دىن مەن ەڭبەك: قازاق جالقاۋ ما؟

وكىنىشكە قاراي, ەل اراسىندا (مۇمكىن شەتەلدە دە) ءبىر وزەكتى ورتەيتىن ءبىراق كەڭ تاراعان جاڭساق پىكىر بار: قازاق حالقى &ndash؛ جالقاۋ. ەڭ باستىسى بۇل پىكىر تەرىس يدەولوگياعا اينالىپ كەتپەسە ەكەن! ارينە, كەزىندە اباي قۇنانباەۆ ەرىنشەكتىك پەن مال شاشپاقتىق قاسيەتتەردى سىنعا العانى بەلگىلى. الايدا, ۇلى اقىن جالقاۋلىقتى قازاقتىڭ ەڭ باستى قاسيەتى دەپ ايتپاعان. اباي حاكىم بىر-ەكى سوزىندە تاتار, وزبەك, ءتىپتى ورىس حالىقتارىن ىسكەر, ەڭبەكقور دەپ اتاپ وتكەنى راس. ول بۇل سالىستىرۋدى مورالدىك تۇرعىدان گورى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماعىنادا كوبىرەك مەڭزەدى. ال سول قاناتتى سوزدەردى ءوز پايداسىنا بۇرمالاعاندار &ldquo؛قازاق جالقاۋ&rdquo؛ دەگەن پىكىردى ءدۇيىم جۇرتقا تاراتىپ جىبەردى. سول كەزدەن بەرى ماڭدايشامىزعا ىلىنگەن تاقتايشا الىنىپ تاستالماي كەلەدى. كەرسىنشە, قازاقتاردىڭ ارارسىندا ەرىنشەك قازاق تۋرالى انەكدوتتار مەن ءازىل اڭگىمەلەر كۇرت كوبەيىپ كەتتى. سودان كەيىن سول قازاقتار ۇيالماي-قىزارماي كەلەسىدەي ؛ شاعىم بىلدىرۋدە: وزبەكستانداعى كەيبىر وزبەكتەر ءوزىنىڭ سالىستىرمالى تۇردەگى جالقاۋ بالالارىنا &ldquo؛قازاق&rdquo؛ دەپ ۇرسادى ەكەن. بۇعان رەنجەمەس بۇرىن اۋەلى سول قاۋەسەتتى كىم تاراتىپ جىبەرگەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. اسىرەسە, سوڭعى 28 جىل بويى وتارسىزداندىرۋ, ۇلتتىق سانا-سەزىمدى نىعايتۋ جانە پاتريوتتىق رۋحتى وياتۋ, قۇلدىق پسيحولوگيادان ايىرۋ ۇردىستەرىن قولداعىمىز كەلسە...

بىزدە قاتىپ قالعان تاعى ءبىر قاعيدا بار: &ldquo؛قىتاي, كارىس, نەمىس, تاتار, وزبەك, اسىرەسە ەۆرەي جانە ت.ب. حالىقتاردىڭ گەنەتيكاسىندا ەڭبەكقورلىق نەگىزگى قاسيەت بولىپ تابىلادى.&rdquo؛ بىرىنشىدەن بۇعان ەشقانداي عىلىمي دالەل جوق. ەكىنشىدەن, يسلام ءدىنى ەڭبەكتەنۋدى پروتەستانتيزم نەمەسە كونفۋسيانستۆودان كەم ناسيحاتتامايدى. وندا جوعارىدا ايتىلعان قازاق, قىرعىز حالىقتارى جالقاۋ دەگەن تۇسىنىك قايدان تۋدى؟ ەڭ ءبىرىنشى بولجامىم بويىنشا, رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىل ساياساتى كەزىندە كوشپەندى حالىقتاردىڭ رۋحىن باسۋ ءۇشىن وسىنداي جاڭساق جانە ادىلەتسىز پىكىرلەردى كوپتەپ تۋدىرعان شىعار. رەسەي يمپەرياسى ءۇشىن تاتار, باشقۇرت, وزبەك جانە قازاق حالىقتارىنىڭ ءبىرتۇتاس كۇشكە اينالىپ كەتۋى ءتيىمدى ەمەس ەدى. سوندىقتان, الدىڭعى ءسوزىمنىڭ جانى بار. ەكىنشى بولجام بويىنشا مىڭداعان جىل بويى كوشپەندى جانە جارتىلاي كوشپەندى مال شارۋاشىلىعى ەكونوميكالىق دارمەنسىزدىكتى ياعني ەرىنشەكتىكتى تۋدىرۋى مۇمكىن. ايتكەنمەن, كوشپەندى مادەنيەتتىڭ ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى زەرتتەۋشىسى اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ پىكىرى بويىنشا &ldquo؛كوشپەندى مال شارۋاشىلىعى وتىرىقشى اشارۋاشىلىقتان كۇردەلىرەك بولماسا, جەڭىل ەمەس.&rdquo؛ دەمەك, جاڭاعى بولجامىمىز كۇمان تۋدىرادى. ال ءۇشىنشى بولجام بويىنشا يسلام دىنىندە مۇسىلمان ادام ءاردايىم جاماعاتپەن بىرگە ءجۇرۋى قاجەت. وعان قوسا تۇركى حالىقتارى ادەتتە تۋىسقانشىل, باۋىرمال بولىپ كەلەدى. وسى ەكى قاسيەت بىرىگىپ, بىرتىندەپ-بىرتىندەپ ەرىنشەكتىككە الىپ كەلگەن بولۋى ىقتيمال. ياعني, قيىن ساتتە ادامعا نە باۋىرى, نە كورشىسى, نە الىس تۋىسى, بولماي بارا جاتسا رۋلاسى, ودان قالسا كورشى اۋىلداعى ؛ مۇسىلمان باۋىر ءتىپتى قىرعىز نەمەسە وزبەك جەكجاتتار كومەك قولىن سوزۋى مۇمكىن ەدى. ءبىر ەستىگەندە قۇلاققا سىيىمدى بولعانىمەن, بۇل ءۇشىنشى بولجامنىڭ دا وزىندىك كەمشىن تۇسى بار. و باستا ءداستۇرلى يسلام ءدىنى بويىنشا ەرىنشەكتىك, جاتىپ ىشەر جالقاۋلىق, ارامتاماقتىق دەگەن قاسيەتتەر قوعام تاراپىنان قاتاڭ سوگىس پەن جاعىمسىز قاتىناس تۋدىردى. ونىڭ ۇستىنە &ldquo؛ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي, تويادى قارنىن تىلەنبەي&rdquo؛, &ldquo؛ەڭبەك ءتۇبى - بەرەكە&rdquo؛, &ldquo؛ەرتە تۇرعان ايەلدىڭ ءبىرى ءىسى ارتىق&rdquo؛ جانە ت.ب. كوپتەگەن ماقالدار باسقا كوزقاراستى مەڭزەپ تۇرعان جوق پا؟

وزگە حالىق دىندەرىندە  ؛ەڭبەك ۇعىمىنا قاتىناس قانداي ەكەن؟ مىسالى, پروتەستانتتار (اعىلشاندار, نەمىستەر, گوللاندىقتار جانە امەريكاندىقتار) تەك وتارلاۋشى ساياسي قىلمىسپەن عانا ەمەس, قىرۋار ەڭبەكپەن دە xix عاسىردا الىپ يمپەريالارىن جانە عىلىمي تەحنيكالىق پروگرەستى ۇستاپ تۇردى. تەك قانا ءبىرىنشى جانە ەكىنشى الاپات دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاردان كەيىن عانا بريتان يمپەرياسى, وسمان يمپەرياسى, اۆسترو-ۆەنگريا يمپەرياسى جانە رەسەي يمپەرياسى تولىقتاي ىدىرادى. دەگەنمەن, ءجۇز مىڭداعان ۇندىستەردىڭ, نەگرلەردىڭ, ارابتاردىڭ قۇل ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا سول يمپەريالار كۇن كورگەنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. البەتتە, ەۆرەي حالقى اسا ەڭبەكقور, ءبىراق كوبىنەسە ينتەللەكتۋالدى ەڭبەك, بيزنەس جانە ادمينيستراسيا سالاسىندا. ولاردىڭ ەڭبەگىنىڭ ءستيلى پالەن پۇت قاپ تۇز وندىرۋدە ەمەس, ءوزىنىڭ دارىن-قابىلەتتەرىن ءومىر باقي دامىتۋدا. وسىعان ءسال ۇقساس فيلوسوفيانى كەزىندە ومار حايام, فيردۋوسي, يبن سينا جانە ت.ب. عۇلامار سوپىلىقپەن ۇستاندى, دەسەك تە, قارا ەڭبەكتەن دە باس تارتپادى ء(شولدالادا كىم سەكسەۋىل وتىنىن جارىپ بەرەر ەدى!؟). كەرەك دەسەڭىز, بۇگىنگى الەمدىك كاپيتاليستتىك (فەودالدىق ەمەس دەگەن ماعىنادا), ياعني جەكەمەنشىك ەكونوميكانىڭ نەگىزىنىڭ ىرگەتاسىن ادام سميت پەن كارل ماركستان بۇرىن, ەۆرەي كەزبە كوپەستەرى قالاعان. ال جىبەك جولى ول حالىقارالىق ءىرى ساۋدانىڭ بار جوعى ءبىر گەوگرافيالىق ايماعى عانا ەدى.

كورەي, جاپون, قىتاي حالىقتارى تۋراسىندا ايتاتىن بولساق, ولاردىڭ و باستاعى بايىرعى پۇتقا تابىنۋشىلىق فيلوسوفياسى بويىنشا ەڭ ۇلكەن يگى امال ؛ - ەڭبەكتەنۋ بولدى. ولاردىڭ حالىق ەرتەگىلەرىنىڭ باستى كەيىپكەرى &ndash؛ ەگىنشى, ديقانشى. ال قازاقتاردىڭ نەگىزگى كەيىپكەرى &ndash؛ باي, باتىر, حان, شەشەن, ءارى كەتسە داۋلەتتى كورشىسى بار ءبىر كەدەي. سونىڭ ءوزى - الدار كوسە شىعار. ياكي, ءبىز ءۇشىن ەڭبەك وتە ماڭىزدى بولعانىمەن, ءومىردىڭ ەڭ نەگىزگى ءمانى بولىپ ەسەپتەلمەگەن. ال كونفۋ دزى, لاو دزى, لەگيستتەر ءىلىمى جانە ت.ب. ىلىمدەر بويىنشا, ەڭبەك &ndash؛ ادام عۇمىرىنىڭ ىرگەتاسى. تەك كەيبىر ۇندىستەر مەن كەيبىر ارال تۇرعىندارى رۋحتى ويلاپ, ءتاندى مۇلدە ۇمىتىپ, ءوز اسقازانى ءۇشىن كۇن كورمەۋگە بەل بۋعان ەدى. سوندىقتان, شىعىس بىركەلكى ەمەس.

قىسقاسى, يسلام ءدىنى ەڭبەككە قارسى بولماق تۇگىلى مۇسىلماننىڭ بۇل ومىردە جالقاۋ جانە پايداسىز بولعانىن قۇپتامايدى. بيداي تۇقىمىن اللا بەرەر, الايدا, ونى ەگەتىن, باپتاپ وسىرەتىن جانە جيناپ الاتىن پەندەنىڭ ءوزى. ادام اتا مەن حاۋا اناعا ەگىنگە قارا جەر بەرىلگەننەن باستاپ, ىبىرايىم پايعامباردان بەرى مال شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋدەن باستاپ ەڭبەك ءومىر ءسۇرۋدىڭ نەگىزگى شارتى ءارى ءسانى بولىپ كەلەدى. ايتپاقشى, ارامتاماقتىق پەن قىلمىس ارقىلى كۇن كورۋ &ndash؛ ەكەۋى دە كۇناھارلاردىڭ جولى. ءتىپتى ساۋدا كەزىندە شاريعات بويىنشا پايىزدان كۇنكورۋگە تىيىم سالىنعان. وكىنىشكە قاراي, بۇگىنگى حالىقارالىق نارىقتىق ەكونوميكانىڭ جۇيەسى &ldquo؛پروسەنتنايا ستاۆكاعا&rdquo؛ تىيىم سالمايدى. ال قازىرگى اراب ەلدەرىندەگى ورتالىق يسلام بانكى نەسيەنى پايىزسىز بەرەدى. سولاردىڭ مەملەكەتتىك زاڭدارى شاريعاتتىڭ شارتتارىنان الشاق كەتپەگەن. ءباراق, بۇل - بولەك تاقىرىپ.

&ldquo؛دىن جانە ەڭبەك&rdquo؛ تاقىرىبىن قورىتىندىلايىق. وزدەرىڭ ويلاپ قاراڭدار كونە ماڭعىستاۋ كەنتى, تاراز, يسپيدجاب, سايرام, تۇركىستان, وتىرار جانە ت.ب. سول زامان ءۇشىن ءىرى-ىرى قالالاردى سالىپ قانا قويماي, ولاردى دامىتىپ ءارى جىلدار بويى باسقارىپ وتىرۋ ءۇشىن ەڭبەك كەرەك پە؟ تاعى پەكيننەن مولداۆياعا دەيىن, مولداۆيادان پەكينگە دەيىن ۇلى جىبەك جولىنىڭ تاۋارلارىن ارى-بەرى تاسىمالداۋ ءۇشىن ەڭبەك كەرەك پە؟ قالماقتارعا, نوعايلارعا, جوڭعارلارعا, وڭتۇستىك امىرلەرگە توتەپ بەرە الاتىنداي تەمىر قارۋ-جاراق پەن ات ابزەلدەرىن جاساۋ ءۇشىن ەڭبەك قاجەت پە؟ ەڭ سوڭعى سۇراق: عاسىرلار بويى مىڭداعان جىلقى ءۇيىرىن, مىڭداعان وتار قويدى باعىپ-قاعۋ ءۇشىن ەڭبەك كەرەك پە؟

قازاق حالقى راسىندا دا جالقاۋ بولعاندا, قازاق حاندىعى جوڭعار جانە ورىس جاۋىنگەرلەرىنىڭ شابۋىلدارىسىز-اق وزىنەن-وزى ىدىراپ كەتەر ەدى. دەسەك تە, كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاقستان مەملەكەتى ساقتالىپ قانا قويماي, ورتا ازياداعى نەگىزگى دامۋشى مەملەكەتتەردىڭ بىرىنە اينالا الدى. ال جالقاۋ حالىق مىڭ جىلدىڭ ىشىندە ءاۋ باستان-اق وركەنيەتتى ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتەر ەدى. (كەلەسى تاريحي فاكتتى ۇمىتپايىق, ەڭبەكقور كاتوليكتار وڭتۇستىك امەريكانى جاۋلاپ الماس بۇرىن پۇتقا تابىنۋشى ينك, ماييا, استەك تايپالارى ەرىنشەكتىكتەن قاتتى قۇلدىراپ ۇلگەرگەن ەدى... دەگەنمەن, كونكيستادورلاردىڭ جاۋىزدىعىن جاقتاپ تۇرعانىم جوق).

ريزا ىسقاق