دوس كوشىم: ءتىل – ساياسي, ۇلتارالىق, ماسەلە ەمەس, لينگۆيستيكالىق ماسەلە

ساناۋلى ايلاردان كەيىن تىلدەردى دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى مارەسىنە جەتپەك. وسى ورايدا qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى ەلدەگى تىلدىك احۋال تۋرالى بەلگىلى ساياساتكەر, مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن ۇنەمى كوتەرىپ جۇرگەن «؛ۇلت تاعدىرى»؛ ۇيىمىنىڭ ءتوراعاسى دوس كوشىممەن سۇقباتتاسقان بولاتىن. اڭگىمە بارىسىندا قوعامدىق بىرلەستىك بەلورتاسىندا بولعان ساياسي وقيعا &ndash؛ پرەزيدەنت سايلاۋى, ۇيىم اتىنان سايلاۋعا تۇسكەن ءامىرجان قوسانوۆ تۋرالى دا ءسوز قوزعالدى.

&ndash؛ ءسىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءمان-ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ جۇمىسىمەن اينالىسىپ, ءبىرقاتار, سونىڭ ىشىندە سولتۇستىك وبلىستاردى ارالاعانىڭىزدى بىلەمىز. باس-اياعى قانشا جيىن ءوتتى؟ ولارعا ادام كوپ جينالدى ما؟

&ndash؛ جيىندار ءالى دە ءوتىپ جاتىر. 4 جىلدا ءتىل كوميتەتى ۇيىمداستىرىپ, ءتىل-قازىنا ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ ؛جۇزەگە اسىرۋىمەن 60-تاس استام اۋدان, 12 قالادا 180 كەزدەسۋ وتكىزىپپىز. جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەر اتسالىسقاننان كەيىن وتىرىستارعا ءبىرشاما حالىق جينالدى. ماقساتىمىز &ndash؛ ءورىستىلدى ازاماتتارعا تىلدىك جاعدايدى ءتۇسىندىرۋ, قازاق ءتىلىنىڭ ءبارىبىر كۇندەردىڭ كۇنىندە مەملەكەتتىك ءتىل ەسەبىندە بارلىق سالالاردا قولدانىلاتىنىن ۇعىندىرۋ.

&ndash؛ جيىندارعا جاستار كەلەتىن بە ەدى؟

&ndash؛ جاستار, ونىڭ ىشىندە كوللەدج, ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرى كوپتەپ كەلەدى. كەلەشەكتى جاساۋشى بولعاندىقتان اسىرەسە ەكپىندى وسى جاستارعا كوپ سالامىز. ءبىز ولارعا قازاق تىلىنە قاجەتتىلىك ءسات سايىن ارتىپ كەلە جاتقانىن تۇسىندىرەمىز. «؛ەرتەڭ جۇمىس ورىندارىندا حالىققا قىزمەت كورسەتە الاتىن ءقوستىلدى مامانعا سۇرانىس ارتادى. باسەكە جوعارى بولادى. سوندا قازاق ءتىلىن بىلمەسەڭدەر قايتپەكسىڭدەر»؛ دەپ قازاقستاننىڭ بولاشاعى قازاق تىلىمەن بايلانىستى بولاتىنىن ايتىپ, تۇيسىندىرەمىز.

&ndash؛ ول جاقتىڭ تۇرعىندارىنىڭ مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى كوزقاراسى قانداي ەكەن؟

&ndash؛ حالىقتىڭ ميىندا ءتىلدى مەڭگەرۋگە كەدەرگى جاسايتىن وتىرىك ستەرەوتيپتەر مەن بوگەتتەر بار. ءورىستىلدى ورتادا «؛قازاق مەكتەپتەرىندە ءبىلىم دەڭگەيى تومەن»؛ دەگەن قاتە ستەرەوتيپ ءالى جويىلماعان. سونى ناقتى مىسالدارمەن شىنايى جاعداي ولاي ەمەستىگىنە كوز جەتكىزۋگە تىرىستىق. سودان كەيىن ولار "ورىس ءتىلى ۇلتارالىق ءتىل" دەپ تۇسىنەدى, سولاي قابىلدايدى. ءبىز ونىڭ 1989 جىلعى زاڭدا بولعانىن, كەيىن 1997 جىلى الىنىپ تاستالعانىن ايتامىز. سەبەبى ەكى ادامنىڭ, ەكى ۇلتتىڭ قاي تىلدە سويلەسەتىنى زاڭمەن انىقتالمايدى. بۇل &ndash؛ ادام قۇقىعى. سوسىن «؛ورىس ءتىلى &ndash؛ رەسمي ءتىل»؛ دەپ جاڭىلىساتىندارىن بايقادىق. ولاي ەمەس! مەملەكەتتىك ءتىل دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى رەسمي ءتىل دەگەن ءسوز. تەك بىرەۋى ستاتۋسقا بەرىلگەن اتاۋ, ەكىنشى ونىڭ قولدانىلۋىنا بەرىلگەن اتاۋ. «؛قازاق ءتىلى تەك وتباسى, وشاق-قاسىندا عانا قولدانىلاتىن ءتىل بولادى, عىلىمي, مەديسينا, تەحنولوگيا سالالارىن قامتىرلىق مۇمكىنشىلىگى جوق»؛ دەپ ويلاۋشىلار دا از ەمەس. ونى دا ءتۇسىندىرىپ بەردىك. xviii عاسىردىڭ ورتاسىندا رەسەيدىڭ اكادەميالارىندا, جوعارى وقۋ ورىندارىندا ورىس ءتىلى مۇلدە قولدانىلماعان. ونىڭ ورنىنا فرانسۋز ءتىلى پايدالانىلاتىن. «؛مۇنى وزگەرتەم, ورىس ءتىلى عىلىم تىلىنە اينالادى»؛ دەگەن لومونوسوۆقا ءبارى كۇلگەن. ءبىراق ول ونى 15 جىلدا جۇزەگە اسىرا ءبىلدى. ال وعان قاراعاندا ءبىزدىڭ ستارتتىق باعىتىمىز وتە جوعارى.

&ndash؛ كەزدەسۋلەردە ءورىستىلدى قاۋىمنىڭ, ەتنيكالىق ورىستاردىڭ دۇنيەتانىمىنان نە بايقادىڭىز؟

&ndash؛ ولاردا كەڭەستىك تۇسىنىك باسىم. ء«؛بىز ءبارىمىز بىرگەمىز, ورىس ءتىلىن ءبارى بىلەدى»؛ دەگەن سياقتى ويمەن ءومىر سۇرەدى. مەن «؛كەلىسەم, ورىس ءتىلىن كوبى بىلەدى. ءبىراق بىلمەيتىندەر دە بار عوي. سوڭعى دەرەك بويىنشا قازاقستاندىقتاردىڭ 18 پايىزى ورىسشا بىلمەيدى ەكەن. ەرتەڭ سەندەر سولارمەن قالاي سويلەسەسىڭدەر»؛ دەگەنگە كەلتىرەمىز.

&ndash؛ سولتۇستىكتىڭ حالقى قانداي اقپاراتتى تۇتىنادى, نەندەي يدەولوگيامەن سۋسىندايدى؟

&ndash؛ ءسوزسىز ورىس تىلىندەگى گازەت-جۋرنالداردى وقيدى, تەلەارنالاردى كورەدى. يدەولوگيالارىندا ۇلى ورىستىق شوۆينيستىك كوزقاراس بار. ولارعا كەڭەس ۇكىمەتىندەگىدەي ورىس ءتىلىن ءبىلۋ بارىنە مىندەت سياقتى. قازاق مەملەكەتىندە قازاق ءتىلىنسىز دە ءومىر سۇرۋگە بولاتىنىن كورىپ وتىر. ءوزىمىزدىڭ ءقازاقتىلدى ورتا قالىپتاستىرا الماۋىمىزدىڭ سالدارىنان كەڭەس ۇكىمەتىندەگىدەي تىلدىك احۋال ساقتالىپ قالعان.

&ndash؛ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى تۇسىندىرگەندە باستى ءۋاج رەتىندە نەلەردى ايتاسىزدار؟

&ndash؛ الدىمەن سوڭعى جىلداردا 1 سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ 90 پايىزى قازاق مەكتەپتەرىنە بارىپ جاتقانىن ايتامىز. بۇل رەسمي ستاتيستيكا. 2017 جىلى قازاق مەكتەپتەرىنە بارعاندار 89 پايىزدى قۇراسا, 2018 جىلى 90 پايىزعا جەتتى. بۇنى ءبىز ءوزىمىز دە تەكسەردىك. سوندا ون جىلدان كەيىن مەكتەپ بىتىرۋشىلەردىڭ وننان ءبىرى عانا ءورىستىلدى بولىپ شىعادى. «؛بالالارىڭ سوندا كىممەن قارىم-قاتىناس جاسايدى. وزدەرىمەن-وزدەرى وقشاۋلانىپ, ءجوندى قىزمەت ىستەي الماي, دالادا قالا ما؟ ال, ويلانىڭدار»؛ دەيمىز. كوبى وينالىپ قالادى. ءبىراق جينالعانداردىڭ, كەم دەگەندە, ۇشتەن ءبىرى بىزگە قىرسىعىپ قارايدى. ارىزدانعاندارى دا بار. كەزدەسۋلەردىڭ بىرىندە ءبىر كىسى «؛ونداي بولسا, ءبىز قازاقستاننان كەتەمىز»؛ دەيدى. مەن «؛كەتسەڭىزدەر, ءبىز وعان تەك قۋانامىز. ءبىز دەموكراتيالىق ەلدە تۇرامىز. ادام قايدا تۇرعىسى كەلسە, ول ونىڭ زاڭدى قۇقىعى»؛ دەپ جاۋاپ بەردىم. ولاردا «؛كەتەمىز دەسەك, ويباي قالىڭدار. قازاقشا بىلمەسەڭ, بىلمەي-اق قوي دەپ ايتادى»؛ دەگەن وي بار. الايدا ءقازىر ۋاقىت باسقا. ءبىزدىڭ جاساپ جاتقان «؛قازتەست»؛ ورىس ءتىلىن قولدانىستان الىپ تاستاۋ ەمەس, دۇنيە جۇزىندە بار نارسە. ايتالىق, امەريكادا ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكىڭ كەلسە, toefl تاپسىراسىڭ,. انگليادا ielts بىلمەسەڭ, قۇجاتتارىڭدى المايدى. ءبىز دە سوعان كەلە جاتىرمىز دەسەك, ءبىزدى جاۋ كورەدى. بۇل &ndash؛ تۇسىنە وتىرا قىرسىعۋ. كەلىسكىسى كەلمەگەندەر قازاقستاننان كەتىپ جاتىر.

&ndash؛ مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدى قايتا قاراۋ باستاماسىن كوتەرىپ كەلەسىز. ءتىپتى جاڭا جوباسىن جاساپ, پارلامەنتكە ۇسىنىپسىزدار. جوبانىڭ وزەگىن ايتىپ بەرىڭىزشى...

&ndash؛ ايتا كەتەرلىك جايت, اۋەلى زاڭنىڭ اتى وزگەرۋى كەرەك. «؛تىلدەر تۋرالى زاڭ»؛ دەگەن الىنىپ تاستالىپ, «؛مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ»؛ دەگەندى جاساۋىمىز كەرەك. زاڭ "مەملەكەتتىك ءتىل قالاي قولدانىلادى, قايدا قولدانىلادى, قولدانىلماعان جاعدايدا قانداي جاۋاپكەرشىلىك بولادى؟" دەگەن سياقتىلاردى رەتتەۋى قاجەت. ەكىنشى ماسەلە, زاڭدا ورىس, ياكي باسقا ءتىل تۋرالى بىردە-بىر ءسوز بولماۋى شارتي. ءبىزدىڭ قازىرگى قولدانىستاعى زاڭ ؛&ndash؛ قوستىلدىلىك زاڭى. كوپ جەرىندە قازاق تىلىمەن قاتار, ورىس ءتىلى دە قولدانىلادى دەپ جازىلعان. ءۇشىنشى ماسەلە, سول زاڭ ورىندالماعان جاعدايدا قاتاڭ جاۋاپكەرشىلىك بولۋى كەرەك. ول ءبىزدىڭ زاڭىمىزدا جوق. زاڭدا جاۋاپكەرشىلىك بولماسا, ونى ەشكىم جۇزەگە اسىرمايدى. ءبىزدىڭ زاڭدا كوزدەلگەن تاعى ءبىر نارسە &ndash؛ ورىس ءتىلىن ۇيعىر, وزبەك, نەمىس تىلدەرى سياقتى دياسپورا تىلىمەن بىردەي قىلۋ. سونداي-اق بالتىق ەلدەرىندەگىدەي مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى مىندەتتى ماماندىقتار ءتىزىمىن جاساعىمىز كەلەدى. مەن ءوزىم زەرتتەگەن لاتۆيا, ليتۆا, ەستونيانىڭ زاڭدارىندا وسىنداي 2 مىڭعا جۋىق ماماندىق ءتىزىمى جاسالعان. وعان بارلىعى كىرەدى. بىزگە دە سول قاجەت.

&ndash؛ سىزدىڭشە, باستامانى بيلىك نەگە قولدامادى؟

&ndash؛ الدىمەن ءتىل ؛&ndash؛ ساياسي, ۇلتارالىق, ماسەلە ەمەس, لينگۆيستيكالىق ماسەلە ەكەنىن ايتقىم كەلەدى. «؛ۇلتارالىق»؛ دەپ بيلىكتەگىلەردىڭ وزدەرى جاساپ العان. ماسەلە ولاردىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە نيەتىنىڭ جوقتىعى مەن جەكە مۇددەلەرىن جوعارى قويۋى. سەبەبى ولاردىڭ ءوزى دە, بالالارى دا ورىس ءتىلدى. نەمەرەلەرى بالكىم, اعىلشىن ءتىلدى شىعار. ەگەر قازاق ءتىلى قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنا كىرسە, ولار نە جۇمىسسىز قالادى, نە جاعدايى قيىندايدى. سوندىقتان ولار تەلەديداردان قازاق ءتىلى تۋرالى جاعىمدى سوزدەردى ايتقانىمەن, مەملەكەتتىك ءتىلدى ناقتى قولداۋ ماسەلەسىندە سابوتاج جاساپ وتىر. دۇرىسىندا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەملەكەتتىك ءتىلدى تاراتۋدا ءبىرىنشى جاۋاپتى تۇلعا بولۋى كەرەك. ونى كەرەك دەسە, زاڭعا دا ەنگىزۋ قاجەت.

سودان كەيىن مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە ەكى تىلدە جازىپ بەرۋدى تالاپ ەتەتىن اۋرۋ بار. وسىعان بايلانىستى باس پروكۋراتۋرا مەن ءتىل كوميتەتىنە ساۋال جولداپ, حات جازعانبىز.  ؛ەكى جاقتان دا «؛مەملەكەتتىك مەكەمەلەر ازاماتتاردان ءماتىندى ورىس تىلىندە جازۋدى تالاپ ەتۋگە ەشكىمنىڭ قۇقى جوق»؛ دەگەن جاۋاپ كەلدى. ءبىراق ادىلەت مينيسترلىگىنە جشس, نە قوعامدىق ۇيىم اشۋعا بارساڭ, قۇجاتتاردىڭ ەكى تىلدە بولۋىن تالاپ ەتەدى... سوندا مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەرى قازاق ءتىلىن تۇسىنبەيدى ەكەن دەپ, ءبىز نەگە ولارعا ءوزىمىز اۋدارىپ بەرۋىمىز كەرەك... قىسقاسى بيلىكتىڭ ءوزى قازاق ءتىلىن كەرەك قىلماي وتىر.

&ndash؛ "100 قازاق وتىرىپ, ارامىزدا 5 ورىس بولسا ءبارىمىز ورىسشا سويلەي كەتەتىنىمىز بار" دەگەنىڭىز ەستە. بۇنىڭ سەبەبى نەدە؟

&ndash؛ مۇندا ۇلتتىق ماسەلە تۋرالى ايتۋ كەرەك. ءبىز رۋح پەن نامىستان ايىرىلىپ كەلەمىز. وزگە تىلدە سويلەۋدىڭ ۇيات ەكەنىن بىلمەيمىز, نامىس ەكەنىن بىلمەيمىز. بىردە ۋكراينادان دوسىم كەلىپ, كافەدە تاماق ءىشىپ وتىرعانبىز. وندا ورىس مۋزىكاسى ويناپ تۇر ەكەن. سوندا جولداسىم «؛دوس, وتىرعانىمىزعا جارتى ساعات بولدى, ءبىر قازاق ءانى وينامادى. سەندەردە نامىس با ما؟ بىرەۋىڭ بارىپ ايتپايسىڭدار ما؟ سەن ۇلتشىلسىڭ عوي, نەگە ايتپايسىڭ؟»؛ دەيدى. مەنىڭ ۇيرەنىپ كەتكەنىم سونشالىق, وعان كوڭىل ءبولىپ وتىرعان جوقپىن. بۇنداي ۋكراينادا بولسا, ولار «؛جارىلادى»؛ ەكەن. كيەۆتە ورىستىڭ مۋزىكاسىن قويدىرمايدى ەكەن. ءبىزدىڭ نامىسىمىزدىڭ جوعالعانى سونداي, بىزگە ول قالىپتى جاعداي سياقتى. ورىس تىلىندە تالاپ ەتسە, ۇندەمەي-تۇندەمەي ورىنداپ بەرەمىز, ورىس تىلىندە سويلەسە, ورىسشا جاۋاپ بەرەمىز. كوشەدە قاتە جارناما كورسەك, كۇلەمىز دە قويامىز. سونى قاتە جازعان ادامنىڭ جاعاسىنان المايمىز. قۇلدىق سەزىم باسىپ كەتتى دە, نامىس پەن رۋحتان ايىرىلىپ قالدىق. ءقازىر ءتىپتى كەرى كەتىپ بارا جاتقان سياقتىمىز. ءقازىر قالاداعى ورىس مەكتەپتەرىندە كوبىنە ءوزىمىزدىڭ قازاقتاردىڭ بالالارى ءجۇر. اۋەلى كەي سىنىپتان بىردە-بىر وزگە ۇلت وكىلىنىڭ بالاسىن تاپپايسىڭ. بۇل &ndash؛ ءقاۋىپتى قۇبىلىس. كەيدە قازاقستاندا قازاقتاردىڭ مولشەرى 99 پايىز بولىپ, ءبىراق ءبارى ءورىستىلدى بولىپ كەتەر مە ەكەنبىز دەپ قاۋىپتەنەمىن.

&ndash؛ قازاقستاندا تىلدىك ديسكريميناسيا بار ما؟ بولسا, كەمسىتۋشىلىك قاي تىلگە قاتىستى ورىن الۋدا؟

&ndash؛ 2013 جىلى ەلدەن كەتكەندەردىڭ 31 پايىزى تىلدىك ديسكريميناسيا بويىنشا كەتىپ بارا جاتقانىن ايتىپتى. سوندىقتان مەن كەزدەسۋلەردە ۇنەمى قازاقستاندا «؛تىلدىك ديسكريميناسيا بار ما؟»؛ دەپ سۇرايمىن. اقمولا وبلىسى ساندىقتاۋ اۋدانىنداعى اتى ءالى وزگەرمەگەن بالكاشين ەلدىمەكەنىندە وتكەن كەزدەسۋدە ءبىر جىگىت «؛قازاقستاندا تىلدىك كەمشىتۋشىلىك بار»؛ دەپ جاۋاپ بەردى. مەن قالاي دەسەم, «؛ماعان دۇكەندە ورىسشا سۇراعىما, قازاقشا جاۋاپ بەرەدى»؛ دەگەنى. «؛ال قازاقشا سۇراعاندارعا ورىسشا جاۋاپ بەرۋ قالاي»؛ دەگەن قارسى سۇراعىما ايتقان ءسوزى: «؛بۇل تىلدىك ديسكريميناسيا ەمەس, ويتكەنى قازاقتاردىڭ ءبارى ورىسشا بىلەدى عوي»؛ دەدى...

قازاق تىلىنە جاسالىپ جاتقان كەمسىتۋشىلىكتەر وتە كوپ. كافەگە بارىڭىز دا, اس ءمازىرىن سۇراڭىزشى, قازاقشا جوق. بۇل مەنىڭ تۇتىنۋشى ەسەبىندەگى قۇقىعىمدى بۇزۋ. تازا كەمسىتۋشىلىك بولىپ سانالادى. ۇشاقتا قانشا وقيعا بولىپ جاتىر. ءبىراق ءبىز وندايعا ۇيرەنگەنبىز. تالاپ ەتپەيمىز. ءبىر وعىز دوعاننىڭ ىستەگەنىن ىستەي الماي وتىرمىز.

&ndash؛ سوڭعى ۋاقىتتا قازاق ءتىلدى كەيبىر ازاماتتار الەۋمەتتىك جەلىدە مەملەكەتتىك تىلدە ءجوندى قىزمەت الا المايتىنىنا, كينوتەاترلاردان قازاق تىلىندە فيلمدەر كورە المايتىنىنا, ورىس ءتىلىن بىلمەگەنى ءۇشىن ديسكومفورتقا تۇسەتىنىنە شامدانا باستادى. مۇنداي نارازىلىق, كوشەدەگى نارازىلىققا ۇلاسۋى مۇمكىن بە؟

&ndash؛ مۇمكىن. جانە ونى شىعاراتىن, ۇيىمداستىراتىن توپتار بار.

&ndash؛ ولاردىڭ اتىن اتاۋ ماڭىزدى ما؟

&ndash؛ ماڭىزدى ەمەس. وت اۋىز, وراق ءتىلدى شەشەندەر بىزدە كوپ. قازاق دەگەنىمىزدىڭ ءوزى ءبىر اۋىز سوزگە كوتەرىلەتىن حالىق. قازاقتى كوشەگە ءبىراۋىز سوزبەن شىعارۋعا بولادى. ءبىراق سونى توقتاتۋ قيىن بولادى. ءبىراق كوشەگە شىعۋ مىندەتتى ەمەس. قازاقستاندا حالىقتىڭ 70 پايىزىن قۇراپ وتىرىپ, كوشەگە شىعۋ ۇياتتاۋ. ءبىز ءوزىمىزدىڭ كوپتىگىمىزدى پايدالانا وتىرىپ, بيلىكتى ءوزىمىزدىڭ ماقساتىمىزعا جۇمىس ىستەيتىندەي جاعدايعا الىپ كەلۋىمىز كەرەك. ءبىز كوشەگە شىقپاي-اق جاساي الاتىنىمىزعا سەنىمدىمىن. ءبىراق بيلىك وسى بەتىنەن تانباسا, حالىقتىڭ الاڭعا شىعۋى دا عاجاپ ەمەس.

&ndash؛ تىلدىك جانجال ۇلتارالىق جانجالعا ۇلاسۋى, ودان ارى ساياسي سيپات الۋى مۇمكىن بە؟ ونداي نۇسقانى اقورداداعى پوليتەحنولوگتار ءبىلىپ وتىر ما؟

&ndash؛ مەنىڭشە, ءبىلىپ وتىر. ءبىراق جوعارىدا ايتقانىمداي, باس پايداسىن ويلاعاندىقتان وزگەرىسكە قۇلىقسىز. ولار قازاق حالقىنىڭ بولاشاعىن, مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ماسەلەسىن ويلامايدى. ولار وزىنە كومفورتتى جاعدايدى قۇپ كورەدى. دەسە دە ەرتەڭ زاڭمەنەن تالاپ ەتسە, ولار ءبىر-اق ايدا قازاقشا سويلەپ كەتەدى. باسشىلاردىڭ ءبارى قازاقشا بىلەدى. تەك قاجەتتىلىك جوق, ولاردىڭ بەتىنە ەشكىم سالىق قىپ سالىپ وتىرعان جوق.

&ndash؛ تاقىرىپتان اۋىتقىپ, كوپتىڭ كوكەيىندەگى سۇراقتاردى قويسام دەيمىن. ءوزىڭىز دە ءتۇسىنىپ وتىرعان شىعارسىز...

&ndash؛ البەتتە! ؛

&ndash؛ ءامىرجان قوسانوۆ پرەزيدەنت سايلاۋىنا ءسىز ءتوراعالىق ەتەتىن «؛ۇلت تاعدىرى»؛ ۇيىمىنان ءتۇستى. 2016 جىلى «؛3 جىل بۇرىن «؛ۇلت تاعدىرى»؛ قوزعالىسىنىڭ جۇمىسىن ۋاقىتشا توقتاتتىق»؛ دەپ ايتقانسىز. سوندا ۇيىم جۇمىسىن قايتادان قاشاننان باستاپ جانداندىردىڭىزدار؟

&ndash؛ 2014 جىلى مۇحتار شاحانوۆ باسشىلىق ەتەتىن «؛ۇلتتىق كەڭەس»؛ قۇرىلدى عوي. مەن ء«؛بىر تويدا ەكى جار جوق»؛ ءبارىمىز ۇلتتىق كەڭەس استىندا جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك»؛ دەپ «؛ۇلت تاعدىرىنىڭ»؛ قىزمەتىن ۋاقىتشا توقتاتتىق. الايدا نازارباەۆ كەتىپ, قاسىم-جومارت توقاەۆ كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە مەن بارلىق وبلىستارعا حابارلاسىپ, بىر-ەكى جابىلايىن دەپ جاتقان بولىمشەلەردى قايتا اشىپ, بىر-ەكى جەردىڭ ادامدارىن اۋىستىرىپ ۇلگەردىك. ويتكەنى «؛ۇلت تاعدىرى»؛ سايلاۋعا ءبارىبىر ارالاساتىنىن ءبىلدىم.

&ndash؛ قوسانوۆ سايلاۋعا تۇسكىسى كەلەتىنىن قاشان ايتتى؟

&ndash؛ الدىمەن سايلاۋ جاريالانعاننان كەيىن «؛جاڭا قازاقستان»؛ فورۋمىندا ءوز ىشىمىزدەن كىم ءتۇسۋى مۇمكىن دەگەن اڭگىمە بولدى. سوندا ءامىرجان قوسانوۆ «؛قولداساڭدار, مەن تۇسۋگە دايىنمىن»؛ دەدى. سەرىكجان مامبەتالين جسدپ ەرمۇرات باپيدى ۇسىناتىن سياقتى دەدى. ول جەردە ەرمۇراتتىڭ ءوزى بولعان جوق. ءامىرجان ەرمۇرات تۇسسە, قولدايتىنىن ءبىلدىردى. مەن ء«؛بىزدىڭ 7 ادامدىق توپتان ەكى ادام ءتۇسىپ جاتسا, وندا بۇل «؛جاڭا قازاقستاننىڭ»؛ بەدەلىنىڭ اسقانى عوي»؛ دەپ ازىلدەگەنىم ەسىمدە. ارتىنشا, ەرمۇرات باپي جسدپ-دان تۇسەدى ەكەن دەگەن اڭگىمە شىعىپ, ءامىرجان «؛ۇلت تاعدىرىنان»؛ تۇسۋگە نيەت ءبىلدىردى. سودان ءبىز 26 ساۋىردە جينالىپ, داۋىسقا سالدىق. الدىمەن "پرەزيدەنت سايلاۋىنا ۇيىم اتىنان كانديدات ۇسىنامىز با؟" دەگەن ماسەلە قارالدى. كوپشىلىك داۋىسپەن ۇسىنىلاتىن بولىپ شەشىلدى. جەكە ءوزىم ماسەلەدە قالىس قالدىم.

&ndash؛ نە سەبەپتى؟

&ndash؛ ءبىز ءوزى جيىرما شاقتى عانا ادامبىز. كوبىمىزدىڭ جاسىمىز جەتپىسكە كەلىپ قالعان. ءبىرىمىز تاكسيست, ءبىرىمىز قاراۋىل بولىپ بالا-شاعامىزدى اسىراپ وتىرعان ادامدارمىز. بايلىعىمىز جوق. توعىز-اق وبلىستا ادامدارىمىز بار. وسىنى كوتەرىپ شىعا الامىز با دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتەن قورىقتىم, شىنىن ايتۋ كەرەك. كوپشىلىكتىڭ داۋسى بويىنشا وتكەندىكتەن, ەكىنشى ماسەلەنى قارادىق. ول سۇراقتا مەن ءامىرجاننىڭ ۇمىتكەرلىگىن قولدادىم.

&ndash؛ قارجىلىق مۇمكىندىكتەرىڭىز جوق دەپ قالدىڭىز. كانديداتتارعا تالاپ ەتىلەتىن 2 ملن تەڭگە جارنانى قالاي تولەدىڭىزدەر.

&ndash؛ ونى ءامىرجاننىڭ ءوزى تولەدى. جالپى «؛ۇلت تاعدىرىنىڭ»؛ قىزمەتى ءامىرجاندى تىركەۋمەن عانا شەكتەلدى. ويتكەنى مەن اقپان ايىندا usaid-تىڭ (اقش-تىڭ حالىقارالىق دامۋ جونىندەگى اگەنتتىگى) سايلاۋدا باقىلاۋشىلاردى وقىتاتىن كونكۋرسىن جەڭىپ العان بولاتىنمىن. سايلاۋ جىلدىڭ اياعىندا بولادى دەپ ويلاپ, كۋرستى قاراشا ايىنا بەلگىلەپ وتىرعانمىن. سايلاۋ كۇنى انىقتالعاندىقتان دەرەۋ كۋرستى جۇرگىزۋ قاجەت بولدى. سودان مەن 10 مامىردان باستاپ ءبىر اي بويى usaid-تىڭ اقشاسىنا 8 وبلىس ورتالىعى مەن ەكى قالادا باقىلاۋشىلارعا ارناپ ترەنينگ وتكىزدىم. ال ؛ قالعان 7 وبلىستا شتاب قارجىسىنا باقىلاۋشىلاردى وقىتتىم. سوڭعى سەمينارلار پاۆلوداردا ءوتىپ, سايلاۋ كۇنىندە ەلوردادا, شتابتا كونسۋلتاسيا بەرۋ كەرەك بولدى دا, الماتىعا كەلۋگە ۇلگەرمەي مەن ءتىپتى داۋىس بەرە الماي قالدىم.

&ndash؛ سايلاۋداعى جەكەلەگەن زاڭسىزدىقتاردى ايتپاعاندا, "توقاەۆ 70, قوسانوۆ 16 پايىز جينادى" دەگەنمەن كەلىسەسىز بە؟

&ndash؛ سايلاۋدىڭ ناتيجەسىنە قاناعاتتانبايتىنىمدى مەن بىردەن ايتتىم. زاڭ بۇزۋشىلىقتار كوپتەپ ورىن الدى. ماسەلەن, «؛ۇلت تاعدىرىنىڭ»؛ قىزىلورداداعى باقىلاۋشىلارىن كەشكى 7-دەن كەيىن شىعارىپ جىبەردى. حاتتامالارىن تارتىپ العان جاعدايلار بولدى. قىسقاسى بيلىك قورقىپ كەتتى. ءبىرىنشى جاپونياداعى قازاقستاننىڭ ەلشىلىگىنەن ء«؛امىرجان جەڭدى»؛ دەگەن حابار ءتۇستى. ارنايى ۋچاسكە دەگەندەر بولادى. وندا اسكەري كۇزەت, ءورت سوندىرۋشىلەر, تۋبەركۋلەز ديسپانسەرى دەگەن سياقتىلار بار. ولاردا قانشا ادام بولسا, سولاردىڭ ءبارى داۋىس بەرگەننەن كەيىن, ناتيجە بىردەن شىعادى. ول جاقتا دا ءامىرجان جەڭدى, نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە دە ءامىرجان جەڭدى, انگليانىڭ ەلشىلىگىندە ءامىرجان جەڭدى. سول ۋاقىتتا بيلىك شالقاسىنان ءتۇستى. ءسويتتى دە, بارلىق اكىمشىلىك رەسۋرستاردى پايدالانىپ, باقىلاۋشىلارعا حاتتامانى بەرمەۋگە كىرىستى, ءبىزدىڭ ادامداردى شىعارىپ جىبەرىپ جاتتى. بۇرمالاۋدىڭ كوكەسى سوندا باستالدى. باقىلاۋشىلاردىڭ قولىندا 10-15 پايىز قۇجاتتار عانا بولدى. سولاردىڭ دەرەگىنشە, قوسانوۆتا 45 پايىز داۋىس الىپتى. بىزدە بيلىكتىڭ العان داۋىستىڭ ۇشتەن ءبىرىن بەرەتىن ادەت بار. سوندىقتان ءامىرجان سول 50 پايىزعا جۋىق داۋىسقا يە بولدى عوي دەپ ءوزىم ويلايمىن. ءبىراق بۇنى دالەلدەنبەگەننەن كەيىن بولجام ەسەبىندە عانا ايتامىز.

&ndash؛ قوسانوۆتىڭ exit poll ناتيجەسى بويىنشا توقاەۆتى جەڭىسىمەن قۇتتىقتاعانىنا ءسىزدىڭ رەاكسياڭىز قانداي بولدى؟

&ndash؛ سول كۇنى تۇندە ول ماعان قۇتتىقتاعانىن ايتتى. مەن "مۇنىڭ ۇلكەن قاتەلىك بولعان" دەدىم. ءوز باسىم, exit poll-دان كەيىن ءوز جەڭىلىسىن مويىنداۋدى ەستىمەپپىن. ءبىراق, بۇل &ndash؛ ءامىرجاننىڭ شەشىمى. ال باسەكەلەسىڭدى قۇتتىقتاۋ &ndash؛ ساياسي مادەنيەتتىلىك بەلگىسى. ارينە, ءبىز بۇنى ءتۇسىنۋ دەڭگەيىنە كەلگەن جوق شىعارمىز.

&ndash؛ قوسانوۆقا ءمىن تاعۋشىلار ءبىرتالاي جىل ءوزىن وپپوزيسيونەر رەتىندە كورسەتكەن ادام «؛سايلاۋ ءادىل وتكەن جوق, مەن ءوزىمدى جەڭدىم دەپ سانايمىن»؛ دەگەن سارىنداعى سوزدەردى ايتۋى ءتيىس ەدى دەپ ەسەپتەيدى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟

&ndash؛ مۇنى ەندى ءامىرجاننىڭ وزىنەن سۇراۋ كەرەك. ءبىراق كەشكى توعىزدان كەيىن ءامىرجان نە ايتسا دا, جاشىكتەردە جاتقان بيۋللەتەنگە ول اسەر ەتپەيدى. قوسانوۆ تۋرالى «؛السىزدىك تانىتتى»؛ دەپ ايتۋعا بولاتىن شىعار. ءبىراق «؛سەن ساتىپ كەتتىڭ»؛ دەپ ايتۋعا ەش نەگىز جوق. "ساتىپ كەتتى" دەگەن ءۇش جاعدايدا عانا ايتىلادى. ءبىرىنشى, سايلاۋدا جەڭىپ تۇرىپ, ءوزىنىڭ تۇعىرناماسىن جۇزەگە اسىرماسا. ەكىنشى, سايلاۋعا ساناۋلى كۇن قالعاندا ءوز كانديداتۋراسىن الىپ تاستاسا. وندا حالىق ايتار ەدى: ء«؛بىز سونشا كۇن ساعان داۋىس بەرەمىز دەپ جۇگىردىك قوي, مىناۋىڭ نە؟»؛ دەپ. ءۇشىنشىسى, كەزىندە مەلس ەلەۋسىزوۆ سياقتى ءوزى پرەزيدەنتتىككە ءتۇسىپ تۇرىپ, نازارباەۆقا داۋىس بەرسە. سوندا ساتىپ كەتتى دەۋگە بولادى. ءىس جۇزىندە ءامىرجاندى ەمەس, داۋىستاردى دۇرىس ساناماعان ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى بەرىك يماشەۆتى ء«؛تىرى ولىكسىڭ»؛ دەپ قارعاۋ كەرەك. ال قوسانوۆتىڭ توقاەۆتى قۇتتىقتاۋى ساتقىندىق ەمەس. مىسالى حيللاري كلينتون ترامپتى قۇتتتىقتادى. پوروشەنكو زەلەنسكييدى قۇتتىقتادى. بالكىم ەكەۋى دە ىشتەي بوقتاپ تۇرعان شىعار. بۇل دا &ndash؛ ساياسي مادەنيەتتىلىك. بىزگە كەلمەگەندىكتەن كوپشىلىك دۇرىس تۇسىنبەگەن شىعار.

بىر جاعىنان ءوزىڭ ايتقانداي جالىندى سوزدەردى جاريا ەتەر بولسا, حالىق الاڭعا شىعىپ كەتىپ, ارتى قان توگىسكە ۇرىندىرار ما ەدى, كىم ءبىلسىن. ءوزى جازدى عوي «؛ادام ايتقىسىز تراگەدياعا, رەپرەسسياعا اكەپ سوعۋى ىقتيمال زاڭسىز ارەكەتتەرگە شاقىرمايمىن. بيلىك ءۇشىن تالاستا اعايىننىڭ, سونىڭ ىشىندە, جاستاردىڭ ءبىر تامشى كوز جاسى مەن ءبىر تامشى قانى تامباۋى ءتيىس»؛ دەپ. بالكىم, وسىنى دا ەسكەرگەن بولار.

&ndash؛ دەمەك, ءامىرجان قوسانوۆ «؛ساتقىن»؛ دا, «؛جوبا»؛ دا ەمەس دەيسىز عوي...

&ndash؛ ساتقىن دا, جوبا دا, ساياسي ولىك تە ەمەس. ءارى بۇل ؛&ndash؛ حالىقتىڭ باعاسى ەمەس. مەنىڭشە, سايلاۋعا, ءامىرجانعا بايكوت جاريالاعان وپپوزيسيامىز دەگەن توپتىڭ ىس-ارەكەتى. قوسانوۆتىڭ ساياساتتا جۇرگەنىنە 22 جىل بولدى. سولار نەگە 22 جىل بويى جامانداماي, ءدال سايلاۋعا تۇسكەندە قارالاي جونەلدى. سەبەبى,  ؛مەنىڭ ويىمشا, بۇل &ndash؛ قاراپايىم پەندەشىلىك. «؛نەگە مەن تۇسە المادىم»؛ دەگەن ءىشتارلىق, كورە الماۋشىلىق. قوسانوۆپەن قاتار مەن, راسۋل جۇمالى, ايدوس سارىم, داۋرەن بابامۇراتوۆ ءبارىمىزدى جاماندادى. نەگە؟ ولار ءبىز پارتيا قۇرىپ, پارلامەنت سايلاۋىندا ورىن الىپ قويادى دەپ شوشىدى, دالادا قالىپ قويامىز دەپ قورىقتى. ياعني ساياسي باقتالاستىقتىڭ ءبىر ءتۇرى. ءبىراق بۇلار ءبىر نارسەنى تۇسىنگەن جوق. «؛ۇلت تاعدىرى»؛ پارتيا قۇرا المايدى. ءبىزدىڭ زاڭىمىزدا ۇلتتىق, ءدىني پارتيا قۇرۋعا بولمايدى.

&ndash؛ پارلامەنت سايلاۋىنا باسقا پارتيادان تۇسكىڭىز كەلمەي مە؟

&ndash؛ جوق. مەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مۇشەسى بولعان جوقپىن, كەزىندە ءوزىم 90 جىلدارى باسقارعان قازاقستاننىڭ سوسيال-دەموكراتيالىق پارتياسىنان باسقا پارتياعا مۇشە بولعان ەمەسپىن. جانە مەن ەشۋاقىتتا زاڭ شىعارۋشى ورگانعا دا, اتقارۋشى ورگانعا دا بارمايمىن دەپ بۇرىننان ايتىپ كەلەمىن. بۇل &ndash؛ مەنىڭ ومىرلىك ءپرينسيپىم.

&ndash؛ قوسانوۆ تۇسە مە؟

&ndash؛ ونى وزىنەن سۇراۋ كەرەك.

&ndash؛ بايكوتشىلار تۋرالى نە ايتاسىز؟

&ndash؛ ءبىز اركىمنىڭ تاڭداۋىن, شەشىمىن قۇرمەتتەدىك. ولار سياقتى «؛يتسىڭدەر, پالەنسىڭدەر" دەپ جامانداعان جوقپىز. مەن ءومىر بويى ساياسي مادەنيەتتىلىك جوق كەزدە حالىق جىندى بولىپ قالادى دەپ ايتىپ جۇرەمىن. سايلاۋدا حالىق شىنىندا دا جىندى بولىپ قالدى. سايلاۋ ءبىتتى, ال بايكوتشىلار «؛اناۋ جامان, مىناۋ انانداي»؛ دەپ ءالى وتىر. ءبىز جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز.

&ndash؛ سۇقباتىڭىزعا راقمەت!