"؛تۇنگى سوت"؛ دەگەنىمىز نە؟

قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ۇلت جوسپارى باعدارلاماسىندا ازاماتتاردىڭ سوت تورەلىگىنە قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن سوت جۇيەسى ينستانسيالارىن وڭتايلاندىرۋ مەن ولاردىڭ جۇمىسىن جەڭىلدەتۋ جانە اشىقتىقتىڭ بولۋىنا  ؛قاتىستى تاپسىرما بەرگەنى ءمالىم. وسىعان وراي سوت سالاسىندا زاڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە قاتىستى رەفورمالار جۇزەگە اسىپ جاتىر. ول - ەڭ الدىمەن سوت پروسەسىنىڭ مولدىرلىگى. نەگە؟ سوتتىڭ اشىق بولۋى بىرىنشىدەن, حالىقتىڭ زاڭ ورگاندارىنا دەگەن سەنىمىن كۇشەيتەدى. ەكىنشىدەن, سوتتىڭ جۇمىس پروسەسىنەن حالىق تولىققاندى قۇلاعدار بولادى. مۇنىڭ بارلىعى حالىقپەن تىكەلەي كەرى بايلانىس دەسە دە بولادى. سوندا عانا حالىقتىڭ سۋديالارعا ىقىلاسى ارتادى, سەنىمى پايدا بولادى.

ادام ومىرىندە نەشە ءتۇرلى وقيعالار ورىن الۋى مۇمكىن. مىسالى, وقىستا كولىك ايداپ كەلە جاتىپ, جىلدامدىقتى اسىرىپ نەمەسە وزگەنىڭ كىناسىنەن اپاتقا ۇشىرايتىندار بار. مۇنداي جاعدايدا ؛ قايتپەك كەرەك؟ ارينە, ەڭ الدىمەن ەكى جاق سوتقا جۇگىنەدى نەمەسە ءوزارا كەلىسىپ, كولىكتىڭ سوعىلعان جەرىن ءوزارا كەلىسىپ, جوندەيدى. ارينە, مۇنى مەدياسيا دەيدى, ياعني قاراپايىم سوزبەن تۇسىندىرسەك, داۋلى ماسەلەنى سوتقا دەيىن جەتكىزبەي, ەكى جاق ءوزارا شەشەدى.

راسى كەرەك, بۇعان دەيىن مۇنداي رەفورمالار جۇزەگە اسقان جوق. پرەزيدەنت تاپسىرماسىنان كەيىن سوت, قۇقىق سالاسىندا وسىنداي ارنايى باعدارلامالار قابىلداندى. اتاپ ايتار بولساق, جوعارى سوت تاراپىنان ۇلت جوسپارىنا سايكەس قابىلدانعان مۇنداي باعدارلامالار ەڭ الدىمەن تيىمدىلىگىن كورسەتتى. ال مۇنىڭ ءمانىسى نەدە؟

بىرىنشىدەن, الدىمەن ولار پيلوتتىق جوبا رەتىندە ءار ايماقتا سىنالىپ, تاجىريبەدەن ءوتتى.

ەكىنشىدەن, پيلوتتىق جوبانىڭ ؛ كەم-كەتىكتەرى ەسكەرىلگەننەن كەيىن بارلىق ايماقتاردا, اتاپ ايتقاندا تۇتاس قازاقستاندا جۇزەگە اسا باستادى.

ۇشىنشىدەن, قاراپايىم ادامداردىڭ سوتقا قولجەتىمدىلىگى ايقىن بايقالا باستادى.

تورتىنشىدەن, ءقازىر بۇرىنعىداي ەمەس, جەڭىل. ويتكەنى ادامدار ينتەرنەتتى ەركىن مەڭگەرگەن, تالاپ ارىزدى ينتەرنەت ارقىلى سوتقا جىبەرە الادى.

ۇلت جوسپارىندا "زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ" دەگەن ارنايى باپ بار. مۇندا سوت, قۇقىق قورعاۋ, زاڭ سالاسىندا جۇزەگە اساتىن بارلىق رەفورمالار اتاپ كورسەتىلگەن. ۇلت جوسپارىنا ساي قابىلدانعان ول قانداي باعدارلامالار؟ اتاپ ايتار بولساق, ونىڭ ءبىرى "تۇنگى سوت" دەپ اتالادى. ال ءسىز تۇندە دە سوت بولا ما دەرسىز! بولادى. مۇنىڭ بارلىعى ەڭ الدىمەن سوتقا دەگەن سەنىمدىلىكتى كۇشەيتۋ جانە بولعان وقيعاعا قاتىستى جەدەل شەشىم قابىلداۋ. جەدەل شەشىم دەگەنىمىز نە؟ ەندەشە مۇنى قاراپايىم تىلمەن ءتۇسىندىرىپ كورەلىك.

مىسالى, كەشقۇرىم, قاس قارايا جول كولىك اپاتى ورىن الدى دەلىك. جول اپاتىنا ەكەۋدىڭ بىرەۋى كىنالى بولىپ شىعۋى مۇمكىن. كىنالى جاق ماسەلەنى سوتقا دەيىن جەتكىزبەي, ولقىلىقتى وتەپ بەرۋگە تىرىسادى. ەگەر قوس تاراپ كەلىسپەگەن جاعدايدا ؛ پوليسيا وكىلىن شاقىرادى. بۇل كەزدە قانداي جاعداي ورىن الۋى مۇمكىن؟ بۇل ساتتە سىزگە "تۇنگى سوت" كومەككە كەلەدى. بۇل قىسقاشا تۇجىرىمداپ ايتقاندا, قاراپايىم ادامدارعا جاسالعان ؛ ناقتى قادامنىڭ ءبىر بابى. سوندىقتان دا  ؛ونىڭ تيىمدىلىگى دە كوپ بولىپ وتىر.  ؛ال "تۇنگى سوت" نەگە قولايلى دەپ ويلايسىز؟ ويتكەنى وقيعا بولعان جەردە بىردەن حاتتاما تولتىرىلادى دا, بىردەن سوت زالىنداقارالادى. ەشكىم سوتتان قاشپايدى. وقيعا ءىزى سۋىماي بىردەن اشىلادى. مىسالى, بۇرىنعى كەزدە جاعداي نەمەسە وقيعا باسقاشا وربىگەن. سوت شەشىمى شىققاننان كەيىن ۇكىم كولىكتى ساقتاندىرعان كومپانياسىنا جىبەرىلەدى. وعان دەيىن ؛ ءۇش اي ۋاقىت ءوتىپ كەتەدى. ال "تۇنگى سوت" ماسەلەنى جەدەل قارايدى,  ؛شەشىم ون بەس كۇننىڭ ىشىندە ؛ شىعادى. بۇل ەكى تاراپقا دا ءتيىمدى ەمەس پە؟

بىرىنشىدەن, كوپ ۋاقىت المايدى. ەكىنشىدەن, ءبارى ۋاقتىلى جۇزەگە اسىرىلادى جانە ؛ بارلىعى دا جەدەل ىستەلەدى. ەكى تاراپتىڭ ءبىرى كىناسىن مويىنداپ تۇرسا, مۇنىڭ شارۋاسى ءتىپتى تەز بىتەدى. شەشىم ون بەس مينۋتتا شىعارىلادى. سوندىقتان دا ؛ بۇل جوبانىڭ قازىرگى ۋاقىتتا قاراپايىم حالىق ءۇشىن دە, سوت, سۋديا ءۇشىن دە تيىمدىلىگى وتە زور بولىپ تۇر.

بەرىك بەيسەنۇلى