس), kristal ء(kىristal ەمەس), ؛ matros (matros ەمەس), març؛ (؟) (بۇل سوزدەگى ش دىبىسىنىڭ ؛ لاتىنشا تاڭباسى ازىرگە ءدال جازىلىپ تۇرعان جوق) (març؛ ەمەس), traktr (traktr ەمەس)»؛ دەپ كورسەتەدى. جاڭا ەملەنى ەكشەۋ بارىسىندا ؛ شەتتىلدىك سوزدەردى قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا باعىندىرۋ نە كيريلدەگى بازالىق نورمانى ساقتاپ جازۋ ماسەلەسى پىكىرتالاستارعا نەگىز بولىپ وتىرعان ەڭ نەگىزگى ماسەلە.

ر.سىزدىق «؛بوگدە تىلدىك (اراب, پارسى, ورىس) سوزدەردە قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭدارى ساقتالمايدى, ياعني جۋان-جىڭىشكە ؛ بولىپ كەلەتىن ارالاس بۋىندى سوزدەردىڭ ورفوگرامماسى ورىن الادى. سينگارمونيزم زاڭدىلىقتارى كەيبىر بىرىككەن ءسوز, قوس ءسوز سياقتى قازاق سوزدەرىندە دە ساقتالمايدى. مىسالى, بۇگىن دە كيريلليسامەن كوگال, كەلساپ, بەساتار, ءباسپاسوز, گۇلشات, ەربولات تۇرىندە ارالاس بۋىندى جازىلىپ جۇرگەن سوزدەر لاتىن ارىپتەرىمەن وسىلايشا ۇندەستىك گارمونياسى جوق ارالاس بۋىندى بولىپ جازىلاتىن بولادى»؛.  ؛عالىمنىڭ بۇل پىكىرىنە تولىق ؛ قوسىلا وتىرىپ, ۇندەسىم تابيعاتى ءتول سوزدەرمەن بايلانىستى دەپ ايتقىمىز كەلەدى. ال شەتتىلدىك سوزدەردىڭ بارلىعى بۇل تابيعاتتى (زاڭدىلىقتى) تولىعىمەن  ؛قابىلداي المايدى. بۇعان دالەل, ؛ ورىس ءتىلى ارقىلى كىرگەن ؛ سوزدەر عانا ەمەس, ابدەن ءسىڭىسىپ كەتكەن اراب-پارسى تىلىنەن ەنگەن كىتاپ, ءمۇعالىم ؛ سياقتى سوزدەردى دە جاتقىزۋعا بولادى. شەتتىلدىك سوزدەردەگى ەكى داۋىسسىز ارالىعىندا, قاتاڭ داۋىسسىز دىبىستاردىڭ الدىنان نە سوڭىنان ەستىلەتىن ى مەن ءى دىبىستارىن قالدىرماي تاڭبالاۋ ؛ ءسوزدىڭ ءتۇرلى جازىلىمىنا اكەلەدى. ءلاتىنالىپبيلى جازۋعا كوشكەن ازەربايجان تىلىندە شەتتىلدىك سوزدەردە ەستىلەتىن دانەكەر ى, ءى دىبىستارى بارلىق پوزيسيادا تاڭبالامايدى. شەتتىلدىك سوزدەردەگى ؛ ە, ي ؛ دىبىستارىن ازەربايجان تىلىنە يكەمدەۋدە ە-نى &ndash؛ ءى ارپىنە, ءي-دى &ndash؛ ى-گە الماستىرادى. ؛ مىسالى: مينيستر &ndash؛ minister, پەچەنە &ndash؛ رicine. ؛ ال ەستىلگەن بارلىق جەردە ى مەن ءى ءارپىن جازبايدى. مىسالى: پلاستيك &ndash؛ ؛ plastik, شپيون &ndash؛ ؛ şpion, شپلينت &ndash؛ şplint, شپون &ndash؛ şpon, شپونكا &ndash؛ şponka, ليتر &ndash؛ litr, حلور &ndash؛ xlor, ؛ دەندريت &ndash؛ dendrit, دەندروليك &ndash؛ dendroliq, دەندرومەتر &ndash؛ dendrometr تۇرىندە جازىلادى. ايتا كەتەرلىك جايت, ؛ ؛ ر.سىزدىق ؛ ءوزىنىڭ ؛ ەملە جوباسىندا س ءارپىن  ؛تس, ءسوز باسىندا س ارپىمەن جازۋعا بولادى دەپ  ؛سينك (سينك), اكسيا (اكسيا), ەۆولۋتسيا (ەۆولۋسيا), راتسيا (راسيا) ؛ مىسالدارىن بەرەدى. ؛ قازىرگى ەملەدە ؛ س ءارپى بارلىق پوزيسيادا ؛ s ارپىنە الماستىرىلادى دەپ بەرىلگەن. سوندا ؛ ۆيسە-پرەزيدەنت ءسوزى ؛ جاڭا لاتىنمەن vise-prezident بولماق. ازەربايجان تىلىندە تاعىلىمىن ەسكەرەر بولساق, وندا بارلىق پوزيسيادا s ءارپى, ؛ ءبىراق ؛ ۆيسە-مينيستر ؛ سياقتى سوزدەردە تc ءارىپ تىركەسى ؛ ارقىلى vitse-minister جازىلادى دەپ كورسەتىلگەن. ؛

ەملە ەرەجەلەرىن كوديفيكاسيالاۋ بارىسىندا ؛ سوزدەردىڭ سوڭعى بۋىنىنداعى ەكى داۋىسسىز دىبىس اراسىندا كەلگەن و دىبىسىنىڭ جازىلۋىنا بايلانىستى ؛ كوزقاراستار ەكى ءتۇرلى. ءبىرى ؛ قازاقشا ايتىلىم بويىنشا ديرەكتور, ؛ پروفەسسور, اۆتور ؛ سياقتى سوزدەردەگى و ءارپىنىڭ ورنىنا ؛ ى ءارپىن ؛ جازۋ كەرەك ؛ دەسە, ەكىنشى ؛ ءبىر توبى بۇل پىكىرگە ؛ كەلىسپەي دوكتورانتۋرا ؛ سياقتى ؛ سوزدەردى مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ, ؛ بۇل ەرەجە بارلىق پوزيسياعا سايكەس كەلمەيدى, سوندىقتان ؛ بۇرىنعى جازۋ ءداستۇرى بويىنشا -تور فورماسىن ؛ ساقتاۋ كەرەك دەيدى. ال ؛ پروف. ر.سىزدىقتىڭ ؛ بىرنەشە جىل بۇرىن جازىلعان زەرتتەۋى بويىنشا ەكپىن تۇسپەيتىن سوزدەردە ى بولىپ جازىلۋى كەرەك دەپ كورسەتكەن ەكەن. ؛ مىسالى: redaktr (redaktوr ەمەس), اۆتىر (اvtor ەمەس). «؛قازاق سوزدەرىندەگى و دىبىسى سوڭعى بۋىنداردا كەلمەيدى, بىرىككەن ءسوز, قوس سوزدەردە كەلسە, ول وزگەرتىلمەي و تۇرىندە جازىلادى: قولما-قول (قولماقىل ەمەس), اياقدوپ (اياقدىپ ەمەس). -قوي, -قور جۇرناعىمەن كەلگەن سوزدەردە دە سوڭعى بۋىنداعى و دىبىسى ءوز قالپىندا ايتىلادى: ءازىلقوي ء(ازىلقىي ەمەس), شايقور (شايقىر ەمەس). وسى زاڭدىلىقتى بىلەتىن, ءبىراق ورىس تىلىندەگى ايتىلۋىن بىلمەيتىن قازاقتار avtor, redaktor دەپ, سوڭعى tor بۋىنىن اشىق تولىق ايتۋى مۇمكىن. بۇل ءتارىزدى ەرەجە ەرەكشەلىگى سوزدەردى دۇرىس جازۋمەن قاتار, دۇرىس ايتۋعا دا سەپتىگىن تيگىزۋى ءۇشىن الىنۋى ءتيىس»؛ دەپ كورسەتكەن بولاتىن. ؛

سونىمەن قاتار ؛ عالىم قازاق الىپبيىنەن الىنعان ارىپتەرگە (يا, يۋ, س, شش, , ...) ارنالعان جەكە باپتار ەملە ەرەجەسىندە كورسەتىلۋى ءتيىس, ؛ بۇل ؛ وزگە تىلدىك سوزدەردىڭ دۇرىس جازىلۋى ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولماق دەپ سانايدى. قازىرگى كەزدە جاڭا ەملە ەرەجەلەرىن ازىرلەۋ بارىسىندا الىپبيدەن الىنعان شەتتىلدىك كىرمە ەلەمەنتتەردىڭ ؛ جاڭا ەرەجەدە ؛ ارنايى باپتار ارقىلى بەرىلمەۋ كەرەك دەگەن پىكىرلەرگە ر.سىزدىقتىڭ ؛ بۇل كونسەپتۋالدى تۇجىرىمى جاۋاپ بولا الادى ؛ دەپ ويلايمىز. ؛ ازىرلەنىپ جاتقان ەرەجە باپتارى «؛وتپەلى كەزەڭدەگى»؛ ەرەجە بولعاندىقتان ؛ يا, يۋ, شش, س ؛ سياقتى ارىپتەردىڭ جاڭاشا جازىلىمى ؛ جەكە-جەكە ەرەجە باپتارى ارقىلى بەرىلۋى ءتيىس دەپ بىلەمىز.

عالىم ءوزىنىڭ ەملە جوباسىندا ء«؛ىى داۋىسسىز دىبىس ارىپتەرىنىڭ قولدانىلۋى»؛ اتتى تاراۋشادا ؛ ب, ۆ, گ, د ارىپتەرى ءسوزدىڭ باسىندا, ورتاسىندا جانە ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردىڭ سوڭىندا جازىلادى دەپ كورسەتەدى. قازىرگى كەزدە وسى ماسەلەگە بايلانىستى ؛ پىكىرلەر بار. ؛ كەيبىر عالىمدار شەتتىلدىك سوزدەردىڭ جازىلىمى تولىق «؛قازاقيلىق»؛ سيپات الۋى كەرەك, قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعى ؛ تولىق ساقتالۋى كەرەك دەپ ؛ ؛ شەتتىلدىك سوزدەردىڭ سوڭىندا كەلەتىن ب, گ ارىپتەرىن جازباي, ونىڭ ورنىنا ؛ قازاق ءتىلىنىڭ ايتىلىم زاڭدىلىعىنا سايكەس ؛ پ, ك دىبىستارىنا الماستىرۋ كەرەك دەيدى. مىسالى: كلۋب ءسوزىن كىلۋپ, پەداگوگ ءسوزىن پەداگوك ت.ب. ؛ ر.سىزدىقتىڭ پىكىرىنشە, شەتتىلدىك سوزدەردىڭ ءتۇبىر تۇلعاسى ؛ ساقتالۋى كەرەك. سەبەبى ؛ شەتتىلدىك سوزگە قوسىمشا جالعانعاندا ؛ نەگىزگى فونەمانىڭ ءتۇرىن جازباي اينالىپ كەتپەيتىنىمىز حاق. مىسالى, پەداگوك بولعانىمەن, پەداگوكيكا بولمايدى, كلۋپ بولعانىمەن كلۋپىنا بولمايدى. ؛ بۇل ەرەجە ؛ قازىرگى قابىلدانۋ الدىندا تۇرعان جاڭا ەملەدەگى ەرەجەمەن ۇندەسەدى. سونىمەن قاتار عالىم سس, مم, لل, تت, فف, نن, بب, رر, پپ, گگ, دد, كك, ۋۋ دىبىستارىن بىلدىرەتىن ارىپتەردىڭ ءبىرى ءتۇسىرىلىپ جازۋ ؛ كەرەكتىگى تۋرالى ەرەجەسى قازىرگى جاڭا ەملەدەگى ەرەجەمەن سايكەسەتىنىن كورسەتكىمىز كەلەدى. عالىم «؛§؛18. ؛ ورىس تىلىنەن ەنگەن اتاۋ سوزدەردىڭ تۇلعاسى نەگىزىنەن ورىس ورفوگرافياسى بويىنشا, ال قازاق الىپبيىنەن شىعارىلعان ارىپتەرمەن كەلگەن سوزدەر ول دىبىستاردىڭ تاڭباسىن الماستىراتىن ارىپتەرمەن ؛ جازىلادى. مىسالى: ۆاگون, گيدرولوگييا, بيولوگييا, كوميتەت, اگرونوم, اگروتەحنيكا, پەداگوگ, مەديتسينا, سپورت, حيرۋرگ, كونستيتۋسيا, كلۋب, كينو, راديو, ادۆوكات, راكەتا, مولەكۋلا, بۋدجەت, كرەديت, بانك, ترانش»؛ دەي وتىرىپ, وسى ەرەجەنىڭ ەسكەرتۋىن بىلاي بەرەدى: «؛سس, لل, كك, تت سياقتى بىركەلكى ەكى ارىپپەن كەلگەن كىرمە سوزدەردىڭ سوڭىنداعى قوس ءارىپتىڭ بىرەۋى ءتۇبىر تۇرىندە دە, قوسىمشا جالعانعاندا دا ؛ ءتۇسىرىلىپ جازىلادى. مىسالى: پروگرەس &ndash؛ پروگرەسكە, مەتال &ndash؛ مەتالدار, گرام &ndash؛ گرامى, بال (باعا) &ndash؛ بەس بالدىق جۇيە, دونباس &ndash؛ دونباستان»؛.

تورتىنشىدەن, ءتىل بىلىمىندە اۋىزشا جانە جازباشا ءتىلدىڭ ءوز نورماسى مەن جۇيەسى بولاتىنىن, سوندىقتان ولاردى بىر-بىرىنە اينالدىرىپ الىپ قولدانۋ كەرەكتىگىن ءوزىنىڭ جازۋعا قاتىستى ەڭبەكتەرىندە دالەلدەگەن ر.سىزدىق ؛ جازبا ءتىل ءماتىنىن سول قالپى قايتالاماي, اۋىزشا ءتىل تەزىنە سالىپ وقۋ كەرەك دەيدى. عالىم وسى كونسەپسياسى نەگىزىندە «؛-يى, ء-يى دىبىستار تىركەسى مەن ى, ءى دىبىستارىنا بىتەتىن ەتىستىكتەرگە كوسەمشەنىڭ -ي جۇرناعى جالعانعاندا, سوڭعى ىي, ءىي ارىپتەرىنىڭ ورنىنا ؛ ءبىر عانا ي ءارپى جازىلادى. مىسالى: بايى+ي+دى &ndash؛ باييدى (بايىيدى, بايدى ەمەس), كەيى+ي+دى &ndash؛ كەييدى (كەيىيدى, كەيدى ەمەس), وقى+ي+دى ؛ - وقيدى (وقىيدى ەمەس), ءىرى+ي+دى &ndash؛ ءىريدى ء(ىرىيدى ەمەس), سۋى+ي+دى &ndash؛ سۋيدى (سۋىيدى ەمەس), مويى+ي+دى &ndash؛ موييدى (مويىيدى, مويدى ەمەس), ءشىرى+ي+دى &ndash؛ ءشىريدى ء(شىرىيدى ەمەس), قۇرى+ي+دى &ndash؛ قۇريدى (قۇرىيدى ەمەس)دەپ كورسەتەدى. جاڭا ەملە ەرەجەلەرىن سارالاۋ بارىسىندا كەيبىر عالىمدار ؛ ى, ءى دىبىستارىنا بىتەتىن ەتىستىكتەرگە كوسەمشەنىڭ -ي جۇرناعى جالعانعاندا, ؛ نەگىزگى ءتۇبىر ساقتالىپ جازىلۋ كەرەك دەگەن پىكىر ايتا وتىرىپ, وقىيدى, ءىرىيدى دەپ جازۋدى ۇسىنادى. بىزدىڭشە, ؛ ء«؛تۇبىردى ساقتاۋ»؛ جازىلىم جۇيەسى قابىلدانار بولسا, -ي دىبىسىنا بىتەتىن ەتىستىكتەرگە جالعاناتىن تۇيىق رايدىڭ -ۋ جۇرناعى مەن كوسەمشەنىڭ -ا جۇرناعىن قابىلدايتىن بۋىننىڭ دا ءتۇبىرى ساقتالۋى ؛ كەرەك. سوندا ؛ قي ەمەس &ndash؛ قىيۋ, جي ەمەس جىيۋ بولماق. ؛ ال ىي نەمەسە ءىي ارقىلى جازۋ نە جازباۋ ماسەلەسى 1920-جىلدان باستاپ ؛ قازىرگى كەزگە دەيىن تالقىلانىپ كەلەدى. ؛ بۇل قازاق گرامماتولوگياسىنىڭ ەڭ وزەكتى ؛ ءارى ؛ ءبىربايلامعا كەلمەگەن پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى. تاريحقا كوز جۇگىرتەر بولساق, كيريل الىپبيىنە كوشكەننەن كەيىن ورىس گرافيكاسى نەگىزىندەگى قازاقتىڭ جاڭا ءالىپبيى مەن ورفوگرافياسى جوباسى سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستانداعى فيليالىنىڭ قازاق ءتىلى سەكتورى س.ا.امانجولوۆتىڭ باسشىلىعىمەن جاسالىپ, ەملە ەرەجەسىنىڭ تاقىلاۋعا ۇسىنىلعان رەسمي نۇسقاسى 1953 جىلى گازەت بەتىنە جاريالاندى. 1956 جىلى «؛قازاقستان ءمۇعالىمى»؛ گازەتىندە  ؛ ؛ە.قۋانوۆ ؛ ءوزىنىڭ «؛قازاق ءالفاۆيتى مەن ورفوگرافياسىن جەتىلدىرە تۇسەيىك»؛ اتتى ؛ ماقالاسىندا  ؛قيىن/قىيىن, ؛ ؛ جيىن/جىيىن, قۇريدى/قۇرىيدى ؛ سياقتى جازىلىمىنىڭ نورمالانۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتكەن ؛ وقۋ-پەداگوگيكا باسپاسىنىڭ رەداكتورى ر.سىزدىق دەپ كورسەتەدى.

 ؛سونىمەن قورىتا ايتقاندا, جوعارىداعى سانامالاپ كورسەتىلگەن ؛ ماسەلەلەردى ؛ پروفەسسور ر.سىزدىق ؛ جاڭا لاتىن جازۋلى ەملەنىڭ ەڭ نەگىزگى كوڭىل اۋدارىلاتىن ساتتەرى دەپ سانايدى. ؛ ورفوگرافيالىق قاعيدالاردىڭ تولىق كودەكسىن تۇزگەن كەزدە ورفوگرافيا سالاسىنىڭ دامۋى مەن قالىپتانۋىنا بىرنەشە جىلدارىن جۇمساعان, ؛ قازاق گرامماتولوگياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى, ؛ قازاق ءتىلىنىڭ دۇرىس ؛ جازۋ قاعيداتتارىنىڭ قىر-سىرىن, ونىڭ قات-قاباتتارىن سارالاپ, ەملە زاڭدىلىقتارىن ؛ عىلىمي تۇرعىدا جۇيەلەگەن عالىم اپايىمىزدىڭ جوعارىداعى كونسەپتۋالدى ؛ ويلارىن ەملە ەرەجەسىن بەكىتۋ بارىسىندا ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىز. ؛

لاتىن جازۋلى قازاق ەملە ەرەجەلەرىنىڭ جوباسىن جاساۋدا ەسكەرىلەتىن نەگىزگى-نەگىزگى تالاپتار مەن ەسكەرتۋلەر

سىزدىق ر.

تىل مادەنيەتى ءبولىمىنىڭ ؛ ؛ ؛ باس عىلىمي قىزمەتكەرى, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور

سوڭعى 15-20 جىل بارىسىندا ۇزدىكسىز ايتىلىپ, اۋىق-اۋىق بەلسەنە كىرىسىپ كەتىپ وتىرعان ىس-قارەكەتىمىز &ndash؛ بۇگىنگى قولدانىلىپ وتىرعان جازۋ &ndash؛ كيريلليسانى وزگە جازۋ &ndash؛ لاتىنعا اۋىستىرۋ پروبلەماسى ەكەنى ايان. بۇل جازۋعا ارنالعان ەملە ەرەجەلەرىنىڭ قازىرگىدەن وزگەشە بولاتىنى (بولۋعا ءتيىس ەكەندىگى) جوعارىدا ايتىلدى. ءدال ءقازىر ونىڭ باپتارىن ءتىزىپ تولىق كودەكسىن ۇسىنۋ قيىن, ويتكەنى الدىمەن گرافيكانىڭ قازاق تىلىنە ساي ناقتى ءالىپبيى تۇزىلگەن جوق. ءار الۋان تەوريالىق نەگىزدەرگە سۇيەنىپ جاسالعان (ۇسىنىلعان) نۇسقالار بارشىلىق. سولاردىڭ ەڭ ؛ دۇرىسى تاڭدالىپ, تۇپكىلىكتى قابىلداننان كەيىن عانا ونىڭ ەملە ەرەجەلەرى تۇزىلەدى. سوندىقتان ازىرگە لاتىن جازۋىنىڭ ورفوگرافيالىق ءتارتىبىن تۇزۋدە ەڭ باستى نازار اۋدارىلۋعا ءتيىس تۇستاردى (ۇسىنىستاردى) اتاۋمەن شەكتەلۋگە تۋرا كەلەدى.

1. بۇل گرافيكادا قازاق ءتىلىنىڭ وزىنە ءتان ەرەكشە (ۇلتتىق) دىبىستاردىڭ تاڭبالارى ء(ا, ءو, ءى, ۇ, ءۇ, ق, ع, ڭ) تۇگەل بولۋعا ءتيىس. بۇل جاعدايدا وسى ارىپتەردىڭ جازىلۋىنا بايلانىستى ەملە باپتارى نەگىزىنەن ساقتالادى, تەك يلليۋستراتيۆتىك ماتەريالدارى (مىسالدارى) ءسال وزگەرتىلىپ, قىسقارتىلىپ, تولىقتىرىلىپ بەرىلۋى مۇمكىن.

كيريلليسا مەن ەملە جازۋىنا بىردەي كەلەتىن تاقىرىپتارعا قاتىستى ەملە باپتارى دا نەگىزىنەن ساقتالادى, ياعني قوس سوزدەردىڭ بولەك جازىلاتىن سوزدەردىڭ, بىرگە جازىلاتىن سوزدەردىڭ, شىلاۋ سوزدەردىڭ, باس ءارىپتىڭ جازىلۋىنا قاتىستى ەرەجە باپتارى كوپ وزگەرمەيدى. تەك بوگدە تىلدىك سوزدەرگە قوسىمشالاردىڭ جازىلۋىنا بايلانىستى بىردى-ەكىلى وزگەشە باپتار مەن ەسكەرتۋلەر بولۋى مۇمكىن.

كىرمە سوزدەر مەن بوگدە تىلدىك سوزدەردىڭ, اسىرەسە ينتەرناسيونالدىق قوردان كەلگەن عىلىمي-تانىمدىق تەرميندەردىڭ جازىلۋى, كيريلليسا جازۋىنداعى ەملەسىنەن وزگەشە بولادى, ولاردىڭ «؛ورىسشا»؛ ورفوگرامماسى مۇلتىكسىز ساقتالمايدى. ءبىراق فونەتيكالىق-گرافيكالىق تۇلعاسىن ء(بىتىمىن) مۇلدە وزگەرتىپ, قازاقتىڭ سويلەۋ تىلىندەگى ايتىلۋىنشا «؛قازاقىلاندىرىلىپ»؛ تا جازىلمايتىن ەرەجە باپتارى بولادى.

ا) ءسوز باسىندا نە سوڭىندا كەلەتىن ەكى داۋىسسىز دىبىستىڭ نە الدى-ارتىنان ى, ءى ارىپتەرى جازىلمايدى. مىسالى, prezident ء(pىrezidenىt, ؛ نە ءpىrezident ەمەس ), student ء(ىstudent, ystudent ءistudenىt ەمەس), sport (sport ەمەس), kristal ء(kىristal ەمەس), ؛ matros (matros ەمەس), març؛ (؟) (بۇل سوزدەگى ش دىبىسىنىڭ ؛ لاتىنشا تاڭباسى ازىرگە ءدال جازىلىپ تۇرعان جوق) (març؛ ەمەس), traktr (traktr ەمەس).

ا) بوگدە سوزدەردىڭ سوڭعى بۋىنىنداعى ەكى داۋىسسىزدىڭ اراسىندا كەلگەن و دىبىسى ەكپىن تۇسپەيتىن سوزدەردە ى بولىپ جازىلادى. مىسالى: redaktr (redaktوr ەمەس), اۆتىر (اvtor ەمەس). قازاق سوزدەرىندەگى و دىبىسى سوڭعى بۋىنداردا كەلمەيدى, بىرىككەن ءسوز, قوس سوزدەردە كەلسە, ول وزگەرتىلمەي و تۇرىندە جازىلادى: قولما-قول (قولماقىل ەمەس), اياقدوپ (اياقدىپ ەمەس). -قوي, -قور جۇرناعىمەن كەلگەن سوزدەردە دە سوڭعى بۋىنداعى و دىبىسى ءوز قالپىندا ايتىلادى: ءازىلقوي ء(ازىلقىي ەمەس), شايقور (شايقىر ەمەس). وسى زاڭدىلىقتى بىلەتىن, ءبىراق ورىس تىلىندەگى ايتىلۋىن بىلمەيتىن قازاقتار avtor, redaktor دەپ, سوڭعى tor بۋىنىن اشىق تولىق ايتۋى مۇمكىن. بۇل ءتارىزدى ەرەجە ەرەكشەلىگى سوزدەردى دۇرىس جازۋمەن قاتار, دۇرىس ايتۋعا دا سەپتىگىن تيگىزۋى ءۇشىن الىنۋى ءتيىس.

ب) كىرمە سوزدەر مەن بوگدە تىلدىك سوزدەرگە قازاق ءتىلى قوسىمشالارى جالعانۋى سالاسىندا دا ازدى-كوپتى وزگەشەلىك بولادى. مىسالى, بوگدە ءتىلدىڭ سوڭىنداعى ك, گ دىبىستارى مەن بل,بر, كل سياقتى جىڭىشكەلىك بەلگىسىمەن كەلەتىن ؛ سوزدەرگە قازاق ءتىلىنىڭ قوسىمشالارى جىڭىشكە داۋىستى دىبىسپەن جالعانادى دەگەن ەرەجە ناقتىلانا ءتۇسۋى مۇمكىن؛

ۆ) قازاق الىپبيىنەن الىنىپ تاستالعان ارىپتەر كەلەتىن وزگە تىلدىك سوزدەردىڭ جازىلۋىندا وسى ارىپتەردىڭ ورنىنا جۇرەتىن تابالدىرىق جازىلۋىنا ارنالعان جەكە-جەكە باپتار بولادى.

جاڭا لاتىن الىپبيىمەن جازۋ ەملەسىندە دە ءسوزدىڭ ەكىنشى, ءۇشىنشى بۋىندارىندا ەرىن ۇندەستىگى ساقتالمايدى, بۇرىنعىشا ەزۋلىك داۋىستىلارى جازىلادى: quln (qulun ەمەس), qudq (quduq ەمەس) كۇmىs (كۋmۋs ەمەس). ءبىراق بۇل جەردە ءداستۇرلى پرينسيپپەن جازىلاتىنىنا بايلانىستى ەسكەرتۋلەر ورىن الادى.

بوگدە تىلدىك (اراب, پارسى, ورىس) سوزدەردە قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭدارى ساقتالمايدى, ياعني جۋان-جىڭىشكە بولىپ كەلەتىن ارالاس بۋىندى سوزدەردىڭ ورفوگرامماسى ورىن الادى. سينگارمونيزم زاڭدىلىقتارى كەيبىر بىرىككەن ءسوز, قوس ءسوز سياقتى قازاق سوزدەرىندە دە ساقتالمايدى. مىسالى, بۇگىن دە كيريلليسامەن كوگال, كەلساپ, بەساتار, ءباسپاسوز, گۇلشات, ەربولات تۇرىندە ارالاس بۋىندى جازىلىپ جۇرگەن سوزدەر لاتىن ارىپتەرىمەن وسىلايشا ۇندەستىك گارمونياسى جوق ارالاس بۋىندى بولىپ جازىلاتىن بولادى.

بۇل كورسەتىلگەندەر &ndash؛ جاڭا لاتىن جازۋلى ەملەنىڭ ەڭ نەگىزگى كوڭىل اۋدارىلاتىن ساتتەرى. ورفوگرافيالىق قاعيدالاردىڭ تولىق كودەكسىن تۇزگەن كەزدە, ءسوز جوق, جەكە وزگەشەلىكتەر, تولىقتىرۋلار, ەسكەرتپەلەر بولۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىز جاڭا ەملەنىڭ جوباسىنا سىلتەگەن پىكىرلەرىمىزدى, ناقتى ەرەجەلەردى رەت-رەتىمەن, وعان كەلتىرىلەتىن يلليۋستراتيۆتىك ماتەريالدى جازىپ كورسەتۋگە بارا الماي وتىرمىز, وتكەنى ءارى ءالىپبي ءتۇزىلىپ قانداي بولاتىنى بەلگىسىز. مىسالى, قازىرگى ؛ ۇ, ءۇ, ءا, ءو, و, ڭ, ع, ج, ق ارىپتەرىنىڭ قازاقتىڭ الىپبيىنە جاڭا لاتىنشا ناقتى قالاي بەرىلەرى بەلگىسىز (بىرنەشە نۇسقانىڭ قايسىسىنان قانداي تاڭبا الىناتىنىن ازىرگە بىلمەيمىز). سوندىقتان مىسالداردى شامامەن 1929-1940 جىلدارى قازاق جازباسىندا قولدانىلعان لاتىن تاڭبالارىمەن كورسەتىپ جازدىق. سول سەبەپتەن ءبىزدىڭ جاڭا لاتىن ەملەسىن تۇزۋدە ەسكەرىلەتىن جالپى شارتتى نۇسقاۋلارىمىز دەپ قابىلداۋ قاجەت بولار.

 ؛

قازاق ءالىپبيى

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ (قىسقارتىلعان نۇسقاسى)

 ؛

باسپا ءتۇرى	كىشى ءارىپ	ارىپتەردىڭ اتى
باس ءارىپ	؛	؛
ا	ا	ا
ا	ا	ا
ب	ب	بى
ۆ	ۆ	ۆى
گ	گ	گى
ع	ع	عى
د	د	دى
ە	ە	ە
ج	ج	جى
ز	ز	زى
ي	ي	ي
ي	ي	شولاق ي
ك	ك	كى
ق	ق	قى
ل	ل	لى
م	م	مى
ن	ن	نى
ڭ	ڭ	ىڭ
و	و	و
و	و	و
پ	پ	پى
ر	ر	ىر
س	س	سى
ت	ت	تى
ۋ	ۋ	ۋ
ۇ	ۇ	ۇ
ۇ	ۇ	ۇ
ف	ف	فى
ح	ح	حى
چ	چ	چە
ش	ش	شى
ى	ى	ى
ى	ى	ى

 ؛

قازاق ءتىلىنىڭ ەملە ەرەجەلەرى

ى. ارىپتەردىڭ ەملەسى

ى ؛ داۋىستى دىبىس ارىپتەرىنىڭ قولدانىلۋى

1. ا, ءا, و, ءو, ءۇ, ۇ, ى, ءى ارىپتەرى جالاڭ داۋىستىلاردىڭ, ال ۋ, ي ارىپتەرى ىي, ءىي ۇۋ, ءۇۋ دەگەن قوسىندى داۋىستىلاردىڭ تاڭباسى بولىپ جۇمسالادى. مىسالى: كي (ايتىلۋى &ndash؛ كىي), كيىم (ايتىلۋى &ndash؛ كىيىم), قي (ايتىلۋى &ndash؛ قىي), قيىن (ايتىلۋى &ndash؛ قىيىن), ءجيى (ايتىلۋى &ndash؛ ءجىيى), جيناق (ايتىلۋى &ndash؛ جىيناق), سۋرەت (ايتىلۋى &ndash؛ سۇۋرەت), شۋماق (ايتىلۋى &ndash؛ شۇۋماق).

2. ا, ە, ى, ءى ارىپتەرى ءسوزدىڭ بارلىق بۋىندارىندا جازىلادى. مىسالى: ال, قالا, شاعالا؛ ەر, ەرەسەك؛ ىس, باقىتتى, ايىر, قاتىستى, قورىتۋ, قۇمىرسقا, جاپىراق؛ ءىس, ءبىلىمدى, كوكىرەك, ۇكىمەت, اسىرەسە, ءماجىلىس.

 ؛ەسكەرتۋ. ؛ ا) ءسوز باسىنداعى ج, ش دىبىستارى مەن ي دىبىسىنىڭ ورتاسىندا كەلگەن ا دىبىسى كوبىنەسە جىڭىشكە ءا بولىپ ايتىلادى, ءبىراق ا ءارپى جازىلادى. مىسالى: بارلىق ماعىناداعى جاي ءسوزى جانە ونىڭ تۋىندى تۇلعالارى (جاي سويلەم, جايىڭا ءجۇر, جاي ءتۇستى, داستارقان جايدى, جايعىزۋ, جايباراقات, جايدان-جاي, جاي-جاپسار, جاي-كۇي, جايلى ورىن, جايسىز تيۋ, جايلاپ ايتۋ), شاي (شاي ءىش, شايعا كەل), شايى (شايى ورامال).

ا) ءسوزدىڭ العاشقى بۋىنىنداعى نە الدىڭعى بۋىندارىنداعى جىڭىشكە ايتىلاتىن (ەستىلەتىن) ءا دىبىسىنىڭ ورنىنا ا ءارپى جازىلادى: ءلاززات (ايتىلۋى &ndash؛ ءلاززات), ءراسۋا (ايتىلۋى &ndash؛ ءراسۋا), ءجاميلا (ايتىلۋى &ndash؛ ءجاميلا), ءفاريدا (ايتىلۋى &ndash؛ ءفاريدا), تاكاپپار (ايتىلۋى &ndash؛ تاكاپپار).

ەكى بۋىننىڭ ورتاسىنداعى داۋىسسىز دىبىستاردىڭ تۇيىسكەن جەرىندە ى, ءى دىبىستارى ايتىلسا, ارالارىندا ى, ءى ارىپتەرى جازىلىپ, ؛ ءسوز ءۇش بۋىندى بولىپ تانىلادى. مىسالى: توپىراق, جاپىراق, ۇكىمەت ماعىنا, ءماجىلىس, قاتىناس, قاعىلەز, قۇدىرەت, كوكىرەك, اسىرەسە.

قازاق ورفوگرافياسى ؛ ۇستاناتىن پرينسيپتەردىڭ ءبىرى &ndash؛ ءداستۇرلى پرينسيپ بويىنشا ەملە, مەملەكەت, ساحنا, ءسىڭلى, قاڭلى, مۇڭلى سياقتى 5-10 ءسوز اراب, لاتىن جازۋلى كەزدەردەن بەرگى كەلە جاتقان داعدىمەن ارالارىنا ى, ءى ارىپتەرىن سالماي جازىلادى.

3. ءا, و, ءو, ۇ, ءۇ ارىپتەرى جالاڭ سوزدەردىڭ ءبىرىنشى بۋىندارىندا جازىلادى. مىسالى: ءان, ءانشى, ءسان, دالەل, دارىگەر؛ ورىن, جولاۋشى؛ ولەڭ, كولەم, كوبەلەك, تورتەۋ؛ ۇلى, قۇلىن؛ ۇندەۋ.

بۇل ارىپتەر بىرىككەن سوزدەر مەن قوس سوزدەردىڭ ەكىنشى سىڭارلارىنىڭ باسقى بۋىندارىندا دا جانە بوگدە تىلدىك سوزدەردە جازىلادى. مىسالى: ەسەنالى, دارى-دارمەك, تالىم-تاربيە؛ قىزىلوردا, تالدىقورعان, ءجون-جوسىق, وتە-موتە؛ باسقۇر, قالامۇش, جازعىتۇرى, كەشقۇرىم, تارس-تۇرس؛ بۇرسىگۇنى, ەڭبەككۇن, سايگۇلىك؛ كينو, تريكوتاج, تريلوگيا.

ەسكەرتۋ. ءا, ۇ, ءۇ ارىپتەرى كەيبىر اراب, پارسى سوزدەرىنىڭ جانە جالقى ەسىمدەردىڭ ەكىنشى بۋىندارىندا جازىلادى. مىسالى: ءسىرا, كىنا, كۇنا, كۋا, ىڭكار, كۇمان, ءشۇبا, ءزامزام, ءمۇساپىر, ءدۇدامال, كۇلاش, كۇلاندا, ءمۇتان, كۇلاي؛ ماعلۇم, بۇلبۇل, ماقۇل, بايعۇس؛ ءماجبۇر, اڭگۇدىك, ءدۇلدۇل.

4. ي ءارپى مىناداي ورىنداردا جازىلادى:

ا) ءتۇبىر سوزدە دە, تۋىندى سوزدە دە جىڭىشكە ەستىلەتىن جالاڭ ي دىبىسىنىڭ جانە جۋان ەستىلەتىن قوسارلى ىي, ءىي دىبىستارىنىڭ تاڭباسى رەتىندە ي ءارپى ؛ قولدانىلادى. مىسالى: ءيىس, ءيىن, ينە, يمەك, يلەۋ, تيىن, ءتيىن, قيىن, كيىن, سيرەك, سيراق, تي, ءتيىمدى, ءتيىس, جينالىس, تاريحي, ساياسي, ياعني, ىلعي, قاعيدا, اقيقات, يسا, يمانباي, ءالي, ساعيرا, قاليما, كاليما, كينو, ؛ كرەديت, كوميسسيا, يدەيا, يەروگليف؛

ا) بۇرىنعى يا, يۋ ارىپتەرىنىڭ ورنىنا يا, يۋ ارىپتەرى جازىلادى. مىسالى: تاقيا, داريا, ءدۇريا, سيا, قيا, ميا, ءاسيا, عاليا؛ قيۋ, جيۋ, تيۋ.

 ؛ەسكەرتۋ. قوسارلى ىي ارىپتەرى تەك سىي, تىي, مىي سوزدەرىندە (ولارعا قوسىمشا جالعانعاندا دا) جازىلادى. مىسالى: سىيلىق, سىيلاۋ, سىيىمدى, سىيۋ, سىيادى, تىيىم, تىيىلۋ, تىيۋ, تىيادى, مىيعۇلا, مىيسىز.

ب) يى, ءيى دىبىستار تىركەسى مەن ى, ءى دىبىستارىنا بىتەتىن ەتىستىكتەرگە كوسەمشەنىڭ -ي جۇرناعى جالعانعاندا, سوڭعى ىي, ءىي ارىپتەرىنىڭ ورنىنا ؛ ءبىر عانا ي ءارپى جازىلادى. مىسالى: بايى+ي+دى &ndash؛ باييدى (بايىيدى, بايدى ەمەس), كەيى+ي+دى &ndash؛ كەييدى (كەيىيدى, كەيدى ەمەس), وقى+ي+دى  ؛- وقيدى (وقىيدى ەمەس), ءىرى+ي+دى &ndash؛ ءىريدى ء(ىرىيدى ەمەس), سۋى+ي+دى &ndash؛ سۋيدى (سۋىيدى ەمەس), مويى+ي+دى &ndash؛ موييدى (مويىيدى, مويدى ەمەس), ءشىرى+ي+دى &ndash؛ ءشىريدى ء(شىرىيدى ەمەس), قۇرى+ي+دى &ndash؛ قۇريدى (قۇرىيدى ەمەس)؛

ۆ) ي دىبىسىنا بىتەتىن  ؛ەتىستىكتەرگە جالعاناتىن تۇيىق رايدىڭ -ۋ جۇرناعى ؛ مەن كوسەمشەنىڭ -ا جۇرناعى ؛ تىكەلەي جالعانادى. مىسالى: ي &ndash؛ يۋ, كي &ndash؛ كيۋ, جي &ndash؛ جيۋ؛ قي &ndash؛قيادى, جي &ndash؛ جيادى.

5. ۋ ءارپى مىناداي ورىنداردا جازىلادى:

ا) ءتۇبىر سوزدە دە, تۋىندى سوزدە دە بىردە جۋان, بىردە جىڭىشكە ەستىلەتىن داۋىستى ۋ دىبىسىنىڭ, سونداي-اق داۋىستى دىبىستان بۇرىن جانە كەيىن كەلەتىن ءۇندى ۋ دىبىسىنىڭ تاڭباسى رەتىندە قولدانىلادى. مىسالى: سۋ, گۋىل, ۋ, جۋا, قۋات, ۋىز, قالاۋلى, سەلەۋ, تىرەۋ, تۇيرەۋىش, ۋادە, داۋلەت, ءداۋىر, شۋ-شۋلەدى, شۋلادى, گۋ-گۋلەدى, تۋلادى؛

ا) ى, ءى دىبىستارىنا بىتەتىن ەتىستىكتەرگە تۇيىق رايدىڭ -ۋ جۇرناعى جالعانعاندا ى, ءى دىبىستارى ءتۇسىرىلىپ جازىلادى. مىسالى: وقى &ndash؛ وقۋ, توقى &ndash؛ توقۋ, ءجىبى &ndash؛ ءجىبۋ, ءىرى &ndash؛ ءىرۋ, سۋى &ndash؛ سۋۋ؛

ب) ۋ دىبىسىنا بىتەتىن ەتىستىكتەرگە تۇيىق رايدىڭ -ۋ جۇرناعى جالعانعاندا ونىڭ ءتۇبىرى وزگەرتىلمەي جازىلادى. مىسالى: ساۋ &ndash؛ ساۋۋ, بۋ &ndash؛ بۋۋ, تۋ &ndash؛ تۋۋ, قۋ &ndash؛ قۋۋ, اۋ &ndash؛ اۋۋ, جۋ &ndash؛ جۋۋ؛

6. ورىس تىلىنەن جانە ورىس ءتىلى ارقىلى وزگە تىلدەردەن ەنگەن سوزدەردە عانا جازىلاتىن ە, ë؛ ارىپتەرىنىڭ ورنىنا ە, يو ارىپتەرى جازىلادى: ەكونوميكا, ەتيكا, ەستەتيكا, دۋەت, ەۆولۋتسيا, ەكسپورت, ەلەكتر, پۋلەميوت, پيوتر.

7. بۇرىنعى يۋ ءارپىنىڭ ورنىنا يۋ قوسار تاڭباسى جازىلادى. مىسالى: ايۋ, ويۋ, كەيۋ, كوركەيۋ, ايۋان, ايۋانات, حايۋان, حايۋانات, كەيۋانا, ميۋا, ديۋانا, قيۋا, قيۋاز. ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردە يۋ داۋىسسىز دىبىستان كەيىن كەلگەندە دارا ۋ ءارپى جازىلادى. مىسالى: بۋدجەت, پولۋس, لۋكس.

8. بۇرىن يا ءارپى جازىلعان سوزدەردە يا, ءيا ارىپتەرى جازىلادى: ا) ءسوز باسىندا جانە داۋىستى دىبىستاردان كەيىن قوسىندى ي+ا دىبىستارىنىڭ ورنىنا قولدانىلادى. مىسالى: ياكي, ياعني, قويان, تاياق, ايا, مايا, سايا, قيا, سيا, تۇياق, ساياق؛

 ؛ا) ورىس تىلىنەن ەنگەن كەيبىر سوزدەردە داۋىسسىز دىبىستاردان كەيىن كەلگەن يا ءارپىنىڭ ورىنا ءا ءارپى, داۋىستى دىبىستان كەيىن جانە ءسوز باسىندا كەلگەن سوزدەردە يا قوسار ارىپپەن جازىلادى. مىسالى: ءوتراد, ءسناراد, اككۋمۋلاتر؛ يادرو, ياحتا, يارۋس.

ىى داۋىسسىز دىبىس ارىپتەرىنىڭ قولدانىلۋى

9. ب, ۆ, گ, د ارىپتەرى, نەگىزىندە, ءسوزدىڭ باسىندا, ورتاسىندا جانە ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردىڭ سوڭىندا دا جازىلادى. مىسالى: بايقا, حابار, گۇل, ادەت, ۆاگون, اۆياسيا, كلۋب, شتاب, اكتيۆ, پاسسيۆ, (فينانس تەرميندەرى), پەداگوگ, وكرۋگ.

10. ج, ز, ك, ق, ل, م, ن, پ, ر, س, ت, چ, ف, ح, ش ارىپتەرى ءسوزدىڭ باسىندا دا, ورتاسىندا دا, سوڭىندا دا جازىلادى. مىسالى: جاز, جاقسى, قاجەت, قۇج, لاج, زاڭ, سازان, ساز, كول, كوڭىل, قوش, شاش, نامىس, نان, سامال, فابريكا, شكاف, ءالماناح, حات, حيميا, راس, رۋ, رەت, لاس, لاۋ, لەك, كوپ, جازدىم كەلدىم.

11. ڭ ءارپى ءسوزدىڭ ورتاسىندا جانە سوڭىندا عانا, ال ع ءارپى ءسوزدىڭ باسىندا جانە ورتاسىندا عانا جازىلادى. مىسالى: جاڭا, اڭ, تاڭ, عالىم, اعا, اعارتۋشى.

12. ف, چ ارىپتەرى ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردە جازىلادى. مىسالى: فيزيكا, كافە, كوفە, ليفت, سيفر, شريفت, چەك, وچەرك.

ەسكەرتۋ. قازاقتىڭ بايىرعى سوزدەرىندە جانە بوگدە تىلدەردەن كەلگەن سوزدەردە شش ءارپى كەلگەن جەردە ەكى شش ؛ جانە جالاڭ ش ارىپتەرىمەن جازىلادى: اششى, تۇششى, شورس. ف ءارپى اراب, پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن كەيبىر جالقى ەسىمدەر مەن بىرەن ساران جالپى ەسىمدەردە دە جازىلادى. مىسالى: فازىل, ءفاريدا, ءفاتيما, ساف (التىن), ءفاني (دۇنيە).

13. ي ءارپى قىساڭ ى, ءى دىبىستارىنان باسقا داۋىستى دىبىستاردان كەيىن جازىلادى. مىسالى: اي, وي, كەي, قۇي, كۇي, ءاي, ءوي, ماگنيي, كاليي, ساناتوريي, سسەناريي, كومەنتاريي, ماياكوۆسكيي.

14. قازاق سوزدەرىندە ي, ى دىبىسىنان كەيىن سىي, تىي, مىي دەگەن سوزدەردە عانا جازىلادى.

15. ح ءارپى مىناداي ورىنداردا قولدانىلادى:

ا) ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردە جازىلادى. مىسالى: حيميا, حلور, ارحەولوگيا, بۋحگالتەر, تسەح, حيرۋرگ, زووتەحنيك؛

ا) اراب, پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن كەيبىر جالپى, جالقى ەسىمدەردە جازىلادى. مىسالى: حال, حات, حالىق, ؛ تاريح, كىتاپحانا, اسحانا (ونداي سوزدەردىڭ جازىلۋى ەملە سوزدىكتەرىندە بەرىلەدى), حاميت, احمەت, حالەل.

ب) س ءارپى تس, ءسوز باسىندا س ارپىمەن جازىلادى. مىسالى: سينك (سينك), اكسيا (اكسيا), ەۆولۋتسيا (ەۆولۋسيا), راتسيا (راسيا).

15. ھ دىبىسى ەستىلگەن ورىنداردا ح جازىلادى. مىسالى: قاحارمان, قاحارلى, ەحە, گاۋحار, ۋح, احلادى, ۋحلەدى.

16. ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردە ايىرۋ جانە جىڭىشكەلىك بەلگىسى رەتىندە , تاڭبالارى كەلگەن جەردە ەستىلۋىنشە ي, ءا, ءۇ ارىپتەرى جازىلادى. مىسالى: سيەزد, وبيەكت, سۋبيەكت, ءالبوم, ءاسفالت, ءرۇل.

امىرجانوۆا ن.

ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى, ءتىل مادەنيەتى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى, فيلول.ع.ك.