"؛ورالماندارعا بەرىلەتىن جەڭىلدىكتەردى سىپىرىپ تاستاعىسى كەپ تۇرعان شىعار"؛

قر پرەزيدەنتىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى بەرىك ءۋالي ءىنىمىز 19 قىركۇيەكتە ءوزىنىڭ فەيسبۋكتەگى پاراقشاسىندا: مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ تاريحي وتانىنا كەلگەن قازاقتاردى ورالمان دەپ اتاۋدان باس تارتىپ, قانداس دەگەنىمىز ءجون بولادى دەپ ۇلتىمىزدىڭ ۇعىمىنا ساي جاراسىمدى تەرميندى تاعى دا ۇسىندى»؛ دەپ جازىپتى. مەنىڭ ويىمشا بۇل اسىعىستىق. پرەزيدەنت البەتتە ەلىمىزدىڭ قۇقىقتىق نورماتيۆتىك اكتىلەرىنەن حاباردار دەپ ويلايمىن.

«؛ورالمان»؛ ءسوزىنىڭ تابيعاتىنا قاراساق, ول «؛كورەرمەن»؛, «؛تىڭدارمان»؛, «؛وقىرمان»؛ دەگەن ءتارىزدى سوڭعى 20-30 جىلدا تىلىمىزگە ابدەن ءسىڭىستى بولعان ءسوز. «؛ورالمان»؛ ءسوزى ەشكىمنىڭ نامىسىنا تيمەيدى. ءارى ول رەپاتريانتتاردىڭ بىر-ەكى بۋىنىنا, «؛ورالماننىڭ»؛ ءوزى مەن جات جەردە تۋعان بالاسىنا عانا قاتىستى قولدانىلادى. اتامەكەندە دۇنيەگە كەلگەن بالالارعا بۇل تەرمين قولدانىلمايدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2011 جىلعى 22 شىلدەدە قابىلدانعان «؛حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى»؛ زاڭىنىڭ 1 بابىنىڭ 13 تارماعىندا «؛ورالمان &ndash؛ تاريحي وتانىندا تۇراقتى تۇرۋ ماقساتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا كەلگەن جانە وسى زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن ءتيىستى مارتەبە العان, قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەگەمەندىك العان كەزدە ونىڭ شەگىنەن تىس جەردە تۇراقتى تۇرعان ەتنيكالىق قازاق جانە ونىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەگەمەندىك العاننان كەيىن ونىڭ شەگىنەن تىس جەردە تۋىلعان جانە تۇراقتى تۇرعان ۇلتى قازاق بالالارى»؛ دەگەن انىقتاما بەرىلگەن.

بۇدان نە تۇسىندىك, بۇدان ءبىز «؛ورالمان»؛ تەرمينى رەپاتريانتقا بەرىلگەن قۇقىقتىق مارتەبە ەكەندىگىن تۇسىندىك. «؛ورالمان»؛ مارتەبەسىن العان ادامدارعا مەملەكەتتەن الەۋمەتتىك جاردەم بەرىلەدى. جالقى رەتتىك جاردەمدى قوسىپ العاندا ورتاشا بەس ادامنان تۇراتىن «؛ورالمان»؛ وتباسىنا كوشى-قون شىعىندارىن وتەۋ ءۇشىن 833 مىڭ تەڭگە بەرۋ كوزدەلگەن. قابىلدانعانىنا 22 جىل بولعان «؛ورالمان»؛ تەرمينىنە كەزىندە زاڭ ۇعىمدارىنان الىس قالامگەر اعايىن قارسى بولعانى راس. ءبىراق «؛مەنى «؛ورالمان»؛ دەپ اتادىڭدار, سوندىقتان بۇل جاردەمنەن باس تارتامىن»؛ دەگەن قانداستى ءالى كورمەپپىن.

بۇگىنگە دەيىن ەلىمىزگە ءبىر ميلليونداي «؛ورالمان»؛ كەلگەندىگىن بىلەمىز. مەملەكەت تاراپىنان ولارعا قارجىلاي كومەكتەن باسقا جۇمىسقا تۇرۋدا, جاڭا كاسىپ ۇيرەنۋدە, اسكەرگە شاقىرۋدان بوساتۋعا, ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا كۆوتا بولۋدە, زەينەتاقى مەن جاردەم تاعايىنداۋعا, مەديسينالىق جاردەم الۋدا, بالاباقشا مەن مەكتەپتەردەن ورىن الۋعا, كوشىپ كەلگەن جەرىندە باسپانا الاتىنداي قارجى قاراستىرۋعا وسى «؛ورالمان»؛ مارتەبەسى الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر بەرەدى. سونداي-اق كەزىندە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندىعىنا اينالعان جانداردىڭ «؛ورالمان»؛ مارتەبەسى ولاردىڭ ازاماتتىق قۇقىقتارىن قالپىنا كەلتىرۋىنە كومەكتەسەدى.

«؛ورالمان»؛ مارتەبەسى مەن ولاردىڭ كوشىپ كەلۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن رەسمي كۆوتا 1997 جىلى بەكىتىلگەن. «؛ورالماندار»؛ كۆوتاسى 2009 جىلى 15 مىڭنان 20 مىڭ وتباسىعا كوبەيتىلگەن. ۇكىمەت سول كەزدەن باستاپ «؛ورالماندارعا»؛ كومەكتەسۋ ءۇشىن بيۋدجەتكە 17 ملرد تەڭگە (130 ملن دوللار) قاراستىرىپ قويعان.

شىنىن ايتقاندا "ورالماندار" بىزگە وتە كەرەك. ولار دەموگرافيالىق تۇرعىدان ۇلكەن دەمەۋ, ءومىر سۇرۋگە بەيىمدىلىگى قازاقستاندىق قانداستارعا ونەگە. ەكونوميكالىق پايداسى زور, شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتى دامىتۋدىڭ شەبەرى. قازاق ءتىلى مەن ونەرىنىڭ جاڭا تىنىسى, "كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنىن" جان جۇرەگىمەن قالايتىندار. سوندىقتان ءوز باسىم بارشا "ورالمانعا" ۇلكەن قۇرمەتپەن قارايمىن. "ورالمان" كەيبىر پاسىقتار ويلايتىنداي كەمسىتۋشىلىك ەمەس, ول رەپاتريانتتارعا كومەكتەسۋ ءۇشىن ويلاپ تابىلعان قۇقىقتىق مارتەبە.

بەرىك ءۋالي ءىنىمىز مەملەكەت باسشىسى «؛ورالمان»؛ ءسوزىن «؛قانداستار»؛ سوزىنە الماستىرعىسى كەلەتىنىن ايتىپتى. بۇل ارادا ويلاناتىن تۇس كوپ. «؛قانداس»؛ ءسوزى «؛شىعۋ تەگى, قانى ءبىر, باۋىرلاس»؛ ء(تىل كوميتەتىنىڭ تاپسىرىسىمەن شىققان «؛قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى»؛, «؛دايك-پرەسس»؛, 2008 ج, 472 بەت) دەگەن ۇعىم بەرەدى. وڭايىراق ايتساق «؛قانداس»؛ ءسوزى جالپى «؛ەتنيكالىق قازاق»؛ سوزىمەن ۇندەس كەلەدى. ياعني اتامەكەن &ndash؛ قازاقستاندا نەمەسە قىتايدا, موڭعوليادا, رەسەيدە, گەرمانيادا, ت.ب. ەلدەردە تۇراتىن قازاقتىڭ ءبارى بىزگە «؛قانداس»؛. سول «؛قانداستار»؛ تۇراقتى تۇرۋ ءۇشىن اتامەكەنگە كوشىپ كەلسە عانا «؛ورالمان»؛ مارتەبەسىنە يە بولادى. ەگەر ءبىز «؛ورالمان»؛ ءسوزىن رەسمي تۇردە «؛قانداس»؛ سوزىنە الماستىراتىن بولساق, وندا «؛كوشى-قون تۋرالى»؛ زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋىمىزگە ءماجبۇرمىز. سول زاڭعا سايكەس ءبىز وزىمىزدە تۇرىپ جاتقان, سونداي-اق شەتەلدەردە تۇرىپ جاتقان, كوشىپ كەلۋ مۇلدە ويىندا جوق «؛قانداستارعا»؛ تۇگەلدەي كومەكتەسۋىمىز قاجەت بولادى. ءوز ەلىمىزدەگى جارتى ميلليون كوپ بالالى اناعا ء(بارى دەرلىك قانداس) بەرىلەتىن 21 مىڭ تەڭگەنىڭ جىرىن بىتىرە الماي جاتقاندا جەر بەتىندەگى 18 ميلليون «؛قانداسقا»؛ قازاقستان ءقايتىپ كومەكتەسپەك؟

مەنىڭ ءبىر «؛جامان ويىم»؛ ايتادى: بيلىك «؛ورالمان»؛ مارتەبەسىن «؛قانداسقا»؛ اۋىستىرۋ ارقىلى بالكىم ورالماندى قالىڭ قازاققا تەڭەستىرىپ, ولارعا بەرىلەتىن جەڭىلدىكتەردى سىپىرىپ تاستاعىسى كەپ تۇرعان شىعار. سوندىقتان ءوز باسىم «؛ورالمان»؛ مارتەبەسىن وماقاستىرۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن.

جازۋشى-پۋبليسيست مارات توقاشباەۆ

facebook پاراقشاسىنان